Barbara Harris Leonhard – 1952 jyly tughan amerikalyq aqyn. Eki jyr jinaghynyng avtory. Ólenderi italiya, alban, qytay tilderine audarylghan. Ol – aghylshyn tili men әdebiyetining mamany. AQSh-tyng Kolumbiya qalasyndaghy Missury uniyversiytetinde oqyghan. Keyin sol JOO-gha júmysqa qabyldanyp, 1981-2017 aralyghynda sabaq bergen. Aghylshyn tilin akademiyalyq túrghyda oqytugha arnalghan «Discoveries in Academic Writing» zertteuining avtory. Qazir zeynette. Biraq qúr otyrmay, shygharmashylyqpen ainalysady. Býginde aqyn – әrtýrli halyqtar qalamgerlerining jyrlaryn aghylshynshagha audaryp, jariyalaytyn MasticadoresUSA jobasynyng redaktory.

– Qúrmetti Barbara, eng aldymen, poeziya degen siz ýshin ne?

– Poeziya – jan estelikteri. Ol ruhany saualdardan bastau alady. Adamnyng jany sezingen mún-sher, shattyq, mahabbat jәne arman jayly әn salady. Poeziya degen – osy sekildi sezimderding metaforasy. Poeziya týs sekildi, astarly әri kóp maghynaly.

– Osynau úly ónerge qalay keldiniz? Búryn bergen súhbattarynyzdy oqyp shyqtym. Sonda kishkentay kezinizde auyr nauqasqa shaldyghyp, sal bolyp qalghanynyzdy, aqyndyq qabiletiniz oyanuyna osy jaghday әser etkenin aitqan ekensiz.

– 1958 jyly aghalarym men әpkelerim qyzylshamen auyrdy. Biraq olar tez jazylyp ketti. Ol kezde atalghan infeksiyagha qarsy vaksina әli shyqpaghan bolatyn. Mening 6 jastaghy shaghym edi. Qyzylshany men de júqtyrdym. Alayda agha-әpkelerim sekildi tez sauyqqan joqpyn. Jaghdayym kýnnen-kýnge auyrlay berdi. Auru asqynyp, ensefalitke úlasty, yaghni, miym qabyndy. Sodan sal bolyp qaldym. Sóiley de, ayaq-qolymdy qozghay da almay qaldym. Bir kýni tipti, esimnen tanyp, auruhanagha jetkizildim. Komagha týsip, 30 kýn boyy es-týssiz jattym. Dәl osy medisinalyq mekemede mening my qaterli isigine shaldyqqan atam da ajal auzynda jatqan bolatyn. Ol ómirining songhy sәtterin ótkerip jatyr edi. Men kenetten oyanyp, atamnyng bólmesine qonaqqa bardym. Ol jatqan keruetting ainalasynda appaq kiyim kiygen әlde bireuler qorshap, júmysyn atqaryp jatty. Men búl beymәlim kisilerdi dәrigerler dep oiladym. «Atammen birge baram!» dep qansha jylasam da, olar jolymdy kes-kestep, ótkizbey qoydy. «Óz bólmene bar» dep qaytalay berdi. Keyinirek eseygen son, búl jaghdaydyng týs pen óng arasyndaghy ayan ekenin úqtym. Sebebi men atam jatqan palatagha baratynday jýre almaytyn edim. Dәrigerlerge birdene dep sóileuge de shamam bolghan joq. Sol aq kiyimdi «dәrigerler» degenim perishteler ekenin de keyin týsindim. Qúday mening әkeme meyirin tókkeni ghoy. Óitkeni, bir jyl búryn әjem qaytys bolghan edi. Sol auruhanada atam da kóz júmdy. Atammen qatar men de ólsem, ýsti-ýstine kelgen auyr qazalardy әkem kótere almas edi.

Biraz em-dom qabyldaghan son, jaghdayym jaqsardy. Sóiley bastadym. Alayda mamandar endi eshqashan óz ayaghymmen jýre almaytynymdy aitty. Arbagha tanyldym. Ekinshi synypqa kesh bardym. Qatarlastarym meni shetqaqpaylap, eshkim menimen oinamaytyn. Sebebi olardan ózgeshe edim. Meni әrdayym bireuding kiyindirip, ýnemi bireuding kóterip alyp jýruinen, arbagha tanylghanymnan әbden qajydym. Erkin bolghym keldi. Sol sebepti, ata-anam bólmede joq kezde ózimdi qinap, tәnimdi mәjbýrlep, jýruge talpyndym. Bólme ishinde bir jihazdan ekinshi jihazgha deyin birneshe metr jýru ýshin qara terge týsip, silikpem shyghatyn. Múnday súmdyq qinalu qansha uaqytqa sozylghanyn bilmeymin, әiteuir, kýnderding kýninde búrynghyday óz ayaghymmen jýre bastadym. Búl degen tanghjayyp jәit edi. Sebebi ensefalit jýikege auyr zaqym keltirmey qoymaydy. Miy qabynghan balalar qatty basy auyryp úiyqtap ketip, oyanbay qalghan jaghdaylar jii kezdesedi. Al men qalay qúlan-taza aiyqqanymdy ózim de bilmeymin. Bәlkim, aq kiyimdi dәriger beynesinde Qúday jibergen perishteler maghan kómektesken shyghar. Bala kezimdegi osy jaghday maghan kýreskerlikti ýiretkendey. Kýreskerlik qasiyet ólende de kerek emes pe?! Syrqatymnan jazylghan son, bir jyldan keyin óleng jaza bastadym. Mektep qabyrghasynda jýrgende de, uniyversiytet studenti bolghan uaqytymda da jyr jazyp jýrdim. Alayda ol kezdegi ólenderim saqtalghan joq, joghalyp ketti. Sóz ónerine zeynetke shyqqan son, qayta oraldym. Áueli tapsyrys boyynsha jyr jinaqtaryn redaksiyalap jýrdim. Sosyn ózim de qaytadan jyr jaza bastadym. Qazir eki óleng kitabym bar. Ýshinshi jinaghymdy dayyndap jatyrmyn.

– «Ýsh penny estelikter: jyr-estelik» («Three-Penny Memories: A Poetic Memoir») degen kitabynyzdyng dýniyege kelu tarihy qyzyq. Aghanyz sizden «Anandy jaqsy kóresing be?» – dep súrapty. Osy saualdan keyin atalghan jyr jinaghynyzdy jazu iydeyasy kelgen eken. Osy jóninde tolyghyraq aityp berseniz.

– Ákem qaytys bolghan son, anamnyng densaulyghy kýrt nasharlap ketti. Onyng kýnnen-kýnge semip bara jatqanyna jýregim shydamady. «7 balanyzdyng bireuining qolyna kóship barynyz» – dep jalyndym. Ol meni tandady, mening qolymda túrdy. Bir ýiding 7 balasynyng ishinde men ekinshisimin jәne qyzdardyng arasynda ýlkenimin. Sheshem sol sebepti menimen túrudy qalady dep oilaymyn. Osyny aghama aitqanda, agham menen «Sen anandy jaqsy kóresing be?» – dep súrady. Búl saual maghan auyr tiydi. «Menen nege olay súrady? Shesheme dúrys qaramadym ba? Renjittim be?» degen oilar janymdy jedi. Anam alisgeymer auruyna shaldyqqan bolatyn. Yaghni, miyna zaqym keldi, jadyn joghaltty, tipti, aqylynan aljasty. Ózdiginen jýrip-túra almay qalghan ony men baladay mәpelep, baqtym. Ózimning kishkentay kezimdegi jaghdaylar esime týsti. Men qyzylsha júqtyryp, auruym asqynyp, sal bolyp qalghanda, anam meni dәl osylay qaraghan edi. Ómir ghoy. Endi sheshemning kýtimin jasaytyn mening kezegim kelgen eken. Ayanyp qalmadym. Ókinishke qaray, ol 2016 jyly qaytys boldy. 2017 jyldan bastap oghan arnaghan jyrlarymdy, sheshemmen ótkizgen baqytty sәtter turaly ólenderimdi jaza bastadym. Keyin bir poeziya jinaghyna ainaldy.

– «Kalliopanyng kegi» («Calliope’s Revenge») degen jyrynyzda mynaday tarmaq bar: «Barlyq adam aqyndardy qúrmettep, elikteu kerek» (jolma-jol audarma – A. F.). Aqyndar nege airyqsha syi-qúrmetke bólenui tiyis? Olardyng missiyasy qanday?

– Qasiyetti kitaptardyng ózi ólenmen jazylghan. Búl teginnen-tegin emes. Óleng degen – kiyeli hәm qúdiretti óner. Aqyndar – aghartushylar, jәne olar oqyrmandargha jan tynyshtyghyn syilaydy. Biraq jaqynda bir statistikany estidim. Álem halqynyng tek 15% ghana poeziya oqidy eken. Búl ókinishti jaghday.

– «Balalar ziratyndaghy mún» degen óleninizdi oqydym. Múnday auyr taqyrypty nege jyrladynyz?

– Anamnyng beyitine bara jatqanda, jol-jónekey balalar ziraty bar. Sheshemning molasymen qatar, onda da soghyp ótemin. Sonda kelgen oilar ghoy. Men bala qayghysyn әbden tartqan adammyn. Jas kezimde birneshe ret ayaghym auyrlaghanmen, bosanugha densaulyghym jetpey, qayta-qayta týsik tastadym. Sondyqtan perzentinen airylghan jandardyng qayghysyn týsinemin. Balalar ziratynda ata-analar beyit basyna oiynshyqtar qoyyp ketedi eken. Men de talay ret oiynshyq aparyp, qoydym.

– Al «Soghys qayghysy» degen óleninizde Ukrainagha qoldau bildiresiz. «Ukraina halqynyng ómirin qútqaryndar, Reseydi toqtatyndar!» (jolma-jol audarma – A. F.) – dep úran tastaysyz. Beykýnә balalar, әielder men qarttardyng ghúmyryn saqtaugha shaqyrasyz. Álemde beybitshilik ornatu ýshin aqyndar ne istey alady?

– Kóp aqyn – tynyshtyq ýshin kýresker әri aqiqatsýigish. Sol sebepti, diktatorlar qalamgerlerdi qudalap, týrmege qamaydy, tipti, óltiredi. Biraq sayasiy-әleumettik taqyrypta jyrlaytyn aqyndar – naghyz batyrlar. Jýrekjútqandyq, tipti, olardyng ólenderinen de kórinip túrady. Al jogharyda siz ataghan jyrdy Resey Ukrainagha basyp kirgen son, jazdym. Sebebi qalalary qirap, halqy qyrylyp jatqan Ukraina ýshin janym auyrady. Búl ólenning týiini tosyn. Óitkeni, Ukrainadaghy maydan qasireti jayly aityp kele jatamyn da, «Beli býgilgen bir qariya Palestinany qoldap, kýn sayyn sheruge shyghady» – dep ayaqtaymyn ólendi. Búl kórinisti, yaghni, palestinalyq qarttyng isin Amerikada, kórshi kóshede, shynymen de, kórip jýrmin. Áytse de, sony jyrda metafora týrinde qoldandym. Yaghni, «beli býgilgen qariya» – Tayau Shyghystaghy tamyry terenge ketken janjal men soghystyng beynesi. Izrailiding qanqúily әreketterine qarsy sheruge shyghyp jýrgen mening evrey dostarym da bar (olardyng arasynda aqyndar da kezdesedi). Soghystyng kesirinen eki jaqtan da qarapayym halyqtyng qany tógiledi, qanshama adam qúrban bolady. Aqyndar shygharmasy arqyly osy mәselege júrttyng nazaryn audarady. Al sonday ólender men soghystargha qatysty qanday pikirde bolatynyn oqyrmandar ózderi shesher.

– Jogharyda ýshinshi kitabynyzdy dayyndap jatqanynyzdy aittynyz. Ol ne jóninde bolmaq?

– Jana jinaghyma satiralyq ólenderim men әngimelerim enedi. Shygharmalarymdaghy keyipkerler – jasandy intellekti bar robottar. Olar bәlening bәrin biledi. Aynalany býldiruge, aragha ot salugha ýiir. Múnday robottordyng beynesi arqyly qyryqpyshaq qoghamdy, qatigez adamdardy mysqyldamaqpyn. Yaghni, «Eger adamgershilik, meyirim, parasat bolmasa, onday adamnyng mening tuyndylarymdaghy jýreksiz qúltemir-robottardan ne aiyrmashylyghy bar?!» – degen saual jatady kitabymnyng astarynda. 
– Sýiikti qalamgerleriniz kimder?

– Men ýshin ýzdik aqyn-jazushylardyng bәrin tizer bolsam, tizim tym úzaq bolyp keter. Óitkeni, kóptegen sóz zergerin oqyp jәne zerttep shyqtym. Keybirin atar bolsam, Gomer, Shekspiyr, Eliot, Kits, Yeyts, Bayron, Rilike, Choser, Berns, Bleyk t.b. Óziniz bayqaghanday, bәri de er jazushylar. Songhy jyldarda әiel qalamgerlerge degen qyzyghushylyghym artty. Ayryqsha únaghan aqyn әiel – Emily Dikinson. Ol ólerinde, barlyq ólenin órtep jiberudi amanattaghan eken. Biraq soghan qaramastan, әpkesi aqyn jyrlaryn saqtap qalghan. Eger sonday tereng tuyndylar birjola óship, joyylyp ketse, qanday qazynadan airylyp qalghan bolar edik?! Dikinsondy oqugha barshanyzgha kenes beremin. Anama arnaghan «Ýsh penny estelikter: jyr-estelik» («Three-Penny Memories: A Poetic Memoir») degen kitabyma men Dikinsonnyng myna tarmaqtaryn epigraf qylyp aldym: «Sen qayda bolsan, mening ýiim sonda». Sonymen qatar, Siliviya Plat pen Enn Sekston tәrizdi әiel aqyndardyng shygharmashylyghyna tәntimin. Olar zamanynda layyqty baghasyn alghan joq. Birining poeziyasynan astarly simvolikany, al ekinshisinen uytty til men mysqyldy tabasyz. Mening jazu mәnerime olar qatty әser etti. Odan bólek Mery Oliyverding tabighat lirikasy ghajap. Oqyrmangha jan rahaty men jýrek tynyshtyghyn syilaydy. Ýlken әdeby syilyqtar alghan amerikalyq aqyndar Djoy Hardjo, Ada Limon, Luiza Gluk, Elizabet Bishop, Treysy K. Smitterding de tuyndylaryn asa joghary baghalaymyn. Juyrda «Býginge deyin jazylghan eng ýzdik 1000+ólen» («1000+Greatest Poems of All Time») degen kóptomdyq antologiyagha tapsyrys berdim (qúrastyrghan – Djordj Chitiyl). Osy tamasha enbekti de kópshilik oqyp shyqsa eken.

– Oqyrmandarymyzgha taghy qanday tilek aitasyz?

– Oqyrman qauym aqyn-jazushylardyng shygharmalaryn oqyp, olardyng da jazugha degen ynta-qúlshynysy oyanghay!

– Ángimenizge rahmet!

Súhbattasqan Alpamys Fayzolla

 Abai.kz