1913 jyl. "QAZAQ" gazetindegi jazba:

Nauryz

Nauryz qazaqsha jyl basy. Búrynghy kezde әr elde nauryz tughanda meyram qylyp bas asyp, qazan-qazan kóje istep auyldan auylgha, ýiden ýige jýrip kәri-jas, qatyn-qalash bәri de mәz bolyp kórisip, aralasyp qalushy edi. Búl kezde ol ghúryp qazaq arasynda qalyp bara jatqan sekildi. Hәtti nauryzdyng qay aida, qay kýni boluy haqynda әr týrli sóilenedi. Bireuler nauryz marttyng birinde, ekinshileri toghyzynda keledi desedi. Ár júrttyng belgili kýnde jana jyly tuady; eski jyl bitip, jana jyl bastalghanda: «Jana jyl qayyrly bolsyn! Jana baqyt nәsip bolsyn!» dep qúttyqtasady, ol kýndi meyram qylyp shattyqpen ótkizedi.

Orystyng jana jyly qys ortasynda, naghyz saqyldap túrghan suyqta keledi; bizding jana jylymyz – nauryz marttyng basynda bolsyn, ortasynda bolsyn – әiteuir martta keletin bolsa, shyn maghynasymen jana jyl dep aitugha layyq. Kýn jylynyp, qar erip, jan-januar jazdyng jaqyndaghanyn sezip kónildenetin kez. Sharua adamdarynyng beynetten qoly sheshilip, alty ay qys baqqan aryqtaryn ýmitti kýnge jetkizip dem alyp otyrghan kez. Aghash, shópter qar astynan silkinip shyghyp gýldenip jasarugha dayarlanyp, kýn de qystay bir býiirlep jýruin qoyyp joghary kóterilip býtin ghalamgha núryn shashyp ýisizdi ýilimen tengerip bay men jarlygha birdey sәule beruge túrghan kez. Mini tәbighattyng osynday kónildi ózgerisining kezeninde bizding jana jylymyz – nauryz tuyp, ata ghúrpymyzdy úmytpay belgili bir kýndi jyl basy qylyp alsaq únamdy is bolar edi.

Osy turaly biletin adamdar «Qazaq»qa jazsa eken: bizding jana jyl – nauryz anyq jyldyng qay aiynda hәm qay kýnde bastalady. Biz oqushylarymyzdyng jana jylmen qúttyqtaugha nauryzdyng anyq qay kýni tuatynan bile almadyq, ghafu ótinemiz.

«Qazaq» gazeti. №5. 9 mart 1913.

1914 jyl. "QAZAQ" gazetindegi jazba:

Nauryz

Sәlem berdik! Jas nauryz, jyldyng basy!

Júrttyng kýtken mineky yqylasy!

Kójesin qyp, kýibendep, basyn asyp,

Bermek әr kim barynsha qonaq-asy.

Kelgenine qúttyqtap birin-biri,

Quanyshta, kórisip kәri jasy.

Kónili týgil, adamnyng sen kelgen son,

Samarqannyng eljirep túr kók tasy.

Kýiin kórip quanghan múnsyz deme!

Tolyp jatqan kóbining bar mәdisi,

Tabaq tartyp «amiyn» dep qol jaydy júrt,

Batandy ber jarylqar, jyl myrzasy!

Nauryz qútty bolsyn!

«Nauryz» parsy sózi. Búl qazaqsha aitqanda «jana kýn» degen sóz. Nelikten búghan jana kýn dep at qoyghan? Hәrbir ótken, keshegi kýn, eski bolyp, hәrbir ýstimizdegi, býgingi kýn, jana bolmaqshy emes pe? 9-nshy mart kýnin «jana kýn» dep ataudyng mәnisi ne? Onyng mәnisi mynau:

9-nshy martta týn men kýn teneledi. Sonan keyin kýn úzaryp, jyly bola bastaydy. Kýn jylygha ainalghany jazgha ainalghany. Sondyqtan 9-nshy mart jaz basy bolyp tabylady. Jaz bolsa, dýnie janalanady: aghash, shóp jasaryp, japyraqtanyp, gýldenip, jana bútaqtar jayady, mal, maqlúqtar balalap, tóldenip, jana úrpaqtar jayady. Jyldyng tórt toqsannyng ishinde dýniyeni jasartyp, janalaytyn toqsany – jaz.

Sol toqsannyng basy 9-nshy mart bolghandyqtan, búl kýn «Nauryz» iyәghny «jana kýn» dep atalady.

Qysqan qys ótip, jayly jaz kelgeni, adam týgil qimyldaghan, qybyrlaghan jannyng bәri meyram etetin bir mezgil. Múny jana jyldyng basy dep, meyram etu – dýniyedegi naghyz bas únamdy isterding biri. Nauryzdy meyram etushiler Ýndistan, Iran, Aughan, Búhara, Kaukaz, Týrkistan hәm bizding qazaq jerinde. Erterek zamanda Nauryzdy qazaqtar tegis meyram etushi edi. Bas salyp, et asyp, biday kóje istep, atqa minip auyldan auylgha jýrip, birin-biri qúttyqtap, kórisip, asqan etterin jep, kójelerin iship, Nauryz kýnin tәuir shattyqpen ótkizushi edi. Búl zamanda Nauryzdy meyram etushiler qazaq arasynda siyrektep bara jatqan siyaqty kórinedi. Basqalar tastamay Nauryzdy meyram etip otyrghanda, bizdin qazaqtyng tastaytyn jóni joq-aq.

Jaz - qazaqqa bir quanyshty shaq. Qys qayghysyn ótkizip, jazgha ilinip, kónilderi jadyrap, maldary balalap, iri malgha tól qosylyp, auqatynyng artqany qazaqtyng kózine kórinetin mezgil - jaz. Qys boyy kórge qamalghanday, byqyrsyghan, pysynaghan, sasyq tam ýide túnshyqqan qazaq kiyiz ýy tigip, jazyqqa shyghyp, taza auany shóldegendey qúmarlanyp jútyp, jany kenelip, «ýh!» dep, boyyn jazatyn mezgili-jaz. Jer kógerip, mal toyynyp, mal toyynsa aq shyghyp, el toyynyp, qazaqqa toqshylyq kiretin mezgil jaz. Sular tasyp sarqyrap, qústar shulap yn-jyng bolyp, týie bozdap, qoy manyrap, siyr mónirep, jylqylar shúrqyrap kisinep, qazaqtyng kóniline shattyq keltiretin mezgil jaz. Sonsha sýiinishti, qyzyqty jaqsy mezgilding basy 9-nshy mart bolsa, búl kýndi meyram etpegende, qanday kýndi qazaq meyram eter?

Jana kiyim kiyse de, jana ýige kirse de qútty bolghay dep kirmey me? Sol «qútty bolghay»-dy jana jylgha da aitarlyq jóni bar emes pe? Jylda 365 kýn bar. Ol birtalay uaqyt. Bir ailyq sapar shyqsa da, joly bolyp, aman baryp, aman qaytqay edi deymiz. Bir jyl adamnyng ómiri jýzinde - bir jyldyq sapar. Bir ailyq sapardan bir jyldyq sapar kem be?

Jana jyl tughan kýni bir-birimizge «qútty bolsyn» aituymyz tastarlyq únamsyz, maghynasyz is emes.

Jana kýn, jana jyl, jana qadam qútty bolsyn!

«Qazaq» gazeti. № 53.9 mart 1914.

1915 jyl. "QAZAQ" gazetindegi jazba:

Jang jyl qútty bolsyn!

Jana jyl qútty bolsyn Alashym!

Mal men basyng óssin – ónsin tarasyn!

Jana talap, jana dәulet, jana baq

Berip júrttyng tolyqtyrsyn shalasyn.

Toqshylyqpen, túnyqtyqpen, saulyqpen

Shattandyrsyn ýlken bala shaghasyn.

Órtten, júttan aman saqtap sharuasyn,

Tórt týlik pen bytyrlatsyn dalasyn.

Jaqyn, malyn ayamaytyn últy ýshin,

Aytyp bersin múnda tughan balasyn.

Aq kónildik, aq peyildik nәsip qyp,

Júrttyng joysyn jýrektegi qarasyn.

Tilek bir, niyet de bir, is te bir,

Tisteytinder jana jyldyng qalashyn.

Bireu ayaq, bireu auyz, bireu qol,

Bolyp әr kim qyzmetine tarasyn!...

Sәbit Dónentaev.

Orynbor, 9-nshy mart

Býgin jyl basy Nauryz. Mini «Barys» ketip «Qoyan» kelip túr. «Qoyan» jalyqqa jaysyz jyldyng biri. Osymen tórt qoyandy kóreyin dep túrmyn. Búl tórteui de halyqqa jayly bolghan joq. «Qoyan» jyly ne malgha, ne jangha auyrmaldyq týsirmey ótken emes. 1880 nshi jylghy «qoyan» jút bolyp, qazaq maly qatty qyryldy. Qar ketkende jer jýzi óleksege tolyp ketip, ana jer, myna jerde kózderin qargha júlyp ýnireytken ólekselerdi kórip, bala kezimde shoshynghanym bar. Ol «qoyanda» qatty asharshylyq boldy. pәlen jerde aqqúlaqtyng basyn ýgip, kóje qylyp ishipti dep, ýlkenderding anyz ghyp aityp otyrghandary esimde bar. Qazaqtan basqa jerge ol «qoyan» qanday bolghanyn bilmeymin.

1892 nshi jylghy «qoyanda» qazaqtar jútady. Býtin Rosiyada da asharshylyq bolyp kónek aurudan, obadan adamdar kóp qyryldy. Bú «qoyan» Orynborda oqyp jýrgen kezimde boldy. tamaghymyz ash dep inspektorgha aryz etkenimizde senderding búl iship otyrghan tamaqtaryndy taba almay otyrghandar kóp. Basqa jerde ashtyqtan mynany nan ghyp jep otyr dep, ala iotanyng ýkken basyn әkelip kórsetkeni esimde bar.

1904 nshi jylghy «qoyanda» qazaq jútaghan joq. Biraq auyrmaldyghy adamgha týsken siyaqty: Rosiya men Japoniya arasynda soghys bastalyp, adam qyrghynshylyghy boldy. qazaq jútamaghanmen soghys bolghan song qalyptan tysqary kýstenshe shyghyndary qúr bolghan joq.

Mynau «qoyan» dýniyede bolmaghan zor qyrghyn soghystyng ýstine kelip túr. Adamgha týsken auyrmaldyq ýstine mal auyrmaldyghyn qospay ótse, qazaqtyng baghy. Búrynghy jút qoyandarday bolyp, malgha da salmaghyn salsa, qazaq jýgi kóbeyip, kóteruge әli kelmes. Týndik aqsha eki ese kóbeyip túr; soghys salyghy týseyin dep túr; nәrse qara qymbattap túr; maldyng eti men sýtinen basqanyng bәrin satyp alatyn qazaqqa búda jenil tiymes. Qúday jútqa úshyratpasyn. Jútasa qazaq búrynghyday tez onala qoymas. Ótken jazdyng sharuagha jәili bolghandyghynan júrtta pishen mol, sharuanyng ishi jәrbeli. Jaz óte jaysyz bolmasa, «qoyannyn» qaupi mal jaghynan onsha zor bola qoymas edi dep, aldaghy jazdan ýmitkermiz.

Nauryz ben qúttyqtap, jana jyl jayly boluyn tileymiz.

«Qazaq» gazeti. №110. 9 mart 1915.

1916 jyl. "QAZAQ" gazetindegi jazba:

Nauryz

Aty shuly qoyan jyly ótip, jana jyl – úlu kirdi. Qoyan jyly halyq tәjiriybesinde mal-baqa auyrmalyq týsip, sharuanyng kýizeu bolatyn bir jyly. Múnan on eki jyl búrynghy bolghan qoyanla Japon soghysy bolyp, halyq sharuasy onday asa kýizelmese de, soghys bolu sebepti kisi qyrghyny, júrt әbigershiligi kóp bolghany edi. Búl qoyanda da býtin dýniyeni bilim, ónerimen tandandyrghan, tauarymen toltyrghan Europa patshalarynyng soghysy bolyp jatyr. Soghys bolghan song әr nәrsening qymbattap, salyqtyng kóbeyip, sharuanyng kýizelui, kisi qanynyng da kóp tógilui belgili. Sondyqtan eki jylgha sozylghan búl soghystyng shalyghy bizding qazaqqa da sharua, bilim jaghynan tiyip otyr.

Sharua jayynan tiui: әr nәrsening búrynghydan eki-ýsh ese qymbattauy, soghys salyghynyng týsui...

Bilim jaghynan tiui: zamanyndaghy bolyp jatqan zor oqighalardy halyqqa kózben kórip bilgendey aityp týsindiretin, bilimdi men bilimsizdi, kýshtimen kýshsizdi ólshep beretin gazet, jurnal degennen bir ghana jurnal «Ayqap»tyng toqtaluy, miliondaghan halyq artyndaghy bir ghana gazet «Qazaq»tyng júmasyna bir shyghatyn bolyp qaluy osy jyldyng oqighalarynan bolyp jatqan ister. Sýitse de jyl auyr bolghanmen qazaq últynyng basyna týsken pәlendey auyrtpalyq bar dep aita almaymyz. Tek Kars oblysynan qan qaryndastarymyzdyng soghys sebepti ólgeni ólip, ash-jalanash, ýisiz-kýisiz qalghanyn aitugha bolady. Endi jyl osynday auyr bolyp túrsa da, kónil kóterip quanarlyq nәrsemiz de joq emes.

Halqymyzdyng ilgerleuine sebep bolatyn isterden: maslodelnyy artel men potrbiytelnyy dýkenderding ashyla bastaluy; Semey, Qyzyljar sekildi shaharlardaghy talapty jastarymyzdyng kitap saudasyn ashugha súratulary; mektep, medrese siyaqty bilim júrttarynyng osynday auyr jyldarda da toqtalmay janalap artuy; halqymyzdyng múghalim súrauy, әdebiyet keshi siyaqty isterining kóbeyip oqushylarymyzdyng kemimey halqymyzdyng da oqu jolyndaghy múqtaj jastarymyzgha jәrdem qoldaryn kemitpey sozyp túruy uә ghayrilary... kónil kóterip, quanarlyq isterimizden. Endi memleket, halyq basyna mynaday zor apatty ala kelgen qoyan jyly ótip, jana jyl úlu kirdi. Ataqty qoyan jylghy istegen isterimen ózining eldigin kórsetken qazaq halqynyng búl jana jyl úluda múnanda artyq, múnanda kóp isterining boluynda ýmitimiz zor.

Jana jyl – úlu jәili, berekeli, shattyqty bolsyn!...

Uәlihan Ghúmarúly.

«Qazaq» gazeti. №172. 9 mart 1916.

1917 jyl. "QAZAQ" gazetindegi jazba:

Gazetting bas betinde mynaday qúttyqtau sóz jazylghan:

«BARShA ALASh AZAMATTARYN JANA JYL – NAURYZ HÁM BOSTANDYQPEN QÚTTYQTAYMYZ. ALLA TAGhALA KIYIZ TURLYQTY QAZAQTYNG ONG JAGhYNAN AY, SOL JAGhYNAN KÝN TUGhYZYP, YRYS-DÁULET, BAQ-BEREKE NÁSIP ETSIN!"

Ekinshi betinde eki óleng basylghan:

Jana tilek

Jana jylda jana tilek tilelik,

Eski jyldy eskererde jýrelik,

Kep jýrmesin qayta ainalyp týnerip,

Kózing jasty, kóniling qayau Alashym!

Júrt boludyng oilanarlyq amalyn,

Qamsyz jatar emes endi zamanyn;

Nadandyqtyng qiratalyq qamalyn,

Maqsatyna úmtyl tayau Alashym!

Jaumen júttan endi qúday saqtasyn!

Qasekeni – qas masqara taptasyn!

Kәri, jasyng endi ghafyl jatpasyn!

Ash kózindi, bolma bayau Alashym!

Óz qamyndy oilan ózing el bolsan,

El bolamyn, teng bolamyn der bolsan;

Kókten tendik kelmes ózing kem bolsan,

Men-zeng bolmay talpyn oyau Alashym!

Úshqyn qústay, suda jýzgen balyqtay,

Tabighatty qoldanushy halyqtay

Sen endi sergiseyshi jalyqpay,

Jýrgeninshe mәngi jayau Alashym!

Býgin haqtyng quanyshty keng kýni,

Kýn menen týn – tarazynyng teng kýni,

«Qút-bereke bolmasa eken kem kýni»

Dep tilek, qolyng jay – au Alashym!

Madiyar.

«Qazaq» gazeti. №221. 9 mart 1917.

Dayyndaghan: Abay Myrza

Abai.kz