ۇلتتىق پوەزيامىزعا جاڭا مازمۇن، جاڭا ءتۇر بەرىپ، قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىن  كەڭەيتىپ، اقىل-وي ساناسىن تەرەڭدەتىپ، جاڭا ورىسكە باستاعان ۇلى اقىن، قازاق مۋزىكا ونەرىن دامىتۋدا دا اسقان جاڭاشىلدىق اكەلدى.

ءوزىنىڭ زامانىندا-اق، ابايدى الىس-جاقىننان اقىندار، انشىلەر، جىرشىلار ىزدەپ كەلەتىن بولدى. داڭقتى ءبىرجان، كۇيشى تاتتىمبەت، سوقىر اقىن اجار، قۋاندىق، زەينەپ، ت.ب. ونەرپازدار ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن اندەرىن ورىنداپ، بۇكىل كەڭ دالاعا تاراتتى.

مۇقا، اقىلباي، كاكىتاي، ماعاۋيا، اسەت، ءارىپ، الماعامبەت سياقتى جاس تالانتتى اقىندار، انشىلەر ابايدىڭ توڭىرەگىنە توپتالدى. ولار ابايدان ۇلگى الىپ، وزدىگىنەن ورىس ادەبيەتىن وقىپ ۇيرەنىپ، تاريحي روماندار مەن پوەمالار جازدى. ابايدىڭ ماڭىنا تەك قازاقتار عانا ەمەس، قۋعىنعا ۇشىراعان تاتار جاستارى، وزىق ويلى ادامدار جينالا باستادى. سىبىردەگى سسىلكادان ءوز ەلىنە قاشىپ بارا جاتقان كافكازدىقتار اباي اۋىلىندا ايلاپ جاتىپ قوناق بولىپ، بىرتە-بىرتە بەس ۋەزدىڭ ويداعى، الدىڭعى قاتارلى ورتالىعىنا اينالدى. ابايدىڭ تالانتىن باعالاۋشىلاردىڭ سانى جىل سايىن مولايىپ، تەك، اقىننىڭ ءوز ولەڭدەرىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە دوستارىنىڭ دا شىعارمالارىن ەل ىشىندە جاتتاپ، كوشىرىپ الىپ، انگە قوسىپ ايتاتىن بولدى. وسىلايشا باتىس جانە شىعىس ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن، روماندارىن بىلگەن تىڭداۋشىلار ەستىگەندەرىن اۋىزشا تۇردە ەلگە تاراتتى.

«التى انمەن بىلدىرگەن ءاننىڭ جايىن» دەپ ءوزى ايتىپ كەتكەن اباي  مۋزىكا الەمىنىڭ بۇل قاراپايىم دا كۇردەلى، نازىك تە قايسار، شاعىن دا كولەمدى، سۇلۋ دا سىمباتتى، مۇڭلى دا قۋانىشتى، قايعىلى دا قاستەرلى، ومىرشەڭ دە ورەلى، ۋاعىزدى ءتۇرىن ەرەكشە باعالاپ، اسا قۇرمەت تۇتتى.

ابايدىڭ; «سەگىز اياق»، «كوزىمنىڭ قاراسى»، «قور بولدى جانىم»، «ايتتىم سالەم، قالام قاس»، «سۇرعىلت تۇمان دىم بۇركىپ»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «مەن كوردىم ۇزىن قايىڭ قۇلاعانىن»، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ»، «امال جوق قايتتىم بىلدىرمەي» («تاتيانا حاتى») تاعى باسقا 30-دان اسا مۋزىكالىق شىعارمالارى قازاق حالقىنىڭ ءان جانرىنداعى التىن ساندىعىن تولتىرىپ، وعان ەرەكشە سەرپىندى اۋەز، باي مازمۇن، جاڭا ىرعاق، ءتۇر بەرىپ، قازاق ونەرىنىڭ شىعار بيىگىن اسپانداتا ءتۇستى.

ءبىر وكىنىشتى جەرى اباي اندەرىنىڭ تۋ، تارالۋى، ورىندالۋى جايى ءالى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ تياناقتى زەرتتەۋشىسىن تاپقان جوق.  ابايدىڭ «اقىندىق مەكتەبى» بولعانىن بىلگەنىمىزبەن، «انشىلىك مەكتەبى» بولدى ما دەگەن سۇراۋعا كەلگەندە مۇدىرەتىنىمىز راس.

شىندىعىندا، ەل اۋزىنان جينالعان اقىن زامانداستارىنىڭ ەستەلىكتەرىندە اباي اندەرىنىڭ شىعۋ توركىنى مەن ورىندالۋ، تارالۋ جولدارىندا  انشى شاكىرتتەرىنىڭ ەسىمدەرى كەزدەسىپ وتىرادى. بۇل قاتاردا ابايدىن اقىن شاكىرتى كوكباي ءانشىنىڭ، اسەت، ءارىپ، كەيىننەن اباي قولىنا كەلىپ تۇراقتاپ قالعان مۇقا، ءۋايىس، ءوزىنىڭ اتالاس جاقىنى مايباساردىڭ مۇحامەتجانى، كەيىندەۋ الماعامبەت، ءامىر، ءوز بالاسى اكىلباي، نەمەرەسى اۋباكىر بولىپ جالعاسا بەرەدى. وسىلايشا اباي اندەرى مەن ولەڭدەرى توڭكەرىسكە دەيىن-اق ەل اراسىندا اۋىزدان-اۋىزعا كەڭىنەن تارالىپ، توي-دۋمان، جاستار كەشتەرى، داستارقان قۋانىشتارىنىڭ كوركىنە اينالادى. اباي شىعارمالارىنىڭ قۇنىن بىلەتىندەر اقىننىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىن حات تانيتىندارعا ارنايى اقى تولەپ كوشىرتىپ، ۇزاتىلعان قىزدىڭ جاساۋىنا قوسىپ بەرەتىن بولدى.

1914 ج. 26 قاڭتاردا ۇلى اقىننىڭ قايتىس بولعانىنا 10 جىل تولۋىنا وراي سەمەيدە وتكىزىلگەن ەتنوگرافيالىق ادەبي-مۋزىقالىق كەش اباي شىعارمالارىنا ارنالدى. اقىن، كومپوزيتوردىڭ ءومىرى جايلى ن.قۇلجانوۆا بايانداما جاساپ، ءانشى الماعامبەت قاپساليامۇلى «تاتيانانىڭ ونەگينگە جازعان حاتى»، «ايتتىم سالەم قالام قاس»، «ولسەم ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما؟» اندەرىن تۇڭعىش رەت ۇلكەن ساحنادا ورىندايدى. كاسىپقوي جانە اۋەسقوي انشىلەردەن ابايدىڭ مۋزىكالىق مۇراسىن جازىپ الۋدىڭ العاشقى قادامدارى سول جىلداردان باستالادى.

1919 ج. ا.ە.بيمبوەس نازيپا قۇلجانوۆادان «تاتيانانىڭ ونەگينگە جازعان حاتى» ءانىن، مۇستافا نۇرباەۆتان «سەگىز اياق» ءانىن نوتاعا ءتۇسىرىپ الادى.

1920-23 ج. ا. ۆ. زاتاەۆيچ - وسمان قاشاعانوۆتان «تاتيانانىڭ ونەگينگە جازعان حاتى»، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتان «ابايدىڭ ءانى»، ەسكەندىر دايىرباەۆتان «قور بولدى جانىم»، مۇسىلمانقۇل ابسالىقوۆتان «وزگەگە كوڭلىم تويارسىڭ»، سەرعازى تامتاەۆتان «كوزىمنىڭ قاراسى»، كارىم قاشقىنباەۆتان «سەگىز اياق»، ءشارىپ مەدەتوۆتان «اباي»، ءسابيت مۇقانوۆتان «تاتيانانىڭ ونەگينگە جازعان حاتى» سياقتى سەگىز ءاندى نوتاعا تۇسىرەدى.

بىراق، بۇدان كەيىن ادەبيەت جانە عىلىم مەن ونەر قايراتكەرلەرىنە بايلانىستى ءورىس العان تەرىس ساياساتتىڭ سالدارىنان قونتسەرتتەردە اباي اندەرىن ورىنداۋعا تىيىم سالىنعاندىقتان 1931-38 ج. اباي اندەرى  قازاق راديوسى ارقىلى بەرىلمەدى. سوندىقتان اقىننىڭ مۋزىكالىق شىعارمالارى «قازاقتىڭ 500 ءان-كۇيى» جيناعىنا ەنگىزىلگەن جوق. سوندا دا، ءسۇيىپ تىڭدايتىن حالقى بار انشىلەر اباي اندەرىن مۇقيات ساقتاپ قالدى. قازاقتىڭ ايگىلى ءانشىسى ءا. قاشاۋباەۆ قايتىس بولارىنان از ۋاقىت بۇرىن ءوز ۇسىنىسىمەن ە. گ. برۋسيلوۆسكيگە ابايدىڭ «بىرەۋدەن بىرەۋ ارتىلسا» جانە «قور بولدى جانىم» اندەرىن جازدىرتىپ، اقىن مەن ءانشىنىڭ تاعدىرىنىڭ توعىسقان تۇسىندا جازىقسىز جاپا شەككەن شاعىندا اباي اندەرىنەن كوڭىلىنە جۇبانىش ىزدەدى. كونتسەرتتىك ساپارمەن فرانتسيا مەن گەرمانياعا بارىپ قايتقان ءانشى جازىقسىز جالاعا ۇرىنىپ، ومىردەن كۇيزەلىپ وتكەنى بەلگىلى.

1935 ج. م. اۋەزوۆ سەمەيدە ابايدىڭ مۋزىكالىق باي مۇراسىن ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا العاش رەت اندەرىن تولىق جيناپ، نوتاعا ءتۇسىرۋدى قولعا الدى. كومپزيتور ل. حاميدي وسى جىلعى ءساۋىر ايىندا ءارحام ىسقاقۇلىنان ابايدىڭ: «بىرەۋدەن بىرەۋ ارتىلسا»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «ءىشىم ولگەن سىرتىم ساۋ»، «سەگىز اياق»، «قور بولدى جانىم»، «سەن مەنى نە ەتەسىڭ»، «ايتتىم سالەم، قالام قاس»، «تاتيانانىڭ ونەگينگە جازعان حاتى»، «تاتيانا ءسوزى»، «كوزىمنىڭ قاراسى»، «سۇرعىلت تۇمان دىم بۇركىپ»، «بويى بۇلعاڭ»، «كوڭىل قۇسى قۇيقىل جىر شارتاراپقا»، «ءتاڭىرى قوسقان جار ەدىڭ سەن»، «قاراشادا ءامىر تۇر»، «ولسەم ورنىم قارا جەر، سىز بولماي ما»، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ» اندەرىن جازىپ الدى. دەگەنمەن، بۇل شىعارمالار ول كەزدە جارىق كەرە قويعان جوق. ل. حاميدي موسكۆا كونسەرۆاتورياسىنىڭ جانىنداعى تاتار وپەرا ستۋدياسىنا وقۋعا كەتتى دە، اسىل قازىنا بولاشاق كومپوزيتوردىڭ جەكە ارحيۆىندە قالدى. 1939 ج. اۋەزوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن الماتىدا اباي اندەرىن نوتاعا ءتۇسىرۋ قايتادان قولعا الىنىپ، ل. حاميدي ءانشى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ ورىنداۋىندا «قاراشادا ءومىر تۇر»، «سەگىز اياق»، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ»، «كوزىمنىڭ قاراسى»، م. اۋەزوۆتەن «مەن كوردىم ۇزىن قايىڭ قۇلاعانىن» اندەرىنىڭ جاڭا نۇسقالارىن جازىپ الدى. سول جىلى اۋەزوۆتىڭ كومەگىمەن ب.گ. ەرزاكوۆيچ قۋان لەكەروۆ، تەمىربولات ارعىنباەۆ، ج.ەلەبەكوۆتەن: «ايتتىم سالەم، قالام قاس»، «اتا-اناعا كوز قۋانىش»، «بويى بۇلعاڭ» اندەرىنىڭ باسقاشا نۇسقالارىن نوتاعا ءتۇسىردى. 1953 ج. اۋەزوۆ ءوز ورىنداۋىندا «سۇيسىنە المادىم، سۇيمەدىم» ءانىن نوتاعا ءتۇسىرتتى.

نەشە ءتۇرلى قيلى زاماندى باسىنان وتكىزگەن قازاق حالقىنىڭ كوپتەگەن فولكلورلىق مۇراسىمەن قاتار اباي اندەرى دە تاعدىر تالقىسىنا ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە اۋىزەكى تاراعان ءان-اۋەننىڭ اۆتورلىق نۇسقاسى تولىق ساقتالماي، كەيىنگى ورىنداۋشىلاردىڭ انشىلىك شەبەرلىكتەرىنە، ولاردىڭ ناقتى مۋزىكالىق شىعارمانى يگەرۋ، ۇيرەنۋ، جەتكىزۋ قابىلەتتەرىنە قاراي الۋان ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. سوندىقتان دا ەل اراسىندا اباي اندەرىنىڭ ءار ءتۇرلى نۇسقالارى كەزدەسەدى. دەسە دە، اسا دارىن يەسىنىڭ نەگىزگى اۋەنى ءوزىنىڭ العاشقى تۇپنۇسقالىق ارقاۋىن تولىق ساقتاپ قالدى.

زامانداستاردىڭ ەستەلىكتەرىنە سۇيەنسەك، اباي دومبىرانى جاقسى تارتىپ، ءوز اندەرىن ايتقان انشىلەردى سۇيەمەلدەپ وتىراتىن ادەتى بولعان. اقىن بىرنەشە كۇي دە شىعارعان. ءبىر وكىنىشتىسى كومپوزيتوردىڭ ەل اراسىنا تاراعان كۇيلەرى ءالى كۇنگە جينالىپ، زەرتتەلگەن جوق. اباي كۇيلەرى ىشىنەن تەك ۇشەۋى عانا بەلگىلى. ونىڭ ەكەۋىن - «تورجورعا» مەن «ماي ءتۇنىن» 1983 ج. ۋ.بەكەنوۆ عايسا سارمۋرزيننەن، «اباي جەلدىرمەسىن» شقو كاتونقاراعاي اۋلىنىڭ تۇرعىنى حامزا دەمشىنوۆتەن ق. ءجۇزباسوۆ نوتاعا تۇسىرگەن. بىراق، ابايدىڭ بىزگە جەتكەن شىعارمالارى ءوز تۇسىندا قاعازعا تۇسىرىلمەي، تەك اۋىزشا، بىرەۋدەن-بىرەۋدىڭ ۇيرەنۋى ارقىلى عانا جەتكەندىكتەن، ونىڭ اسا باي مۋزىكالىق مۇراسى تولىق قامتىلماي كەلەدى.

قازىرگى ۋاقىتتا اقىن-كومپوزيتوردىڭ 30-دان اسا ءانى جانە ونىڭ ەل اۋزىنداعى ءتۇرلى نۇسقالارىن قوسقاندا 40-قا جۋىق اندەرى نوتاعا تۇسىرىلگەن.

1948 ج. ەرزاكوۆيچ سەمەي وبلىسى، جارما اۋدانى «وكتيابردىڭ 15 جىلدىعى» كولحوزىندا تۇراتىن اقىن كوسەمبەك بايعۇتدينوۆتان ابايدىڭ «قارعا مەن بۇركىت» ءانىن جازىپ العان بولاتىن. بىراق، ءالى كۇنگە دەيىن بۇل ءاننىڭ ورىنداۋشىسى تابىلعان جوق.

ابايدىڭ مۋزىكالىق مۇراسىن جيناۋعا اقىننىڭ تۇراعۇلدان تۋعان نەمەرە قىزى ماكەن مۇحامەتجانوۆا دا كوپ ۇلەس قوستى. ول اتاسىنىڭ اندەرىن تىكەلەي ءوز اكەسى مەن اكەسىنىڭ زامانداستارىنان ۇيرەنگەن. 1939 ج. ماكەننىڭ ورىنداۋىنداعى اباي اندەرىن كومپوزيتورلار ا.جۇبانوۆ پەن ا.سەرىكباەۆ جازىپ العان بولاتىن. بىراق سول اندەردەن جۇبانوۆ نوتاعا تۇسىرگەن «ونەگيننىڭ تاتياناعا حاتىنان» باسقاسى ساقتالماعان.

1984 ج. قازسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ وتىنىشىمەن ماكەن تۇراعۇلقىزى ابايدىڭ 16 ءانىن ماگنيتوفون تاسپاسىنا جازدىردى. مۇنىڭ 11-ءى كومپوزيتوردىڭ بۇرىن بەلگىلى اندەرىنىڭ جاڭا نۇسقاسى دا، التاۋى: «ونەگيننىڭ تاتياناعا جاۋابى»، «ونەگيننىڭ ولەردەگى ءسوزى»، «جارق ەتپەس قارا كوڭلىم نە قىلسا دا»، «ءابدىراحماننىڭ ايەلى ماعىشتىڭ جوقتاۋى»، «تەرەكتىڭ سىيى»، «ەسىڭدە بار ماجاس كۇنىڭ؟» العاش رەت نوتاعا ءتۇسىرىلدى. ماكەن ورىنداعان بۇل اندەردى مۋزىكالىق زەرتتەۋشىسى ق. ءجۇزباسوۆ جازىپ الدى.

بۇگىندە ابايدىڭ مۋزىكالىق شىعارمالارى قازاق رۋحانياتىنىڭ اسا قۇندى بولىگىنە اينالدى. ونىڭ اندەرىن كاسىپقوي انشىلەر دومبىرامەن دە، فورتەپيانونىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن دە، كوپتەگەن اسپاپتىق انسامبلدەر مەن وركەسترلەردىڭ رەپەرتۋارلارىندا دا ورىندالىپ كەلەدى. اباي اندەرى اقىننىڭ مۋزىكالىق عىلىمي جاڭا سالاسىن تۋدىرىپ، كوپتەگەن وپەرالىق، سيمفونيالىق، كامەرالىق جانە حورعا ارنالعان شىعارمالاردىڭ وزەگىنە اينالدى.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz