1913 جىل. "قازاق" گازەتىندەگى جازبا:

ناۋرىز

ناۋرىز قازاقشا جىل باسى. بۇرىنعى كەزدە ءار ەلدە ناۋرىز تۋعاندا مەيرام قىلىپ باس اسىپ، قازان-قازان كوجە ىستەپ اۋىلدان اۋىلعا، ۇيدەن ۇيگە ءجۇرىپ كارى-جاس، قاتىن-قالاش ءبارى دە ءماز بولىپ كورىسىپ، ارالاسىپ قالۋشى ەدى. بۇل كەزدە ول عۇرىپ قازاق اراسىندا قالىپ بارا جاتقان سەكىلدى. ءحاتتى ناۋرىزدىڭ قاي ايدا، قاي كۇنى بولۋى حاقىندا ءار ءتۇرلى سويلەنەدى. بىرەۋلەر ناۋرىز مارتتىڭ بىرىندە، ەكىنشىلەرى توعىزىندا كەلەدى دەسەدى. ءار جۇرتتىڭ بەلگىلى كۇندە جاڭا جىلى تۋادى; ەسكى جىل ءبىتىپ، جاڭا جىل باستالعاندا: «جاڭا جىل قايىرلى بولسىن! جاڭا باقىت ءناسىپ بولسىن!» دەپ قۇتتىقتاسادى، ول كۇندى مەيرام قىلىپ شاتتىقپەن وتكىزەدى.

ورىستىڭ جاڭا جىلى قىس ورتاسىندا، ناعىز ساقىلداپ تۇرعان سۋىقتا كەلەدى; ءبىزدىڭ جاڭا جىلىمىز – ناۋرىز مارتتىڭ باسىندا بولسىن، ورتاسىندا بولسىن – ايتەۋىر مارتتا كەلەتىن بولسا، شىن ماعىناسىمەن جاڭا جىل دەپ ايتۋعا لايىق. كۇن جىلىنىپ، قار ەرىپ، جان-جانۋار جازدىڭ جاقىنداعانىن سەزىپ كوڭىلدەنەتىن كەز. شارۋا ادامدارىنىڭ بەينەتتەن قولى شەشىلىپ، التى اي قىس باققان ارىقتارىن ءۇمىتتى كۇنگە جەتكىزىپ دەم الىپ وتىرعان كەز. اعاش، شوپتەر قار استىنان سىلكىنىپ شىعىپ گۇلدەنىپ جاسارۋعا دايارلانىپ، كۇن دە قىستاي ءبىر بۇيىرلەپ ءجۇرۋىن قويىپ جوعارى كوتەرىلىپ ءبۇتىن عالامعا نۇرىن شاشىپ ءۇيسىزدى ۇيلىمەن تەڭگەرىپ باي مەن جارلىعا بىردەي ساۋلە بەرۋگە تۇرعان كەز. ءمىنى تابيعاتتىڭ وسىنداي كوڭىلدى وزگەرىسىنىڭ كەزەڭىندە ءبىزدىڭ جاڭا جىلىمىز – ناۋرىز تۋىپ، اتا عۇرپىمىزدى ۇمىتپاي بەلگىلى ءبىر كۇندى جىل باسى قىلىپ الساق ۇنامدى ءىس بولار ەدى.

وسى تۋرالى بىلەتىن ادامدار «قازاق»قا جازسا ەكەن: ءبىزدىڭ جاڭا جىل – ناۋرىز انىق جىلدىڭ قاي ايىندا ءھام قاي كۇندە باستالادى. ءبىز وقۋشىلارىمىزدىڭ جاڭا جىلمەن قۇتتىقتاۋعا ناۋرىزدىڭ انىق قاي كۇنى تۋاتىنان بىلە المادىق، عافۋ وتىنەمىز.

«قازاق» گازەتى. №5. 9 مارت 1913.

1914 جىل. "قازاق" گازەتىندەگى جازبا:

ناۋرىز

سالەم بەردىك! جاس ناۋرىز، جىلدىڭ باسى!

جۇرتتىڭ كۇتكەن مىنەكي ىقىلاسى!

كوجەسىن قىپ، كۇيبەڭدەپ، باسىن اسىپ،

بەرمەك ءار كىم بارىنشا قوناق-اسى.

كەلگەنىڭە قۇتتىقتاپ ءبىرىن-ءبىرى،

قۋانىشتا، كورىسىپ كارى جاسى.

كوڭىلى تۇگىل، ادامنىڭ سەن كەلگەن سوڭ،

سامارقاننىڭ ەلجىرەپ تۇر كوك تاسى.

كۇيىن كورىپ قۋانعان مۇڭسىز دەمە!

تولىپ جاتقان كوبىنىڭ بار ءمادىسى،

تاباق تارتىپ «امين» دەپ قول جايدى جۇرت،

باتاڭدى بەر جارىلقار، جىل مىرزاسى!

ناۋرىز قۇتتى بولسىن!

«ناۋرىز» پارسى ءسوزى. بۇل قازاقشا ايتقاندا «جاڭا كۇن» دەگەن ءسوز. نەلىكتەن بۇعان جاڭا كۇن دەپ ات قويعان؟ ءھاربىر وتكەن، كەشەگى كۇن، ەسكى بولىپ، ءھاربىر ۇستىمىزدەگى، بۇگىنگى كۇن، جاڭا بولماقشى ەمەس پە؟ 9-نشى مارت كۇنىن «جاڭا كۇن» دەپ اتاۋدىڭ ءمانىسى نە؟ ونىڭ ءمانىسى مىناۋ:

9-نشى مارتتا ءتۇن مەن كۇن تەڭەلەدى. سونان كەيىن كۇن ۇزارىپ، جىلى بولا باستايدى. كۇن جىلىعا اينالعانى جازعا اينالعانى. سوندىقتان 9-نشى مارت جاز باسى بولىپ تابىلادى. جاز بولسا، دۇنيە جاڭالانادى: اعاش، ءشوپ جاسارىپ، جاپىراقتانىپ، گۇلدەنىپ، جاڭا بۇتاقتار جايادى، مال، ماقلۇقتار بالالاپ، تولدەنىپ، جاڭا ۇرپاقتار جايادى. جىلدىڭ ءتورت توقساننىڭ ىشىندە دۇنيەنى جاسارتىپ، جاڭالايتىن توقسانى – جاز.

سول توقساننىڭ باسى 9-نشى مارت بولعاندىقتان، بۇل كۇن «ناۋرىز» ياعني «جاڭا كۇن» دەپ اتالادى.

قىسقان قىس ءوتىپ، جايلى جاز كەلگەنى، ادام تۇگىل قيمىلداعان، قىبىرلاعان جاننىڭ ءبارi مەيرام ەتەتiن بiر مەزگiل. مۇنى جاڭا جىلدىڭ باسى دەپ، مەيرام ەتۋ – دۇنيەدەگى ناعىز باس ۇنامدى ىستەردىڭ ءبىرى. ناۋرىزدى مەيرام ەتۋشىلەر ءۇندىستان، يران، اۋعان، بۇحارا، كاۋكاز، تۇركىستان ءھام ءبىزدىڭ قازاق جەرىندە. ەرتەرەك زاماندا ناۋرىزدى قازاقتار تەگىس مەيرام ەتۋشى ەدى. باس سالىپ، ەت اسىپ، بيداي كوجە ىستەپ، اتقا ءمىنىپ اۋىلدان اۋىلعا ءجۇرىپ، ءبىرىن-ءبىرى قۇتتىقتاپ، كورىسىپ، اسقان ەتتەرىن جەپ، كوجەلەرىن ءىشىپ، ناۋرىز كۇنىن ءتاۋىر شاتتىقپەن وتكىزۋشى ەدi. بۇل زاماندا ناۋرىزدى مەيرام ەتۋشiلەر قازاق اراسىندا سيرەكتەپ بارا جاتقان سياقتى كورiنەدi. باسقالار تاستاماي ناۋرىزدى مەيرام ەتىپ وتىرعاندا، بiزدiن قازاقتىڭ تاستايتىن ءجونى جوق-اق.

جاز - قازاققا ءبىر قۋانىشتى شاق. قىس قايعىسىن وتكىزىپ، جازعا iلiنiپ، كوڭiلدەرi جادىراپ، مالدارى بالالاپ، ءىرى مالعا ءتول قوسىلىپ، اۋقاتىنىڭ ارتقانى قازاقتىڭ كوزىنە كورىنەتىن مەزگىل - جاز. قىس بويى كورگە قامالعانداي، بىقىرسىعان، پىسىناعان، ساسىق تام ۇيدە تۇنشىققان قازاق كيىز ءۇي تىگىپ، جازىققا شىعىپ، تازا اۋانى شولدەگەندەي قۇمارلانىپ جۇتىپ، جانى كەنەلىپ، «ءۇh!» دەپ، بويىن جازاتىن مەزگىلى-جاز. جەر كوگەرىپ، مال تويىنىپ، مال تويىنسا اق شىعىپ، ەل تويىنىپ، قازاققا توقشىلىق كىرەتىن مەزگىل جاز. سۋلار تاسىپ سارقىراپ، قۇستار شۋلاپ ىڭ-جىڭ بولىپ، تۇيە بوزداپ، قوي ماڭىراپ، سيىر موڭىرەپ، جىلقىلار شۇرقىراپ كىسىنەپ، قازاقتىڭ كوڭىلىنە شاتتىق كەلتىرەتىن مەزگىل جاز. سونشا ءسۇيىنىشتى، قىزىقتى جاقسى مەزگىلدىڭ باسى 9-نشى مارت بولسا، بۇل كۇندى مەيرام ەتپەگەندە، قانداي كۇندى قازاق مەيرام ەتەر؟

جاڭا كيىم كيسە دە، جاڭا ۇيگە كىرسە دە قۇتتى بولعاي دەپ كىرمەي مە؟ سول «قۇتتى بولعاي»-دى جاڭا جىلعا دا ايتارلىق ءجونى بار ەمەس پە؟ جىلدا 365 كۇن بار. ول ءبىرتالاي ۋاقىت. ءبىر ايلىق ساپار شىقسا دا، جولى بولىپ، امان بارىپ، امان قايتقاي ەدى دەيمiز. بiر جىل ادامنىڭ ءومىرى جۇزىندە - ءبىر جىلدىق ساپار. ءبىر ايلىق ساپاردان ءبىر جىلدىق ساپار كەم بە؟

جاڭا جىل تۋعان كۇنى ءبىر-بىرىمىزگە «قۇتتى بولسىن» ايتۋىمىز تاستارلىق ۇنامسىز، ماعىناسىز ءىس ەمەس.

جاڭا كۇن، جاڭا جىل، جاڭا قادام قۇتتى بولسىن!

«قازاق» گازەتى. № 53.9 مارت 1914.

1915 جىل. "قازاق" گازەتىندەگى جازبا:

جاڭ جىل قۇتتى بولسىن!

جاڭا جىل قۇتتى بولسىن الاشىم!

مال مەن باسىڭ ءوسسىن – ءونسىن تاراسىن!

جاڭا تالاپ، جاڭا داۋلەت، جاڭا باق

بەرىپ جۇرتتىڭ تولىقتىرسىن شالاسىن.

توقشىلىقپەن، تۇنىقتىقپەن، ساۋلىقپەن

شاتتاندىرسىن ۇلكەن بالا شاعاسىن.

ورتتەن، جۇتتان امان ساقتاپ شارۋاسىن،

ءتورت تۇلىك پەن بىتىرلاتسىن دالاسىن.

جاقىن، مالىن ايامايتىن ۇلتى ءۇشىن،

ايتىپ بەرسىن مۇندا تۋعان بالاسىن.

اق كوڭىلدىك، اق پەيىلدىك ءناسىپ قىپ،

جۇرتتىڭ جويسىن جۇرەكتەگى قاراسىن.

تىلەك ءبىر، نيەت دە ءبىر، ءىس تە ءبىر،

تىستەيتىندەر جاڭا جىلدىڭ قالاشىن.

بىرەۋ اياق، بىرەۋ اۋىز، بىرەۋ قول،

بولىپ ءار كىم قىزمەتىنە تاراسىن!...

ءسابيت دونەنتاەۆ.

ورىنبور، 9-نشى مارت

بۇگىن جىل باسى ناۋرىز. ءمىنى «بارىس» كەتىپ «قويان» كەلىپ تۇر. «قويان» جالىققا جايسىز جىلدىڭ ءبىرى. وسىمەن ءتورت قوياندى كورەيىن دەپ تۇرمىن. بۇل تورتەۋى دە حالىققا جايلى بولعان جوق. «قويان» جىلى نە مالعا، نە جانعا اۋىرمالدىق تۇسىرمەي وتكەن ەمەس. 1880 ءنشى جىلعى «قويان» جۇت بولىپ، قازاق مالى قاتتى قىرىلدى. قار كەتكەندە جەر ءجۇزى ولەكسەگە تولىپ كەتىپ، انا جەر، مىنا جەردە كوزدەرىن قارعا جۇلىپ ۇڭىرەيتكەن ولەكسەلەردى كورىپ، بالا كەزىمدە شوشىنعانىم بار. ول «قوياندا» قاتتى اشارشىلىق بولدى. پالەن جەردە اققۇلاقتىڭ باسىن ۇگىپ، كوجە قىلىپ ءىشىپتى دەپ، ۇلكەندەردىڭ اڭىز عىپ ايتىپ وتىرعاندارى ەسىمدە بار. قازاقتان باسقا جەرگە ول «قويان» قانداي بولعانىن بىلمەيمىن.

1892 ءنشى جىلعى «قوياندا» قازاقتار جۇتادى. ءبۇتىن روسيادا دا اشارشىلىق بولىپ كونەك اۋرۋدان، وبادان ادامدار كوپ قىرىلدى. بۇ «قويان» ورىنبوردا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە بولدى. تاماعىمىز اش دەپ ينسپەكتورعا ارىز ەتكەنىمىزدە سەندەردىڭ بۇل ءىشىپ وتىرعان تاماقتارىڭدى تابا الماي وتىرعاندار كوپ. باسقا جەردە اشتىقتان مىنانى نان عىپ جەپ وتىر دەپ، الا وتانىڭ ۇككەن باسىن اكەلىپ كورسەتكەنى ەسىمدە بار.

1904 ءنشى جىلعى «قوياندا» قازاق جۇتاعان جوق. بىراق اۋىرمالدىعى ادامعا تۇسكەن سياقتى: روسيا مەن جاپونيا اراسىندا سوعىس باستالىپ، ادام قىرعىنشىلىعى بولدى. قازاق جۇتاماعانمەن سوعىس بولعان سوڭ قالىپتان تىسقارى كۇستەنشە شىعىندارى قۇر بولعان جوق.

مىناۋ «قويان» دۇنيەدە بولماعان زور قىرعىن سوعىستىڭ ۇستىنە كەلىپ تۇر. ادامعا تۇسكەن اۋىرمالدىق ۇستىنە مال اۋىرمالدىعىن قوسپاي وتسە، قازاقتىڭ باعى. بۇرىنعى جۇت قوياندارداي بولىپ، مالعا دا سالماعىن سالسا، قازاق جۇگى كوبەيىپ، كوتەرۋگە ءالى كەلمەس. تۇندىك اقشا ەكى ەسە كوبەيىپ تۇر; سوعىس سالىعى تۇسەيىن دەپ تۇر; نارسە قارا قىمباتتاپ تۇر; مالدىڭ ەتى مەن سۇتىنەن باسقانىڭ ءبارىن ساتىپ الاتىن قازاققا بۇدا جەڭىل تيمەس. قۇداي جۇتقا ۇشىراتپاسىن. جۇتاسا قازاق بۇرىنعىداي تەز وڭالا قويماس. وتكەن جازدىڭ شارۋاعا ءجايلى بولعاندىعىنان جۇرتتا پىشەن مول، شارۋانىڭ ءىشى جاربەلى. جاز وتە جايسىز بولماسا، «قوياننىڭ» قاۋپى مال جاعىنان ونشا زور بولا قويماس ەدى دەپ، الداعى جازدان ۇمىتكەرمىز.

ناۋرىز بەن قۇتتىقتاپ، جاڭا جىل جايلى بولۋىن تىلەيمىز.

«قازاق» گازەتى. №110. 9 مارت 1915.

1916 جىل. "قازاق" گازەتىندەگى جازبا:

ناۋرىز

اتى شۋلى قويان جىلى ءوتىپ، جاڭا جىل – ۇلۋ كىردى. قويان جىلى حالىق تاجىريبەسىندە مال-باقا اۋىرمالىق ءتۇسىپ، شارۋانىڭ كۇيزەۋ بولاتىن ءبىر جىلى. مۇنان ون ەكى جىل بۇرىنعى بولعان قويانلا جاپون سوعىسى بولىپ، حالىق شارۋاسى ونداي اسا كۇيزەلمەسە دە، سوعىس بولۋ سەبەپتى كىسى قىرعىنى، جۇرت ابىگەرشىلىگى كوپ بولعاني ەدى. بۇل قوياندا دا ءبۇتىن دۇنيەنى ءبىلىم، ونەرىمەن تاڭداندىرعان، تاۋارىمەن تولتىرعان ەۋروپا پاتشالارىنىڭ سوعىسى بولىپ جاتىر. سوعىس بولعان سوڭ ءار نارسەنىڭ قىمباتتاپ، سالىقتىڭ كوبەيىپ، شارۋانىڭ كۇيزەلۋى، كىسى قانىنىڭ دا كوپ توگىلۋى بەلگىلى. سوندىقتان ەكى جىلعا سوزىلعان بۇل سوعىستىڭ شالىعى ءبىزدىڭ قازاققا دا شارۋا، ءبىلىم جاعىنان ءتيىپ وتىر.

شارۋا جايىنان ءتيۋى: ءار نارسەنىڭ بۇرىنعىدان ەكى-ءۇش ەسە قىمباتتاۋى، سوعىس سالىعىنىڭ ءتۇسۋى...

ءبىلىم جاعىنان ءتيۋى: زامانىنداعى بولىپ جاتقان زور وقيعالاردى حالىققا كوزبەن كورىپ بىلگەندەي ايتىپ تۇسىندىرەتىن، ءبىلىمدى مەن ءبىلىمسىزدى، كۇشتىمەن كۇشسىزدى ولشەپ بەرەتىن گازەت، جۋرنال دەگەننەن ءبىر عانا جۋرنال «ايقاپ»تىڭ توقتالۋى، ميليونداعان حالىق ارتىنداعى ءبىر عانا گازەت «قازاق»تىڭ جۇماسىنا ءبىر شىعاتىن بولىپ قالۋى وسى جىلدىڭ وقيعالارىنان بولىپ جاتقان ىستەر. سۇيتسە دە جىل اۋىر بولعانمەن قازاق ۇلتىنىڭ باسىنا تۇسكەن پالەندەي اۋىرتپالىق بار دەپ ايتا المايمىز. تەك كارس وبلىسىنان قان قارىنداستارىمىزدىڭ سوعىس سەبەپتى ولگەنى ءولىپ، اش-جالاڭاش، ءۇيسىز-كۇيسىز قالعانىن ايتۋعا بولادى. ەندى جىل وسىنداي اۋىر بولىپ تۇرسا دا، كوڭىل كوتەرىپ قۋانارلىق نارسەمىز دە جوق ەمەس.

حالقىمىزدىڭ ىلگەرلەۋىنە سەبەپ بولاتىن ىستەردەن: ماسلودەلنىي ارتەل مەن پوتربيتەلنىي دۇكەندەردىڭ اشىلا باستالۋى; سەمەي، قىزىلجار سەكىلدى شاھارلارداعى تالاپتى جاستارىمىزدىڭ كىتاپ ساۋداسىن اشۋعا سۇراتۋلارى; مەكتەپ، مەدرەسە سياقتى ءبىلىم جۇرتتارىنىڭ وسىنداي اۋىر جىلداردا دا توقتالماي جاڭالاپ ارتۋى; حالقىمىزدىڭ مۇعالىم سۇراۋى، ادەبيەت كەشى سياقتى ىستەرىنىڭ كوبەيىپ وقۋشىلارىمىزدىڭ كەمىمەي حالقىمىزدىڭ دا وقۋ جولىنداعى مۇقتاج جاستارىمىزعا جاردەم قولدارىن كەمىتپەي سوزىپ تۇرۋى ءۋا عايريلارى... كوڭىل كوتەرىپ، قۋانارلىق ىستەرىمىزدەن. ەندى مەملەكەت، حالىق باسىنا مىناداي زور اپاتتى الا كەلگەن قويان جىلى ءوتىپ، جاڭا جىل ۇلۋ كىردى. اتاقتى قويان جىلعى ىستەگەن ىستەرىمەن ءوزىنىڭ ەلدىگىن كورسەتكەن قازاق حالقىنىڭ بۇل جاڭا جىل ۇلۋدا مۇناندا ارتىق، مۇناندا كوپ ىستەرىنىڭ بولۋىندا ءۇمىتىمىز زور.

جاڭا جىل – ۇلۋ ءجايلى، بەرەكەلى، شاتتىقتى بولسىن!...

ءۋاليحان عۇمارۇلى.

«قازاق» گازەتى. №172. 9 مارت 1916.

1917 جىل. "قازاق" گازەتىندەگى جازبا:

گازەتتىڭ باس بەتىندە مىناداي قۇتتىقتاۋ ءسوز جازىلعان:

«بارشا الاش ازاماتتارىن جاڭا جىل – ناۋرىز ءھام بوستاندىقپەن قۇتتىقتايمىز. اللا تاعالا كيىز تۋرلىقتى قازاقتىڭ وڭ جاعىنان اي، سول جاعىنان كۇن تۋعىزىپ، ىرىس-داۋلەت، باق-بەرەكە ءناسىپ ەتسىن!"

ەكىنشى بەتىندە ەكى ولەڭ باسىلعان:

جاڭا تىلەك

جاڭا جىلدا جاڭا تىلەك تىلەلىك،

ەسكى جىلدى ەسكەرەردە جۇرەلىك،

كەپ جۇرمەسىن قايتا اينالىپ تۇنەرىپ،

كوزىڭ جاستى، كوڭىلىڭ قاياۋ الاشىم!

جۇرت بولۋدىڭ ويلانارلىق امالىن،

قامسىز جاتار ەمەس ەندى زامانىڭ;

ناداندىقتىڭ قيراتالىق قامالىن،

ماقساتىڭا ۇمتىل تاياۋ الاشىم!

جاۋمەن جۇتتان ەندى قۇداي ساقتاسىن!

قاسەكەنى – قاس ماسقارا تاپتاسىن!

كارى، جاسىڭ ەندى عافىل جاتپاسىن!

اش كوزىڭدى، بولما باياۋ الاشىم!

ءوز قامىڭدى ويلان ءوزىڭ ەل بولساڭ،

ەل بولامىن، تەڭ بولامىن دەر بولساڭ;

كوكتەن تەڭدىك كەلمەس ءوزىڭ كەم بولساڭ،

مەڭ-زەڭ بولماي تالپىن وياۋ الاشىم!

ۇشقىن قۇستاي، سۋدا جۇزگەن بالىقتاي،

تابيعاتتى قولدانۋشى حالىقتاي

سەن ەندى سەرگىسەيشى جالىقپاي،

جۇرگەنىڭشە ماڭگى جاياۋ الاشىم!

بۇگىن حاقتىڭ قۋانىشتى كەڭ كۇنى،

كۇن مەنەن ءتۇن – تارازىنىڭ تەڭ كۇنى،

«قۇت-بەرەكە بولماسا ەكەن كەم كۇنى»

دەپ تىلەك، قولىڭ جاي – اۋ الاشىم!

ماديار.

«قازاق» گازەتى. №221. 9 مارت 1917.

دايىنداعان: اباي مىرزا

Abai.kz