Últtyq poeziyamyzgha jana mazmún, jana týr berip, qazaq halqynyng dýniyetanymyn  keneytip, aqyl-oy sanasyn terendetip, jana óriske bastaghan úly aqyn, qazaq muzyka ónerin damytuda da asqan janashyldyq әkeldi.

Ózining zamanynda-aq, Abaydy alys-jaqynnan aqyndar, әnshiler, jyrshylar izdep keletin boldy. Danqty Birjan, kýishi Tәttimbet, soqyr aqyn Ajar, Quandyq, Zeynep, t.b. ónerpazdar Abaydyng ólenderi men әnderin oryndap, býkil keng dalagha taratty.

Múqa, Aqylbay, Kәkitay, Maghauiya, Áset, Árip, Álmaghambet siyaqty jas talantty aqyndar, әnshiler Abaydyng tóniregine toptaldy. Olar Abaydan ýlgi alyp, ózdiginen orys әdebiyetin oqyp ýirenip, tarihy romandar men poemalar jazdy. Abaydyng manyna tek qazaqtar ghana emes, qughyngha úshyraghan tatar jastary, ozyq oily adamdar jinala bastady. Sibirdegi ssylkadan óz eline qashyp bara jatqan kafkazdyqtar Abay auylynda ailap jatyp qonaq bolyp, birte-birte bes uezding oidaghy, aldynghy qatarly ortalyghyna ainaldy. Abaydyng talantyn baghalaushylardyng sany jyl sayyn molayyp, tek, aqynnyng óz ólenderin ghana emes, sonymen birge dostarynyng da shygharmalaryn el ishinde jattap, kóshirip alyp, әnge qosyp aitatyn boldy. Osylaysha Batys jәne shyghys әdebiyeti men mәdeniyetin, romandaryn bilgen tyndaushylar estigenderin auyzsha týrde elge taratty.

«Alty әnmen bildirgen әnning jayyn» dep ózi aityp ketken Abay  muzyka әlemining búl qarapayym da kýrdeli, nәzik te qaysar, shaghyn da kólemdi, súlu da symbatty, múnly da quanyshty, qayghyly da qasterli, ómirsheng de óreli, uaghyzdy týrin erekshe baghalap, asa qúrmet tútty.

Abaydyn; «Segiz ayaq», «Kózimning qarasy», «Qor boldy janym», «Ayttym sәlem, qalam qas», «Súrghylt túman dym býrkip», «Jelsiz týnde jaryq ai», «Men kórdim úzyn qayyng qýlaghanyn», «Qaranghy týnde tau qalghyp», «Amal joq qayttym bildirmey» («Tatiyana haty») taghy basqa 30-dan asa muzykalyq shygharmalary qazaq halqynyng әn janryndaghy altyn sandyghyn toltyryp, oghan erekshe serpindi әuez, bay mazmún, jana yrghaq, týr berip, qazaq ónerining shyghar biyigin aspandata týsti.

Bir ókinishti jeri Abay әnderining tuu, taraluy, oryndaluy jayy әli kýnge deyin ózining tiyanaqty zertteushisin tapqan joq.  Abaydyng «aqyndyq mektebi» bolghanyn bilgenimizben, «әnshilik mektebi» boldy ma degen súraugha kelgende mýdiretinimiz ras.

Shyndyghynda, el auzynan jinalghan aqyn zamandastarynyng estelikterinde Abay әnderining shyghu tórkini men oryndalu, taralu joldarynda  әnshi shәkirtterining esimderi kezdesip otyrady. Búl qatarda Abaydyn aqyn shәkirti Kókbay әnshinin, Áset, Árip, keyinnen Abay qolyna kelip túraqtap qalghan Múqa, Uәiis, ózining atalas jaqyny Maybasardyng Múhametjany, keyindeu Álmaghambet, Ámir, óz balasy Akylbay, nemeresi Áubәkir bolyp jalghasa beredi. Osylaysha Abay әnderi men ólenderi tónkeriske deyin-aq el arasynda auyzdan-auyzgha keninen taralyp, toy-duman, jastar keshteri, dastarqan quanyshtarynyng kórkine ainalady. Abay shygharmalarynyng qúnyn biletinder aqynnyng ólenderi men qara sózderin hat tanityndargha arnayy aqy tólep kóshirtip, úzatylghan qyzdyng jasauyna qosyp beretin boldy.

1914 j. 26 qantarda Úly aqynnyng qaytys bolghanyna 10 jyl toluyna oray Semeyde ótkizilgen etnografiyalyq әdebiy-muzyqalyq kesh Abay shygharmalaryna arnaldy. Aqyn, kompozitordyng ómiri jayly N.Qúljanova bayandama jasap, әnshi Álmaghambet Qapsalyamúly «Tatiyananyng Oneginge jazghan haty», «Ayttym sәlem qalam qas», «Ólsem ornym qara jer syz bolmay ma?» әnderin túnghysh ret ýlken sahnada oryndaydy. Kәsipqoy jәne әuesqoy әnshilerden Abaydyng muzykalyq múrasyn jazyp aludyng alghashqy qadamdary sol jyldardan bastalady.

1919 j. A.E.Bimboes Nazipa Qúljanovadan «Tatiyananyng Oneginge jazghan haty» әnin, Mústafa Núrbaevtan «Segiz ayaq» әnin notagha týsirip alady.

1920-23 j. A. V. Zataevich - Osman Qashaghanovtan «Tatiyananyng Oneginge jazghan haty», Jýsipbek Aymauytovtan «Abaydyng әni», Eskendir Dayyrbaevtan «Qor boldy janym», Músylmanqýl Ábsalyqovtan «Ózgege kónlim toyarsyn», Serghazy Tamtaevtan «Kózimning qarasy», Kәrim Qashqynbaevtan «Segiz ayaq», Shәrip Medetovtan «Abay», Sәbit Múqanovtan «Tatiyananyng Oneginge jazghan haty» siyaqty segiz әndi notagha týsiredi.

Biraq, búdan keyin әdebiyet jәne ghylym men óner qayratkerlerine baylanysty óris alghan teris sayasattyng saldarynan qonsertterde Abay әnderin oryndaugha tyiym salynghandyqtan 1931-38 j. Abay әnderi  qazaq radiosy arqyly berilmedi. Sondyqtan aqynnyng muzykalyq shygharmalary «Qazaqtyng 500 әn-kýii» jinaghyna engizilgen joq. Sonda da, sýiip tyndaytyn halqy bar әnshiler Abay әnderin múqiyat saqtap qaldy. Qazaqtyng әigili әnshisi Á. Qashaubaev qaytys bolarynan az uaqyt búryn óz úsynysymen E. G. Brusilovskiyge Abaydyng «Bireuden bireu artylsa» jәne «Qor boldy janym» әnderin jazdyrtyp, aqyn men әnshining taghdyrynyng toghysqan túsynda jazyqsyz japa shekken shaghynda Abay әnderinen kóniline júbanysh izdedi. Konserttik saparmen Fransiya men Germaniyagha baryp qaytqan әnshi jazyqsyz jalagha úrynyp, ómirden kýizelip ótkeni belgili.

1935 j. M. Áuezov Semeyde Abaydyng muzykalyq bay múrasyn saqtap qalu maqsatynda alghash ret әnderin tolyq jinap, notagha týsirudi qolgha aldy. Kompzitor L. Hamidi osy jylghy sәuir aiynda Árham Ysqaqúlynan Abaydyn: «Bireuden bireu artylsa», «Jelsiz týnde jaryq ai», «Ishim ólgen syrtym sau», «Segiz ayaq», «Qor boldy janym», «Sen meni ne etesin», «Ayttym sәlem, qalam qas», «Tatiyananyng Oneginge jazghan haty», «Tatiyana sózi», «Kózimning qarasy», «Súrghylt túman dym býrkip», «Boyy búlghan», «Kónil qúsy qúiqyl jyr shartarapqa», «Tәniri qosqan jar eding sen», «Qarashada әmir túr», «Ólsem ornym qara jer, syz bolmay ma», «Qaranghy týnde tau qalghyp» әnderin jazyp aldy. Degenmen, búl shygharmalar ol kezde jaryq kere qoyghan joq. L. Hamidy Moskva konservatoriyasynyng janyndaghy Tatar opera studiyasyna oqugha ketti de, asyl qazyna bolashaq kompozitordyng jeke arhiyvinde qaldy. 1939 j. Áuezovtyng úsynysymen Almatyda Abay әnderin notagha týsiru qaytadan qolgha alynyp, L. Hamidy әnshi Jýsipbek Elebekovtyng oryndauynda «Qarashada ómir túr», «Segiz ayaq», «Qaranghy týnde tau qalghyp», «Kózimning qarasy», M. Áuezovten «Men kórdim úzyn qayyng qúlaghanyn» әnderining jana núsqalaryn jazyp aldy. Sol jyly Áuezovtyng kómegimen B.G. Erzakovich Quan Lekerov, Temirbolat Arghynbaev, J.Elebekovten: «Ayttym sәlem, qalam qas», «Ata-anagha kóz quanysh», «Boyy búlghan» әnderining basqasha núsqalaryn notagha týsirdi. 1953 j. Áuezov óz oryndauynda «Sýisine almadym, sýimedim» әnin notagha týsirtti.

Neshe týrli qily zamandy basynan ótkizgen qazaq halqynyng kóptegen foliklorlyq múrasymen qatar Abay әnderi de taghdyr talqysyna týsti. Onyng ýstine auyzeki taraghan әn-әuenning avtorlyq núsqasy tolyq saqtalmay, keyingi oryndaushylardyng әnshilik sheberlikterine, olardyng naqty muzykalyq shygharmany iygeru, ýirenu, jetkizu qabiletterine qaray aluan týrli ózgeristerge úshyrady. Sondyqtan da el arasynda Abay әnderining әr týrli núsqalary kezdesedi. Dese de, asa daryn iyesining negizgi әueni ózining alghashqy týpnúsqalyq arqauyn tolyq saqtap qaldy.

Zamandastardyng estelikterine sýiensek, Abay dombyrany jaqsy tartyp, óz әnderin aitqan әnshilerdi sýiemeldep otyratyn әdeti bolghan. Aqyn birneshe kýy de shygharghan. Bir ókinishtisi kompozitordyng el arasyna taraghan kýileri әli kýnge jinalyp, zerttelgen joq. Abay kýileri ishinen tek ýsheui ghana belgili. Onyng ekeuin - «Torjorgha» men «May týnin» 1983 j. U.Bekenov Ghaysa Sarmurzinnen, «Abay jeldirmesin» ShQO Katonqaraghay aulynyng túrghyny Hamza Demshinovten Q. Jýzbasov notagha týsirgen. Biraq, Abaydyng bizge jetken shygharmalary óz túsynda qaghazgha týsirilmey, tek auyzsha, bireuden-bireuding ýirenui arqyly ghana jetkendikten, onyng asa bay muzykalyq múrasy tolyq qamtylmay keledi.

Qazirgi uaqytta aqyn-kompozitordyng 30-dan asa әni jәne onyng el auzyndaghy týrli núsqalaryn qosqanda 40-qa juyq әnderi notagha týsirilgen.

1948 j. Erzakovich Semey oblysy, Jarma audany «Oktyabriding 15 jyldyghy» kolhozynda túratyn aqyn Kósembek Bayghútdinovtan Abaydyng «Qargha men býrkit» әnin jazyp alghan bolatyn. Biraq, әli kýnge deyin búl әnning oryndaushysy tabylghan joq.

Abaydyng muzykalyq múrasyn jinaugha aqynnyng Túraghúldan tughan nemere qyzy Mәken Múhametjanova da kóp ýles qosty. Ol atasynyng әnderin tikeley óz әkesi men әkesining zamandastarynan ýirengen. 1939 j. Mәkenning oryndauyndaghy Abay әnderin kompozitorlar A.Júbanov pen A.Serikbaev jazyp alghan bolatyn. Biraq sol әnderden Júbanov notagha týsirgen «Oneginning Tatiyanagha hatynan» basqasy saqtalmaghan.

1984 j. QazSSR ghylym akademiyasynyng Ádebiyet jәne óner institutynyng ótinishimen Mәken Túraghúlqyzy Abaydyng 16 әnin magnitofon taspasyna jazdyrdy. Múnyng 11-i kompozitordyng búryn belgili әnderining jana núsqasy da, altauy: «Oneginning Tatiyanagha jauaby», «Oneginning ólerdegi sózi», «Jarq etpes qara kónlim ne qylsa da», «Ábdirahmannyng әieli Maghyshtyng joqtauy», «Terekting syiy», «Esinde bar majas kýnin?» alghash ret notagha týsirildi. Mәken oryndaghan búl әnderdi muzykalyq zertteushisi Q. Jýzbasov jazyp aldy.

Býginde Abaydyng muzykalyq shygharmalary qazaq ruhaniyatynyng asa qúndy bóligine ainaldy. Onyng әnderin kәsipqoy әnshiler dombyramen de, fortepianonyng sýiemeldeuimen de, kóptegen aspaptyq ansamblider men orkestrlerding repertuarlarynda da oryndalyp keledi. Abay әnderi aqynnyng muzykalyq ghylymy jana salasyn tudyryp, kóptegen operalyq, simfoniyalyq, kameralyq jәne horgha arnalghan shygharmalardyng ózegine ainaldy.

Almahan Múhametqaliqyzy

Abai.kz