بۇگىن پورتالىمىزدىڭ وقىرماندارىنا بەلگىلى مادەنيەتتانۋشى، ساياسي اعارتۋشى ابىلايحان قالنازاروۆپەن شاعىن سۇحباتتى ۇسىنامىز...

– قازاقستان دامۋىنىڭ قازىرگى ۇردىستەرىن ساراپتاپ جۇرگەن ساياسي اعارتۋشى مامان رەتىندە سىزدەن ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – ورىندالماعان ۋادەلەر مەن ولاردىڭ قوعامعا اسەرى تۋرالى سۇراعىم كەلەدى. ءسىز بۇل قۇبىلىستى جەلىدەگى پاراقشاڭىزداعى جازبادا «ۋادەبيەت» دەگەن جاڭا دا قىزىقتى تەرمينمەن انىقتاپسىز. اڭگىمەنى وسىدان باستاساق.

– مەن مۇنى «ۇلتتىق ۋادەبيەت» دەپ اتار ەدىم. بىزدە سوزدەن ىسكە كوشپەيتىن، ۇنەمى ۋادە بەرۋمەن شەكتەلەتىن ساياسي ديسكۋرس قالىپتاستى. جىل سايىنعى جولداۋلار، مەملەكەتتىك باعدارلامالار، ستراتەگيالىق باستامالار كوپ ايتىلادى، بىراق ولاردىڭ باسىم بولىگى ۇزاق مەرزىمگە شەگەرىلە بەرەدى نەمەسە ءتىپتى ورىندالمايدى. ءالاۋلايلىمى بىتسە، ءحالاۋلايلىمى باستالادى. نەگىزى، بۇل ءۇردىستىڭ قوعامعا كەرى اسەرى وتە زور.

ەگەمەندى قازاقستاندا شىنىمەن دە كوركەم ادەبيەتپەن قاتار، ءبىر ەرەكشە جانر قالىپتاستى. ول – ۋادەگە نەگىزدەلگەن «ۋادەبيەت». بۇل جانردىڭ باستى ەرەكشەلىگى – ادەمى دە پافوستى سوزدەر، اسەرلى جوسپارلار، ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆالار، دوكترينا، كونتسەپتسيالار، 100 قادام»، «40 شەشىم» جانە تاعى باسقا. تەك ناقتى ىسكە كەلگەندە جاعدايدىڭ وزگەرمەيتىنى قيىن.

– قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىندا بۇل ۋادەبيەتتىڭ قانداي سالدارى بار؟

– ەڭ اۋەلى، حالىقتىڭ سەنىمى ازايادى. ۋادە كوپ بولعان سايىن، ايتسە دە ناتيجە كورىنبەگەن سايىن، ازاماتتاردىڭ بيلىك پەن ۇكىمەتكە دەگەن سەنىمى تومەندەي بەرەدى. بۇل، ءوز كەزەگىندە، الەۋمەتتىك تۇراقسىزدىققا، ساياسي بەلسەندىلىكتىڭ تومەندەۋىنە، جالپى قوعامدىق پەسسيميزمنىڭ ارتۋىنا اكەلەدى.

ەكىنشىدەن، ەكونوميكالىق جوسپارلاۋ ناشارلايدى. ەگەر ۇكىمەت ءبىر جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىعىن كوتەرەمىز دەسە، كەلەسى جىلى كولىك-لوگيستيكاعا باسىمدىق بەرەمىز دەسە، الايدا ولاردىڭ ەشبىرى جۇيەلى تۇردە دامىماسا، وندا ەلدەگى رەسۋرستار ءتيىمسىز جۇمسالادى. ينۆەستورلار ءۇشىن دە بۇل تۇراقسىزدىق بەلگىسى.

ۇشىنشىدەن، كادرلىق ساياساتتىڭ السىزدىگى. ۋادەباعدارلىق ساياسات جۇيە ىشىندە بىلىكتى مامانداردى ەمەس، جاقسى سويلەي الاتىن، بەتى قىزارماي وڭدى-سولدى ۋادە بەرە الاتىن، «ۋادەپۋليمەت» ادامداردى العا شىعارادى. وسىلايشا، پۋبليكاعا ويناۋدى عانا بىلەتىن، جىلتىراق، ابىرويىن باسكە تىگىپ، ستراتەگيالىق شەشىم قابىلداۋعا قابىلەتتى ەمەس مەنەدجەرلەر كوبەيىپ، تۇبىندە بارلىق جوسپارلار دەكلاراتسيا دەڭگەيىندە قالادى.

– قانداي ناقتى مىسالدار كەلتىرە الاسىز؟

– مىسالعا، تسيفرلاندىرۋ مەن جاساندى ينتەللەكتتى الايىق. قازاقستان ۇكىمەتى بۇل باعىتتا ۇلكەن قادامدار جاسايمىز دەدى. ەلەكتروندى ۇكىمەت جۇيەسى ەنگىزىلدى، مەملەكەتتىك قىزمەتتەر تسيفرلاندى. بۇل بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وڭ ناتيجە بەرگەنىمەن، ءالى كۇنگە دەيىن IT سالاسى الەمدىك دەڭگەيدە باسەكەگە قابىلەتتى بولمادى.

تاعى ءبىر مىسال – اگروونەركاسىپ كەشەنى. يدەالىندا ەلىمىز ءوز-ءوزىن ازىق-تۇلىكپەن تولىق قامتاماسىز ەتە الاتىن، ءتىپتى ەكسپورتتاۋشى ەل بولۋى كەرەك ەدى. تاپ قازاقستاننىڭ اگروالەۋەتىندەي جويقىن ەل الەمدە كەم دە كەم. دەگەنمەن سۋبسيديالاۋ جۇيەسىندەگى جەمقورلىق، بيۋروكراتيا بۇل سالانى تولىققاندى دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر. ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن شيكىزات ساتۋمەن شەكتەلەمىز، ال اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى تەرەڭ وڭدەۋ دەڭگەيى تومەن.

ەنەرگەتيكا سالاسىندا دا ۇلكەن ۋادەلەر بەرىلدى. اتوم ەلەكتر ستانساسى تۋرالى تالقىلاۋ ون جىلدان بەرى ءجۇرىپ كەلەدى. اقىرىندا حالىق رەفەرەندۋمدا بەيرەسمي قارسى بولدى. دەگەنمەن ول قارسىلىق بەلگىلى ءبىر «ءدوڭايبات» تانىلعان ەلدىڭ سول نىسانالى قۇرىلىستى سالۋىنا قارسىلىق-تىن. ءوز-وزدىگىنەن وركەنيەتتى ەل جولعا قوياتىن بولسا، اتوم قۋاتىنا دەگەن ىقىلاس سونشالىق جامان ەمەس قوي. سويتكەنمەن بۇل جوبانىڭ ناقتى قاشان ىسكە اساتىنى ءالى بەلگىسىز. ازىرشە اسپاي تۇرا تۇرعانى دا قايىرلى سياقتى.

كولىك-لوگيستيكا سالاسى دا كوپ ايتىلعان ساقالدى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. قازاقستان «ەۋرازيانىڭ لوگيستيكالىق حابى» بولامىز دەپ مالىمدەدى، بىراق ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار باياۋ جۇرۋدە. ترانزيتتىك دالىزدەردىڭ كوپشىلىگى تولىق قۋاتىندا جۇمىس ىستەپ جاتقان جوق.

– سونىمەن، «ۋادەبيەت» فەنومەنى قالاي پايدا بولدى دەپ ويلايسىز؟

– بۇل جۇيەلىك جانە ىلگەرىدەگىلەردەن مۇرا بولعان ماسەلە. كەڭەس وداعىنان كەيىنگى كەزەڭدە قازاقستان نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشىپ، لاكىن باسقارۋ ءستيلى تۇبەگەيلى وزگەرگەن جوق. كەڭەستىك جوسپارلى ەكونوميكادا ۋادە بەرۋ – ورتالىقتاندىرىلعان باسقارۋ قۇرالىنىڭ ءبىر تەتىگى بولدى. بۇكىل وداق قازان توڭكەرىسىنەن بەرى «الداعى باقىتتى كوممۋنيزم» ۋادەسىمەن تويدىرىلىپ كەلدى. ايتسە دە ول كەزدە، كەم دەگەندە، بەلگىلى ءبىر جوسپارلار ورىندالدى. ال قازىرگى كەزدە ۋادەباعدارلىق ستيل فورمالدى سيپاتقا يە.

سونىمەن قاتار ساياسي ەسەپ بەرۋ جۇيەسى ءالسىز. ەگەر مەملەكەتتىك ورگاندار ناقتى جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلماسا، ءاربىر ۋادە ءۇشىن ەسەپ بەرمەسە، وندا بۇل جۇيە جالعاسا بەرەدى.

سودان سوڭ، حالىقتىڭ تاريحي تاجىريبەسى دە اسەر ەتەدى. كەڭەس داۋىرىندە جاڭا ايتقانداي، «ەرتەڭ ءبارى جاقسى بولادى» دەگەن يدەولوگيا ۇستەم بولدى. قازىرگى ساياسي ريتوريكا دا وسىعان ۇقساس. «2030»، «2050» سياقتى «ەسەكتى سويلەتۋدى ماقسات ەتكەن» قوجاناسىرلىق «نە حان ولەدى، نە مەن ولەمىن، نە ەسەك ولەدى» سارىنىنداعى باعدارلامالار كۇلكىلى انەكدوتتاردى ەسكە تۇسىرەتىندەي مە، قالاي؟! بىراق ايىرماشىلىعى – قازىر اقپارات اشىق، حالىق ۋادەنىڭ ورىندالۋىن باقىلاي الادى، الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى پىكىرىن بىلدىرە الادى.

– بۇدان شىعۋدىڭ جولى قانداي؟

– بىرىنشىدەن، ۋادەلەر ناقتى جانە ولشەنەتىن بولۋى كەرەك. ەگەر ۇكىمەت بەلگىلى ءبىر جوبانى جاريالاسا، ونىڭ ورىندالۋ مەرزىمى، ارالىق كەزەڭدەرى، جاۋاپتى تۇلعالارى كورسەتىلۋى كەرەك.

ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك باعدارلامالار تاۋەلسىز ساراپشىلارمەن، ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىمەن بىرگە باعالانۋى ءتيىس. قوعامدىق باقىلاۋ كۇشەيۋى قاجەت.

ۇشىنشىدەن، ناتيجەگە باعىتتالعان ساياسي مادەنيەت قالىپتاستىرۋ كەرەك. بىزدە ۋادە بەرۋ – ساياسي كارەرا قۇرۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى بولىپ كەتكەن. كەرىسىنشە، ناقتى ىسكە نەگىزدەلگەن ساياسي جاۋاپكەرشىلىك جۇيەسىن قۇرۋ قاجەت.

– دەمەك، قازاقستاننىڭ بولاشاعى ۋادەدەن ىسكە كوشۋمەن بايلانىستى دەپ ايتا الاسىز با؟

– ءدال سولاي. قازىر قازاقستان ۇلكەن تاريحي كەزەڭدە تۇر. ءبىز تەك ادەمى سوزدەرمەن شەكتەلەتىن ەل بولىپ قالماۋىمىز كەرەك. قازاقستانعا ناقتى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك رەفورمالار، جۇيەلى وزگەرىستەر قاجەت.

تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقستان ادەبيەتتە ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرگە جەتتى. وكىنىشكە قاراي سول ادەبيەتتىڭ قاسىندا تاعى ءبىر جاڭا جانر – ۋادەبيەت تە پايدا بولدى. ەندى ءبىز وسى جانردان ارىلىپ، ناعىز ارەكەتكە، ناقتى ىسكە كوشەتىن كەز كەلدى. وراتورلىق، شەشەندىك، جالپى گۋمانيتاريا دەگەن جاقسى-اق. بىراق «ءسوزدىڭ تىلىنەن ءىستىڭ ءتىلىنىڭ شەشەنىرەك» ەكەنىن ۇمىتپاساق كەرەك.

ەلدەگى اقىن-جازۋشى، ادەبيەتشىلەردىڭ كەڭەس زامانىنان بەرى الماتىدا جازۋشىلار وداعى بار. مىنا قارقىنمەن، ۋادەبيەتشىلەر دە استانادا ءوز وداعى نەمەسە بىرلەستىگىن اشىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. سەبەبى قاتارى كۇن وتكەن سايىن مولايىپ، ساعاتتاپ ەمەس، مينۋتتاپ بالالاپ جاتىر. سوندىقتان دا شۇعىل قامدانباي بولمايدى.

– قىزىقتى ءارى ماڭىزدى پىكىرلەرىڭىز ءۇشىن راقمەت!

Abai.kz