Ákimshilik ister jónindegi kassasiyalyq sot: alghashqy nәtiyjeler jәne praktikanyng baghyttary

Ákimshilik ister jónindegi jeke kassasiyalyq sottyng qúryluy – auqymdy sot reformasynyng zandy әri sheshushi kezeni. Onyng negizi 2021 jyly jana Ákimshilik rәsimdik-prosestik kodeksting (ÁRPK) qabyldanuymen qalanghan bolatyn.

Eger ÁRPK memleket pen azamat arasyndaghy qarym-qatynastardyng jana, zamanauy «erejelerin» bekitip, qúqyq ýstemdigi, salystyrmalylyq jәne adaldyq prezumpsiyasy qaghidattaryn nyghaytqan bolsa, 2025 jylghy 1 shildede arnayy Ákimshilik ister jónindegi kassasiyalyq sottyng qúryluy — osy qaghidattardyng el aumaghynda birynghay әri shynayy iske asyryluyn qamtamasyz etetin tetikke ainaldy. Sondyqtan kassasiyalyq sot — tórt jyl búryn bastalghan әkimshilik әdil sotty nyghaytugha baghyttalghan strategiyalyq baghyttyng qisyndy әri kópten kýtken jalghasy.

Oghan deyin kassasiyalyq funksiyalar Jogharghy Sotqa jýktelgen edi, búl ýlken jýkteme tughyzyp, prosesterding jedeldigine әser etetin. Kassasiyany sot jýiesining jeke dengeyine bólu — tómen túrghan sottar sheshimderining zandylyghyn neghúrlym múqiyat tekseruge jәne әkimshilik qúqyq qatynastary siyaqty kýrdeli әri әleumettik manyzy bar saladaghy birynghay tәjiriybeni maqsatty týrde qalyptastyrugha mýmkindik berdi.

Ákimshilik ister jónindegi kassasiyalyq sot júmysyn bastaghanyna nebәri bes ay ótti. Búl — ornyqqan tәjiriybe qalyptastyru ýshin qysqa merzim, biraq alghashqy ong ýrdisterdi atap ótuge jetkilikti uaqyt. Shaghymdanu rәsimining jedeldeui jәne birynghay tәsilderdi qalyptastyru ýderisining bastaluy — sonyng dәleli. Sandar da osyny kórsetedi: 2025 jyldyng ýshinshi toqsanynda sot 1559 kassasiyalyq shaghymdy qarady. Búl statistika jana instituttyng ózine jýktelgen mindetterdi jedel әri sapaly orynday alatynyn aighaqtaydy.

Praktika kórsetkendey, jana sot azamattar men biznes qúqyqtaryn qorghaugha naqty yqpal etip, әkimshilik organdar ýshin baghdar bolatyn qúqyqtyq ústanymdar qalyptastyruda.

Mysaly, mektepte tamaqtandyru qyzmeti salasyndaghy memlekettik satyp alu – memleket júmysynyng asa sezimtal baghyttarynyng biri. Múnda qatelesuge de, jýieni ainalyp ótuge de jol joq.

Ákimshilik ister jónindegi kassasiyalyq sot apellyasiyalyq instansiyanyng qaulysyn joyyp, birinshi satydaghy sot sheshimin qalpyna keltirdi. Sebebi konkurs ótkizu barysynda eleuli qúqyq búzushylyqtar anyqtaldy. Shaghym uәjderin tekseru kezinde kassasiyalyq sot jenimpazdyng ótinimindegi júmysshylar — aspazdar, tehnologtar, diyetologtar turaly mәlimetterding shyndyqqa sәikes kelmeytinin anyqtady. Kórsetilgen mamandar is jýzinde basqa úiymdarda júmys istegen nemese qoyylatyn biliktilik talaptaryna say bolmaghan. Bir qyzmetker eki týrli konkursta eki týrli maman retinde kórsetilip, (mysaly, bir konkursta tehnolog, ekinshisinde aspaz) bir mezgilde eki jerde «qatysushy» retinde tirkelgen.

Diyetologtardyng biliktiligin rastaytyn qújattar da talaptargha sәikes bolmady: bir anyqtama medisina salasy boyynsha bilim beru qyzmetine akkredittelmegen úiymnan berilgen, al ekinshisi «diyetolog» lauazymyn rastamaghan.

Soghan qaramastan, múnday mamandargha konkurs erejelerine qayshy týrde ball berilgen. Keybirining enbek ótili dәleldenbegen, basqalary keyin tirkelgen. Bir júmysshy әrtýrli pozisiya boyynsha esepke alynyp, jenimpazgha zansyz artyqshylyq bergen.

Búl búzushylyqtar komissiya tarapynan jalghan aqparat úsynylghanyn jәne jenimpazdyng ótinimi jaramsyz ekenin kórsetti. Soghan baylanysty konkurs nәtiyjelerin qayta qarau qajet boldy.

Kelesi mysal — QQS boyynsha kameraldyq baqylau.

Salyq organy kompaniyagha QQS boyynsha búzushylyqtar turaly habarlama jiberdi. Bir qaraghanda — qalypty prosedura: kameraldyq baqylau, sәikessizdikterdi tabu, qosymsha esepteu. Biraq habarlama bir ghana negizge - kompaniya kontragentin QQS esepten shygharu turaly sheshimge sýiendi. Alayda búl sheshim sotpen zansyz dep tanylyp, kýshin joyghan bolatyn. Sheshim әli zandy kýshine enbegenine qaramastan, onyng oryndaluy zang boyynsha toqtatylghan edi. Biraq salyq organy búl faktini elemegendey әreket etti.

Birinshi saty kompaniya talabyn qanaghattandyrdy, al apellyasiya sheshimdi joyyp, kompaniyanyng kontragentti QQS- esepten shygharu rәsimine qatyspaghanyn algha tartty.

Kassasiyalyq sot apellyasiyanyng pozisiyasymen kelispedi. Ol әkimshilik aktining qúqyqtyq saldary tek tikeley adresatqa ghana emes, ol aktiden tuyndaytyn barlyq ýshinshi túlghalargha әser etetinin atap ótti.

Kontragentti QQS-esepten shygharu — onymen júmys istegen barlyq subektilerge әser etti, onyng ishinde habarlama alghan talap qongshygha da.

Oryndaluy toqtatylghan aktini qoldanu — mýmkin emes. Búl qúqyqty qorghau kepildigi. Dәl osynday jaghdaylardyng aldyn alu ýshin zang oryndaludy toqtata túru institutyn engizedi.

Sondyqtan kassasiyalyq sot:
— dauly sheshim sotqa jýgingen sәtten bastap oryndalmauy tiyis;
— sheshimdi joiy onyng barlyq saldaryn joqqa shygharady;
— kompaniya ózining qúqyqtaryn qorghay alady, tipti bastapqy akt oghan qatysty bolmaghan jaghdayda da;
— salyq organy qoldanatyn negizding zandy kýshinde ekenine kóz jetkizuge mindetti degen qorytyndygha keldi.

Osyghan baylanysty birinshi saty sheshimi qalpyna keltirilip, habarlama zansyz dep tanyldy. Memlekettik organ zandyq túrghydan joq aktini qoldana almaydy. Ol sheshim zandy kýshine endi me, joq pa — manyzdy emes, eger oryndaluy toqtatylghan bolsa, ony qoldanugha jol joq.

Búl qorytyndy endi tәjiriybe qalyptastyrushy manyzgha iye.
Taghy bir mysal — әleumettik qorghau salasyndaghy ótemaqy.

Jasy úlghayghan talap qoyshy zang boyynsha ózine tiyesili birjolghy tólemdi alu ýshin jýgingen. Alayda әleumettik qorghau departamenti ótemaqyny onyng kóp jyl búryn qaytys bolghan ata-anasy turaly reabilitasiyalyq anyqtamanyng joqtyghyn algha tarta otyryp, formaldy týrde qaytarghan. Múnday anyqtamalardy alu fizikalyq jaghynan mýmkin emes edi.

Sonymen birge talap qoishynyng qolynda eki búltartpas dәlel boldy:
— 1998 jylghy sot sheshimi,
— 2008 jylghy prokuratura anyqtamasy.
Eki qújat ta onyng ata-anasymen birge arnayy qonystandyruda bolghanyn naqty dәleldeytin.

Birinshi saty talapty qanaghattandyrdy. Apellyasiyalyq instansiya formaldy pozisiya ústanyp, sheshimdi joydy. Kassasiyalyq sot búl qatelikti týzetti. Ol kýshine engen sot sheshimi — ótemaqy alugha jetkilikti negiz ekenin atap ótti. Qaytys bolghan ata-anasyna qatysty qújatty úsynudyng mýmkin emestigi — azamatty zanmen kepildendirilgen qúqyghynan aiyrugha sebep bolmauy tiyis.
Ákimshilik ister jónindegi kassasiyalyq sottyng alghashqy ailardaghy júmysy sot reformasynyng sabaqtastyghyn jәne jýieli ilgerileuin aiqyn kórsetti. 2021 jylghy ÁRPK bizge zamanauy qúqyqtyq qúral berse, 2025 jylghy kassasiya onyng naqty әri dúrys qoldanyluyn qamtamasyz etetin senimdi mehanizm qúryldy.

Ákimshilik ister jónindegi kassasiyalyq sot qúqyqtyng mәnin onyng formasynan joghary qoyady. Ol tek sot qatelikterin týzetip qana qoymay, zang tiri әdilet qúraly retinde júmys isteytin qúqyqtyq orta qalyptastyrady.

Osylaysha, әkimshilik әdil sot reformasy ózining logikalyq ayaqtaluyna jaqyndap, jana sot organy zang men azamattardyng qúqyqtaryn qorghau isinde berik ornyqty.

Guliziya Murzahanqyzy Edrisova,

Ákimshilik ister jónindegi kassasiyalyq sottyng sudiyasy

Abai.kz