Býgin portalymyzdyng oqyrmandaryna belgili mәdeniyettanushy, sayasy aghartushy Abylayhan Qalnazarovpen shaghyn súhbatty úsynamyz...

– Qazaqstan damuynyng qazirgi ýrdisterin saraptap jýrgen sayasy aghartushy maman retinde sizden elimizding tәuelsizdik kezenindegi eng ózekti mәselelerding biri – oryndalmaghan uәdeler men olardyng qoghamgha әseri turaly súraghym keledi. Siz búl qúbylysty jelidegi paraqshanyzdaghy jazbada «uәdebiyet» degen jana da qyzyqty terminmen anyqtapsyz. Ángimeni osydan bastasaq.

– Men múny «últtyq uәdebiyet» dep atar edim. Bizde sózden iske kóshpeytin, ýnemi uәde berumen shekteletin sayasy diskurs qalyptasty. Jyl sayynghy joldaular, memlekettik baghdarlamalar, strategiyalyq bastamalar kóp aitylady, biraq olardyng basym bóligi úzaq merzimge shegerile beredi nemese tipti oryndalmaydy. Álәulaylymy bitse, hәlaulaylymy bastalady. Negizi, búl ýrdisting qoghamgha keri әseri óte zor.

Egemendi Qazaqstanda shynymen de kórkem әdebiyetpen qatar, bir erekshe janr qalyptasty. Ol – uәdege negizdelgen «uәdebiyet». Búl janrdyng basty ereksheligi – әdemi de pafosty sózder, әserli josparlar, úzaq merzimdi perspektivalar, doktrina, konsepsiyalar, 100 qadam», «40 sheshim» jәne taghy basqa. Tek naqty iske kelgende jaghdaydyng ózgermeytini qiyn.

– Qazaqstannyng әleumettik-ekonomikalyq damuynda búl uәdebiyetting qanday saldary bar?

– Eng әueli, halyqtyng senimi azayady. Uәde kóp bolghan sayyn, әitse de nәtiyje kórinbegen sayyn, azamattardyng biylik pen ýkimetke degen senimi tómendey beredi. Búl, óz kezeginde, әleumettik túraqsyzdyqqa, sayasy belsendilikting tómendeuine, jalpy qoghamdyq pessimizmning artuyna әkeledi.

Ekinshiden, ekonomikalyq josparlau nasharlaydy. Eger ýkimet bir jyldary auyl sharuashylyghyn kóteremiz dese, kelesi jyly kólik-logistikagha basymdyq beremiz dese, alayda olardyng eshbiri jýieli týrde damymasa, onda eldegi resurstar tiyimsiz júmsalady. Investorlar ýshin de búl túraqsyzdyq belgisi.

Ýshinshiden, kadrlyq sayasattyng әlsizdigi. Uәdebaghdarlyq sayasat jýie ishinde bilikti mamandardy emes, jaqsy sóiley alatyn, beti qyzarmay ondy-soldy uәde bere alatyn, «uәdepuliymet» adamdardy algha shygharady. Osylaysha, publikagha oinaudy ghana biletin, jyltyraq, abyroyyn bәske tigip, strategiyalyq sheshim qabyldaugha qabiletti emes menedjerler kóbeyip, týbinde barlyq josparlar deklarasiya dengeyinde qalady.

– Qanday naqty mysaldar keltire alasyz?

– Mysalgha, sifrlandyru men jasandy intellektti alayyq. Qazaqstan ýkimeti búl baghytta ýlken qadamdar jasaymyz dedi. Elektrondy ýkimet jýiesi engizildi, memlekettik qyzmetter sifrlandy. Búl belgili bir dәrejede ong nәtiyje bergenimen, әli kýnge deyin IT salasy әlemdik dengeyde bәsekege qabiletti bolmady.

Taghy bir mysal – agroónerkәsip kesheni. IYdealynda elimiz óz-ózin azyq-týlikpen tolyq qamtamasyz ete alatyn, tipti eksporttaushy el boluy kerek edi. Tap Qazaqstannyng agroәleuetindey joyqyn el әlemde kem de kem. Degenmen subsidiyalau jýiesindegi jemqorlyq, burokratiya búl salany tolyqqandy damytugha mýmkindik bermey otyr. Biz әli kýnge deyin shiykizat satumen shektelemiz, al auyl sharuashylyghyndaghy tereng óndeu dengeyi tómen.

Energetika salasynda da ýlken uәdeler berildi. Atom elektr stansasy turaly talqylau on jyldan beri jýrip keledi. Aqyrynda halyq referendumda beyresmy qarsy boldy. Degenmen ol qarsylyq belgili bir «dónaybat» tanylghan elding sol nysanaly qúrylysty saluyna qarsylyq-tyn. Óz-ózdiginen órkeniyetti el jolgha qoyatyn bolsa, atom quatyna degen yqylas sonshalyq jaman emes qoy. Sóitkenmen búl jobanyng naqty qashan iske asatyny әli belgisiz. Ázirshe aspay túra túrghany da qayyrly siyaqty.

Kólik-logistika salasy da kóp aitylghan saqaldy taqyryptardyng biri. Qazaqstan «Euraziyanyng logistikalyq haby» bolamyz dep mәlimdedi, biraq infraqúrylymdyq jobalar bayau jýrude. Tranzittik dәlizderding kópshiligi tolyq quatynda júmys istep jatqan joq.

– Sonymen, «uәdebiyet» fenomeni qalay payda boldy dep oilaysyz?

– Búl jýielik jәne ilgeridegilerden múra bolghan mәsele. Kenes Odaghynan keyingi kezende Qazaqstan naryqtyq ekonomikagha kóship, lәkin basqaru stiyli týbegeyli ózgergen joq. Kenestik josparly ekonomikada uәde beru – ortalyqtandyrylghan basqaru qúralynyng bir tetigi boldy. Býkil Odaq qazan tónkerisinen beri «Aldaghy baqytty kommunizm» uәdesimen toydyrylyp keldi. Áytse de ol kezde, kem degende, belgili bir josparlar oryndaldy. Al qazirgi kezde uәdebaghdarlyq stili formaldy sipatqa iye.

Sonymen qatar sayasy esep beru jýiesi әlsiz. Eger memlekettik organdar naqty jauapkershilikke tartylmasa, әrbir uәde ýshin esep bermese, onda búl jýie jalghasa beredi.

Sodan son, halyqtyng tarihy tәjiriybesi de әser etedi. Kenes dәuirinde jana aitqanday, «Erteng bәri jaqsy bolady» degen iydeologiya ýstem boldy. Qazirgi sayasy ritorika da osyghan úqsas. «2030», «2050» siyaqty «Esekti sóiletudi maqsat etken» Qojanasyrlyq «Ne han óledi, ne men ólemin, ne esek óledi» sarynyndaghy baghdarlamalar kýlkili anekdottardy eske týsiretindey me, qalay?! Biraq aiyrmashylyghy – qazir aqparat ashyq, halyq uәdening oryndaluyn baqylay alady, әleumettik jeliler arqyly pikirin bildire alady.

– Búdan shyghudyng joly qanday?

– Birinshiden, uәdeler naqty jәne ólshenetin boluy kerek. Eger ýkimet belgili bir jobany jariyalasa, onyng oryndalu merzimi, aralyq kezenderi, jauapty túlghalary kórsetilui kerek.

Ekinshiden, memlekettik baghdarlamalar tәuelsiz sarapshylarmen, azamattyq qogham ókilderimen birge baghalanuy tiyis. Qoghamdyq baqylau kýsheiyi qajet.

Ýshinshiden, nәtiyjege baghyttalghan sayasy mәdeniyet qalyptastyru kerek. Bizde uәde beru – sayasy kariera qúrudyng negizgi qúraly bolyp ketken. Kerisinshe, naqty iske negizdelgen sayasy jauapkershilik jýiesin qúru qajet.

– Demek, Qazaqstannyng bolashaghy uәdeden iske kóshumen baylanysty dep aita alasyz ba?

– Dәl solay. Qazir Qazaqstan ýlken tarihy kezende túr. Biz tek әdemi sózdermen shekteletin el bolyp qalmauymyz kerek. Qazaqstangha naqty ekonomikalyq jәne әleumettik reformalar, jýieli ózgerister qajet.

Tәuelsizdik jyldary Qazaqstan әdebiyette aitarlyqtay jetistikterge jetti. Ókinishke qaray sol әdebiyetting qasynda taghy bir jana janr – uәdebiyet te payda boldy. Endi biz osy janrdan arylyp, naghyz әreketke, naqty iske kóshetin kez keldi. Oratorlyq, sheshendik, jalpy gumanitariya degen jaqsy-aq. Biraq «Sózding tilinen isting tilining sheshenirek» ekenin úmytpasaq kerek.

Eldegi aqyn-jazushy, әdebiyetshilerding kenes zamanynan beri Almatyda Jazushylar Odaghy bar. Myna qarqynmen, uәdebiyetshiler de Astanada óz Odaghy nemese birlestigin ashyp qaluy ghajap emes. Sebebi qatary kýn ótken sayyn molayyp, saghattap emes, minuttap balalap jatyr. Sondyqtan da shúghyl qamdanbay bolmaydy.

– Qyzyqty әri manyzdy pikirleriniz ýshin raqmet!

Abai.kz