Elimiz tәuelsizdik alyp, shekarasy bekitilgenimen, transshekaralyq ózender mәselesi kýn tәrtibinen týsken joq.

XXI ghasyrdyng ortasyna qaray adamzat múnaygha emes, sugha talasuy mýmkin. Qazaqstan tútynyp otyrghan túshy sudyng 40 payyzdan astamy syrttan keletinin eskersek, biz osynsha mólsherde shetelge tәueldimiz degen sóz.

Elimizdegi su resurstarynyng negizgi qory jerýsti jәne jerasty kózderinde shoghyrlanghan jәne ónirler boyynsha әrtýrli ornalasqan. Atap aitsaq, shyghys audanyna barlyq su resurstarynyng – 34,5, soltýstikke – 4,2, ortalyqqa – 2,6, ontýstik-shyghysqa – 24,1, ontýstikke – 21,2, batysqa 13,4 payyzy tiyesili.
Bizdegi túshy sudyng jalpy qory – 539 mlrd tekshe metr. Onyng 101 mlrd tekshe metri ózenderge tiyesili. Al ózenderding teng jartysyna juyghy ózge memleketterden aghyp keledi. Mәselen, Ertis, Ile, Syrdariya, Jayyq, Tobyl, Esil, Shu sekildi eng iri ózender kórshi memleketterden bastau alady. Keyingi kezde Ertis pen Ilening suyn Qytay molynan qoldanyp, bógetter salyp, bizdegi su mәselesi ushygha týsti. Syrdariyanyng boyynda Ortalyq Aziyanyng tórt eli kýneltip otyr: Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrghyz Respublikasy jәne Tәjikstan. Osy tórteui Syrdyng suyn 150 payyzgha deyin paydalanady. Aral tenizi nege tartylyp ketti degen súraqtyng bir jauaby osynda jatyr. Qazir Aral týgil, Jayyq-Kaspiy basseynindegi su tapshylyghy da biylik pen halyqtyng bas auruyna ainalyp otyrghany – ashy da bolsa shyndyq.

Sugha talas soghysqa úlasuy mýmkin

Elimiz tәuelsizdik alyp, shekarasy bekitilgenimen, transshekaralyq ózender mәselesi kýn tәrtibinen týsken joq. Negizi, memleketter arasyndaghy ózen-kól daulary «Transshekaralyq su arnalary men halyqaralyq kólderdi qorghau jәne paydalanu turaly konvensiyamen» retteledi. Búl qújat 1992 jyly 17 nauryzda Helisinkiyde qabyldanyp, 1996 jyly kýshine endi. Qazaqstan osy su Konvensiyasyna 2000 jyly qosyldy, al qújat 2001 jyldan bastap kýshine endi. Búl konvensiyany Ózbekstan men Týrikmenstan, sonday-aq Resey ratifikasiyalaghan. Qytay men Qyrghyz Respublikasy búl qújatqa qosylmaghan. Ghalymdar Ortalyq Aziyadaghy siyaqty trans­shekaralyq kýrdeli su jýiesi jer jýzinde joq deydi. Syrdariya boyyndaghy adam­dardyng negizgi tirshilik kózi suarmaly je­r­den alynatyn ónimge baylanysty. Ay­maq­taghy 67 mln halyqtyng ómiri sugha tәueldi. Al Syrdariyanyng suy tórt memleketke tolyq jetpeydi.

Búl mәsele qatysty Memleket basshysy Q.Toqaev óz sózinde: «Ghalamdyq jylynudyng sal­dary múzdyqtardyng eruine, topyraqtyng shó­leyttenui men eroziyasyna әkep soghady. Osy­ghan baylanysty Aziyadaghy qaqtyghystar taza auyzsu kózderin baqylaugha qaray oiysuy mým­kin. Al búl – Ortalyq Aziya aimaghyndaghy tú­raq­syzdyq tudyruy yqtimal mәselening bi­ri ekeni belgili. Osy qiyn jaghdayda Qazaq­stan dauly jaghdaylargha jol bermeu maqsa­tyn­da basqa memlekettermen birlesken jýie­li júmysqa basa nazar audarady», – de­gen bolatyn.

Biz jogharyda «Transshekaralyq su arna­lary men halyqaralyq kólderdi qorghau jәne pay­dalanu turaly» konvensiyagha Qyrghyz Res­­publikasy men Qytaydyng qosylmaghanyn tilge tiyek etken bolatynbyz. Sodan bolar Qyr­ghyz Respublikasy men Tәjikstan aghys­tyng joghary jaghyndaghy el retinde bizge j­i­be­riletin su aghynyn «rettep» otyr. Ásirese, qyr­ghyz eli ózendi birese buyp tastaydy, bire­se aghyta salady. Shyndyghyna kelsek, olar osy artyqshylyghyn sayasi-ekono­miy­ka­lyq qoqan-loqqy retinde de qoldana alady.

Al Aral tenizi men Balqash kóli siyaqty manyzdy su qoymalarynyng ekologiyalyq jaghdayy trans­shekaralyq ózender kólemining azangyna baylanysty nasharlay týsude.

Kenestik kezende Qazaqstan, Ózbekstan, Týrikmenstan jogharydaghy Qyrghyz Res­publikasy men Tәjikstangha múnay, gaz, kómir berip, esesine osy elderden kerekti suyn alyp túrghan. Býginde múnday alys-beris azaydy. Sondyqtan Qyrghyz Respublikasy men Tәjikstan qolda bar resursyn óz iygili­gi­ne paydalanghysy keledi.

Ózenning jogharghy jaghynda ornalasqan el­der tómengi elderding mýddesin oilay qoy­may­dy. Mysaly, Ózbekstan, Qyrghyz Respub­liy­kasy, Qytay siyaqty kórshiler sudy qay kez­de tejep, qay kezde jiberudi ózderi sheshedi.

Ózderiniz bilesizder, osydan tura 5 jyl bú­ryn kóktemde Ózbekstannyng Sardoba su qoy­masy jarylyp, odan aqqan topan su Týr­ki­stan oblysyna jayylyp, Maqtaaral au­da­nyn­da on shaqty auyldy su basqan bolatyn. 22 mynnan astam túrghyn qauipsiz jerge kó­shiril­di. Qanshama materialdyq shyghyn keldi. Osydan keyin biz shekaralyq ózenderding boyyna salynghan bógender halyqtyng bas aman­dyghyna qater tóndiretinin, búl mәselege jenil-jelpi qaraugha bolmaytynyn týsindik.

AQSh-tyng Barlau jónindegi últtyq kene­si әlemdi sharpityn jana soghystardyng se­be-bi energiya kózi nemese azyq-týlik emes, su bolady dep boljaydy. BÚÚ-nyng bolja­my­na sәikes, Qazaqstan 2045 jyly su tap­shy­ly­ghyn kóretin elderding qatarynda. Elimizding basym bóliginde su tapshylyghy búrynnan bay­qalady, onyng basty sebebi kóptegen ózen bas­tauyn ózge elderden alatynynda.

Byltyr deputat Erlan Sayyrov aldaghy ua­qytta elimizding ontýstigi men Ortalyq Aziya elderinde su tapshylyghyna baylanysty jagh­day qiynday týsedi degen bolatyn. Halyq qa­laulysynyng aituynsha, su ýnemdeu teh­no­logiyalaryn engizude Qazaqstan men Ózbek­stan qarqyndy týrde júmys jýrgizui qajet.

– Aldaghy 10 jyldyng ishinde Ortalyq Aziya elderi men ontýstik Qazaqstan jerleri su tapshylyghynan auylsharuashylyq maq­sat­ta paydalanugha jaramay qalady degen bol­jam bar. Búl negativ ssenariyge alyp kel­meu ýshin Qazaqstan su ýnemdeu tehno­lo­giyalaryna kóshui kerek. Óitkeni su túty­nu­shygha jetkenshe, onyng 40-50 payyzy ysyrap bo­lady. Al Syrdariyanyng 80 payyzyn Ózbek­stan paydalanady. Osy orayda su ysyrap bolmau ýshin bizge eki memleketting arasynda su ýnemdeuge qatysty ghylymiy-tehnikalyq iyn­tegrasiya ornatu kerek, – degen bolatyn Mәjilis deputaty.

Jahandyq jylynu zamanynda trans­shekaralyq ózender mәselesin qa­lay sheshemiz? «Búlaq basyndaghy» kórshiler er­teng su kólemin azaytyp jibermeytinine ke­pildik bar ma? Búl saualdar biylikti de, ha­lyqty da alandatady.

Ýkimetting әreketi qanday?

Su resurstary jәne irrigasiya ministr­ligi baspasóz qyzmetining derekterine sýien­sek, elimizdegi ózen-kólding 55,7 payyzy Res­pub­lika aumaghynda ornalasqan, al 44,3 payy­zy – shekaralyq ózender eken. El ekono­miy­kasyn damytu jәne halyqty su resurs­tary­men qamtamasyz etude transshekaralyq ózen­der manyzdy ról atqarady. Búl mәsele ýki­metaralyq kelisimder arqyly jýzege asa­dy. Elimiz búl baghytta kórshi memleket­ter­men ty­ghyz baylanysta júmys isteudi jalghas­ty­ryp otyr. Mәselen, byltyrghy qarashada Ashgha­bad qalasynda Qazaqstan, Tәjikstan, Týrik­men­stan jәne Ózbekstan elderi ókilderining qa­tysuymen memleketaralyq su komiys­siya­sy­nyng otyrysy ótti. Onda 2024-2025 jyl­dar boyynsha Naryn-Syrdariya kaskady, onyng ishinde Toqtoghúl, Bohriy-Tochiyk, Shar­da­ra, Charvak, Ándijan su qoymalary jú­my­sy­nyng boljamdy kestesi bekitildi. Kestege sәi­kes eki jylda Shardara su qoymasyna ke­le­tin su kó­lemi shamamen 10 938 mln tekshe metrdi qúrauy tiyis, al «Dostyq» kanalynyng qazaqstandyq bó­li­gine su beru limiyti 488 mln tekshe metr kó­leminde dep belgilendi.

Byltyr Su resurstary jәne irrigasiya miy­nistri Núrjan Núrjigitov pen Ózbek­stan­nyng Su sharuashylyghy ministri Shavkat Ham­raev Syrdariya ózenining boyyndaghy 10 giyd­­­­robeketke su esepteytin jýie ornatu tu­raly kelisti. Osy kezdesude qos tarap Syr­da­riya ózenindegi su beketterin avtomat­tan­dyru men sudy esepke aludy sifrlandyru mә­selesin talqylaghan bolatyn.

Ózbekstan tarapy Syrdariya jәne Ámu­da­riya ózenderi basseynderining ekojýiesin saq­tau, jergilikti túrghyndardy sapaly auyz­su­men qamtamasyz etu, shaghyn jәne jergilikti su aidyndaryn qalpyna keltiru jәne t.b. is-sharalardy iske asyrugha niyetti ekenin bil­dirdi.

Ontýstiktegi su mәselesi birshama sheshimin tap­qanymen, Jayyqqa kelgende Reseyge taghy da tәueldi ekenimiz ras. Ózen suynyng kýrt azangy, arnasynyng taryluy, balyq týrleri, so­nyng ishinde bekire tektes balyqtardyng azayyp ketui eki el mamandaryn alandatyp otyr.

Mamandar, eng aldymen, Jayyqtyng orta jә­ne tómengi aghysyndaghy Qazaqstan Res­pub­likasy aumaghynyng ekologiyalyq-giyd­ro­lo­giya­lyq jaghdayy shynayy әri obektivti ba­gha­lanuy qajet, sebebi tabighy aghynnyng bú­zyluy Qazaqstan-Resey shekara ónirindegi ekologiyalyq – geografiyalyq jәne geosayasy jagh­daygha teris yqpal etui mýmkin deydi. Osy oray­da Qazaqstan Ýkimeti Resey tarapymen bir­lesip, Jayyq ózeni basseyninde zertteuler jýr­gizu boyynsha yntymaqtastyqty art­ty­ru­dyng Birynghay jol kartasyndaghy is-sha­ralardy jýzege asyra bastady. Sonday-aq ta­raptar 2021-2024 jyldargha arnalghan Jayyq transshekaralyq ózeni basseynining eko­jýiesin saqtau jәne qalpyna keltiru jó­­nindegi Qazaqstan-Resey yntymaq­tas­ty­ghy­nyng baghdarlamasyn bekitken bolatyn.

Birynghay jol kartasy boyynsha zertteu júmystaryn jýrgizu, sonyng nәtiyjesinde su qoy­malaryn paydalanu erejelerine qajetti óz­gerister men tolyqtyrular engizu jospar­langhan. Su tasqyny kezinde ózen basseyninde or­nalasqan su qoymalarynyng júmys rejiym­de­rin sinhrondau kózdelgen. Atalghan shara­lar su qoymalaryn toltyrugha, uyldyryq sha­shatyn jerlerdi tazartugha jәne Jayyq óze­nining ekologiyalyq jaghdayyn jaqsartu ýshin qajet su aghynyn molaytugha mýmkindik be­redi. 2020-2025 jylgha deyingi kezende 98 mlrd tengeden astam somagha júmys jýrgizil­mek. Dәl osynday is-sharalar Resey tarapynan da qolgha alynyp otyr.

Qytaymen kelisu mýmkin be?

Jalpy alghanda Qytaydan Qazaqstan territoriyasyna myngha juyq irili-úsaqty ózen aghyp keledi eken. Eki jaqtyng komissiyasy birlese otyryp osy ózenderding ishin­degi eng iri degen 25 ózendi belgilegen.

Qytay ýkimeti Shynjan-Úighyr avtono­miya­lyq audanyndaghy halyq sanyn qazirgi 23 mln-nan 100 mln-gha jetkizudi josparlap otyr. Qazir aimaqta iri qúrylys júmystary jý­rip jatyr, jol tóselip, kópirler men ghiy­marattar salynuda. Eger olar sol dittegen maq­­­­satyna jetse, sonsha halyqqa, sonsha ha­lyqty asyraytyn óndiriske mol su kerek bo­lady. Sәikesinshe, Ile men Ertis – Shyn­jan­nyng negizgi su resursyna ainalady. Zar­da­byn etektegi Qazaqstan shegui mýmkin. Sa­rap­shylar qazirding ózinde Qytay Ile ózenine 13 beket, al Ertiske 15 beket salynghan dep otyr.

Ertis ózeni qazaq ýshin óte manyzdy. Ol tek shyghysty emes, tútastay shyghys-sol­týs­tik-ortalyq bólikting auyl sharuashylyghy men auyzsuyna qoldanyluda. Ertisting suyn Qy­taydyng qalay búryp, qalay toghandar sa­lyp jatqany gharyshtan taspagha týsken. Múny Google kartagha barlay qarasanyz, bay­qay­syz. Ózenderdegi su mólsheri jyl ót­ken sayyn azayyp kele jatqanyn kórip otyr­myz. Yaghni, Qytay ekonomikasy qarysh­tap ósken sayyn, ózen suyn da kóbirek paydalanady.

Mamandar transshekaralyq ózen­der­ding su resurstaryn bólu boyynsha ke­lis­sózder jýrgizu onay emes ekenin algha tar­tady. Mәselen, Qytay shekara manyndaghy esh­bir elmen su bólu jóninde kelissóz jýr­giz­beydi. Qazaqstan – Qytaymen kelissóz jýr­giz­gen alghashqy jәne jalghyz el. Qytay 1992 jy­ly qabyldanghan Helisinky kelisimine qo­sylmaghan, sondyqtan sudy óz qajetine qan­sha paydalansa da, sanaspaugha qúqyghy bar. Alay­da 2001 jyly Qytay men Qazaqstan ýki­­metteri transshekaralyq ózenderdi pay­da­lanu turaly kelisimge qol qoydy. Búl әjep­tәuir jetistik edi. Sebebi keleshekte ózen suyn bólude kelissóz jýrgizuge negiz bolatyn qú­jat payda boldy. Biraq Ertis pen Ile mә­selesi әli tolyq sheshilmedi. 2001 jyly qa­byl­danghan qújatta kýmәndi әri qyzyq bir bap bar eken. 4-bapta: «Ózara mýddelerdi esep­ke ala otyryp, Taraptardyng birde-biri ekin­shi Taraptyng transshekaralyq ózenderi su resurstaryn tiyimdi paydalanuyna jәne qorghauyna shek qoymaydy» – dep jazylghan. Sonda búl Qytay Ertis nemese Ile ózeninen qansha su alsa da, Qazaqstan oghan qarsylyq bil­dire almaydy degen sóz be? Qisyngha sal­saq, 20 jyldan astam uaqyt ótse de, sol kez­degi kelisimderding dúrys iske aspay otyr­gha­ny­na kózimiz jetip otyr. Odan bólek, Qytay bir ghana Ilege ondaghan su qoymasyn salyp, 70-ke juyq gidroenergetikalyq qondyr­ghy­lar ornatqan. Qysqasy, Ilening suy da jyl­dan-jylgha azaya beredi degen sóz. Onyng ýstine byltyr AES salynuy mýmkin Balqash kólinde su­dyng qalypty dengeyin saqtap túru ýshin Qa­z­aqstan ýkimeti Qytaymen kelissóz jýr­gize bastaghan edi. Eger Qytay tarapy Bal­qash kólin qalypty dengeyde saqtaugha kepil­dik beretin su kólemining týsuin qamtamasyz ete almasa, AES salu mәselesi de kesheuildeui mým­kin. Óitkeni Qytaygha halyqaralyq zang ta­laptary boyynsha eshbir el qysym kórsete al­maydy, BÚÚ-gha shaghym jasay da almaydy.
Qazaqstannyng orta jәne shaghyn ózen­de­rin qospaghanda, bastauyn Qytay, Resey, Qyr­ghyz Respublikasy, Ózbekstan arqyly alatyn Er­tis, Jayyq, Syrdariya jәne Ile syndy iri ózen­der qatty lastanghan.

P.S. 2040 jylgha qaray Syrdariya men Ámudariyanyng suy 20-25 payyzgha deyin azayy mýmkin. Yaghni, su dengeyi tómendegen ýstine tómendey beredi. Búl – óte ózekti mәsele. Sondyqtan su resurstaryn saqtau jәne tiyimdi paydalanu – asa manyzdy mindet. Búl – últtyq qauipsizdik pen ornyqty damudy qamtamasyz etu mәselesi desek, artyq aitqandyq emes.

Derekkózi: turkystan.kz

Araylym Joldasbekqyzy

Abai.kz