Qazaq animasiyasy kesheuildep damyp kele jatyr. Kemshin týstary jetkilikti. Múndaghy eng basty kedergi nede? Osy tónireginde elordamyzda animasiyalyq kinorejisser, Qazaqstan animasiyalyq kinostudiyalar Qauymdastyghynyng basshysy Jәnibek Núrbekúlymen arnayy súhbat aludyng sәti endi týsti.

Aqtoty BALGhABAY: - Jәnibek myrza, animasiya salasyna qalay keldiniz? Býgingi súhbatymyzdy shygharmashylyq jolynyzdan bastasaq.

Jәnibek ORAZALY: - Almatyda Óner akademiyasynda oqyghanbyz 2004 jyldan 2009 jylgha deyin. 2009 jyly Astanagha keldik sodan beri osyndamyz. 2009 jyly alghash “Astana filimi” jastar kinostudiyasy dep qúrghanbyz. Kóbinese sol “Qazaqfilimge”, “Balapan” telearnasyna animasiyalyq filimder jasaumen ainalysamyz. Elordadaghy eng alghashqy animasiyalyq studiyamyz dep maqtanyshpen aita alamyz. Basynda qanshama qiyndyqtar boldy. Ol bir animasiya salasyna mýlde kónil bólinbeytin zaman boldy. Alayda, tabandylyqtyng arqasynda býgingi tanda jaqsy nәtiyjelerge qol jetkizdik. Biz “Astana filimi” kileng qysqametrajdy filimder, “Balapan” telearnasyna arnap serialdar istep keldik. Atauy: «Nartәuekel». Ony da jaydan-jay qoyghan joqpyz. Búny 2019 jyly týsirsem degen oi, josparym boldy. Bastapqyda “Gharyshker bala Toqtar” dep ataghan edik. Nege Toqtar dep saual tastaghandar shyqty. Ol kezde Toqtar aghamyzdy kóp únata bermeytin zaman boldy ghoy. Atyn ózgertsender degen de talaptar boldy. Kónilge keletin nәrseler kezdesti. Sonynda osy «Adam: nartәuekel» degenge toqtadyq. Búl tolyqmetrajdy filimning basty ereksheligi eki kompaniya birigip jasap jatyrmyz jәne Qazaqstandaghy alghashqy jeke kommersiyalyq qarjygha jasalynyp jatqan 98 minuttyq tolyqmetrajdy mulitfilim.

2020 jyldyng sonynda men atalmysh jobany óz qarjyma bastap kettim.  Sóitip bir jyl jasadyq. Komandamen birge kýndiz-týni treylering istedik. Bәrimizge qyzyqty joba kórindi, biraz qarjymdy qúrtsam da, mәz bolyp jýrdik bәrimiz o kýshti shyqty dep. 2019 jyldy iydeya men ssenariyge arnadyq. 2020 jyly bastadyq qoy jobany, Sol 2020 jyly jobany últtyq kinony qoldau ortalyghyna berdim, 2021 jyly da berdim ótpedi. Sosyn qoy búlay bolmas  dep ózimiz bastap, kirisip kettik. 34 minutyng jasap bolghanbyz, treyler boldy, bәrimiz balasha mәzbiz. Sodan 2022 jyly arnayy Preziydent tapsyrmasymen “Qazaq Animasiya” degen qúryldy. “Soiz mulitfilimov”  siyaqty ghoy Almatydaghy. Ol kezde janadan qúrylghan kezi, búrynnan bar biraq memleket qarjy bóletin bolyp soghan jetekshi qylyp jiberdi meni. Sóitip sol jaqta 2 jyl júmys jasadym. Sol kezde biraz nәrselerdi naqty týsindik. Qazaq animasiyanyng nelikten erkin damy almau sebebin basa-basa úqtym. Negizi anyghynda búghan deyin biz ózi animasiya salasynda 2004-ten beri jýrmiz. 2004-jyldan beri qauymdastyq qúrghanbyz. Qauymdastyqta jetekshi bolyp júmys istedim. Halyqaralyq kinofestivali ótkizgenimiz bar. Sonyng bәrin kóre-kóre, qorytyp-qorytyp kelip eng sonynda bir kóz jetken nәrse memleketten, budjetten aqsha kýtip otyryp isteu qiyndau eken, eger sapaly dýnie jasaymyn desen. Memleket tapsyrysyn oryndap bereesing ghoy, qarjy bólgenimen, uaqyt jaghynan qysady olar qatty. Qaydaghy shygharmashylyq erkindik, shygharmashylyq óz jayynda qalady, әsirese, telearnalarda efirdi toltyru kerek qoy әiteuir birdene qylyp. Uaqyt kóktemde beresin, nәtiyjesi kýzde shyghady degen siyaqty. Sol nәrseler qúrtady eken sapany. Sodan keyin biz ózimiz bastap istep kettik amal joq. Men Almatygha qazaq animasiyagha jetekshi bolyp ketkennen keyin 2 jylda kәdimgidey studiyalardy kórdik әrqaysysyn aralap shyqtyq. Shetelderge shyqtyq kórdik, kózimiz ashyldy. Ózimizding mýmkindigimizge sendik, senim payda boldy. Kóp ózgeris kerek degen sheshimge toqtapdyq. Álgi mәz bolyp jýrgen 2021 jylghy keremet shyqqan dýniyemizge kónilimiz tolmay qaldy, ótirik úyat nәrse eken dedik. Anau baqanday 34 minutty qoqysqa tastadyq. Oghan 30 millionnan asa ketken óz qaltannan, qanshama enbek, ashy ter bәri ketken. Sonyng bәrin qidyq, kóz júmyp tastadyq, 0-den bastadyq. Sol sebepti, “Adam: nartәuekel” dep qoydyq. Kóreyik ne bolsa o bolsyn dep amal ettik. Biraq bala Toqtar, Toqtar bolyp qalady da. Gharyshker ol bala. Sodan ssenariydi bәrin qaytadan jazghyzdy, qaytadan kirisip endi istep nәtiyjesi shygha bastady. Mamandardyng da bizdegi  sapasy, dengeyi ósken, endi on-terisimizdi bilemiz, tehnikanyng mýmkindiktering bilemiz. Sóitip ssenariyimiz 80 minut boldy. 80 minuttyq tolyqmetrajdy filimdi jasaymyz dep Óner qyrandaryndaghy Madiyar ózimizding dosymyz birge oqyghan. Óner qyrandary men “Astana filim” studiyasy birigip jasadyq. Ol kezde mening janymdaghy dostarym, komandadaghy kórdiniz ghoy jigitter júmys jasap jatty ghoy, solargha biz biyl ayaqtaymyz degenbiz. Ótken jyly 2024 jyly 10 iini kýni bastadyq bissmillә dep. Mine sodan qazirge deyin, minekey sәuirde 10 ay boldy ghoy. Osy apta ayaqtaymyz animasiyasyn. Al endi 80 minut jasaghan kezde qaytadan janadan jasadyq qoy treylerdi. Qytayda “Jibek joly” halyqaralyq kinofestivali boldy, soghan men bardym. Rejisserlarmen kezdesip, sóilesip olar da qyzyqty birden. Biz kýtpedik Qazaqstanda búnday sapa bar dep. Olargha aittym men “Qytaydyng kinoteatrlarynda kórsetuge mýmkindik bar ma?” dep. Olar aitty “Birinshi ret kórdik, sapa dengeyinen kýmәnimiz joq” dedi. Mazmún jaghynan aman bolsa, eger sayasattan alys, qoghamgha keri yqpal etetin dýniyeler bolmasa boldy ghoy olargha, biz endi odan tazamyz. Ekinshiden, ol bir últtyng ghana, bir adamnyng ghana taqyryby emes, ol 2300-2400-shi jyldarda ózge ghalamsharda bolyp jatqan oqighalar, bas keyipker adamzattan Toqtar, әkesi, sheshesi ýsheui. Qalghanynyng bәri ózge ghalamsharlyq balalar, ózge planetalar. Sosyn ol jaghynan problema joq jәne olardyng aitqan taghy bir talaby, bizde filim 80 minut edi ghoy. Qytaydyng kinoteatrynda bolu ýshin eng keminde 90 minuttyq boluy kerek. 90 minuttan tómen bolsa bolmaydy. Sosyn amal joq qostyq. Biraq kelisimshart bәrin jasap qoyghanbyz 50/50. Ol 10 minutty ózimiz enbektenip istedik. Sosyn 2k-men istegenbiz, bizde Qazaqstanda 2k ghoy. Qytay jaq aitty 4k bolu kerek. Ol bizding júmysty taghy bir ese auyrlatty. 1 sekundta 24 kadr bolady. Bizde 5400 kadr boldy 80 minut yuolghanda. Endi 1 kadrgha 10-30 minut, ortashasy 20minut kadr. 1 sekundta 24 kadr, 30 minuttan kelse 12 saghat ketedi 1 sekundty renderleu ýshin. Ony jay kompiuterler istey almaydy. 4090-4080-nen joghary sonday bolu kerek viydeokartasy. Sol jaghynan qiyndyqtar boldy. Ótkende Madiyar ekeumiz biraz izdedik sony. Qazaqstanda viydeokartany tappaysyng onday dýniyelerdi. Endi-endi shyghyp jatyr ghoy biz jaqqa kelip. Biz kompaniyalarmen kelistik, kelissózder ótkizdik. Birigip isteyik, sender qoldandar dedik. Qarjy jaghynan ol render serverding ózi 100.4mln tenge túrady. Bizge eng az degende 40mln kerek. Onday shama joq bizde, sodan songhy ret Qytay produserimen sóilestik. Qytay jaqpen bizding studiyamyz birigip “Jibek jolynyng qorghaushysy” degen tolyqmetrajdy filim jasaytyn bolghanbyz. Qytay jaqtan ssenariy bәri bekitildi, keyin Qytaydyng agentigining 2 jyl jýgirdik sonynan. Qytay jaqtaghy animasiyalyq produsermen. Endi maqtanyshpen aitatyn bir nәrse, ol proektide Qytay jaqtan rejisser  «Ndja» degen mulitfilim shyqty ghoy 2-shi mausymy. Ol әlem boyynsha eng kóp aqsha tapqan 5 filimning bireuine kirdi. Óte jaqsy, 2 mlrd-tan asayyn dep jatyr jalpy tapqan budjeti osy qysqa uaqyttyng ishinde. Sonyng songhy kezenining rejisseri bar, bizge bylay-aq kómektes dep bir auyz ótindik. Olar týsindi jaghdaydy, óner adamdary ghoy. Ozyq tehnologiyalardy solar berdi. Basynda 56 milliongha istep beremiz degen kompaniya, olardan 5 ese arzangha istep beretin bolyp jaraydy aqsha kerek emes dep bastysy enbegi aqtalsa osy jerdegi adamdardyng istep beremiz, kómektesemiz dep sóitip jatyr. Render bazalaryng paydalanyp jatyrmyz. Búl biz ýshin ýlken kómek boldy birinshi kezekte, sol ýshin ýlgeremiz degen ýmitimiz bar Alla qalasa, bәri dúrys bolsa. Múnyng bәrin qaharmandyq dep te aitugha bolady-au.

Keyde adamnyng kýshi-qabileti qansha jetip túrghanmen tehnikagha tәueldi bolatyn kezdering bolady. Al tehnikang myqty bolghanymen, kóp sandy adamdar oilaydy ghoy qazir jana tehnologiya shyghyp jatyr, animasiya jasau onay ghoy dep. Olay emes. Tehnologiya shyqqanmen de, bәribir adamnyng qabileti, bilimi kerek. Eki nәrse bir-birine tәueldi bәribir. Sol endi qazir kónil-kýiimiz toq, mәzbiz, shýkir.

Aqtoty BALGhABAY: - Qazirgi qazaq animasiyasyndaghy kórermenge beriletin basty qúndylyqtar men iydeyalar qanday? Qay baghytta damyp kelemiz?

Jәnibek ORAZALY: - Aqtoty hanym, endi qazirgi qazaq animasiyasy degen kezde, 2022 jyly ashylghan qazaq animasiyasynyng shygharmashylyq birlestigin aitamyz ghoy, әlgi Almatydaghy qazaq filimning ishindegi. Ol bizding qara shanyraghymyz. Ámen Qaydar atamyz 1965 jyly, sol jerde ataqty "Qarlyghashtyng qúiryghy nege aiyr?» degen túnghysh qazaq mulitfilimin sol jerde bastaghan. Býkil animasiya salasyndaghy býgingi ardager agha-apalarymyz bәri de sol jerden ósip-ónip shyqqan edi. Osy bir kiyeli shanyraqta otyrghan basshylyq 2019 jyly Orynborgha barghan kezde memlekettik tapsyrys boyynsha kelisimshartqa qol qoyylghan edi qysqa metrajdy pilottyq animasiyalar jasalynady dep. Endi birinshi jyly biz barlyq salagha mýmkindik berdik. Qazaqstanda 20 animasiyalyq studiyalar qarjylandyru aldy. Ártýrli taqyryp boldy. Sosyn 2020 jylgha kelgen kezde biz ol jerde tolyq metrajdy shygharugha qúqyq joq, serial shygharugha qúqyq joq. Mamandarmen kelispey, aqyldaspay istegen qate qadamdar da bolghan eken. Sol shekteulerden qútylu joly retinde alimanah shyghardyq. Týrki tildes elderge ortaq anyz-ertegiler negizinde dep alimanahqa 5-5 minuttan sol anyzdargha baylanysty qysqametrajdy mulitfilimderdi engizdik. Sonday qadamdargha da bardyq. Jalpy býgingi tanda ózi animasiya salasyn qarjylandyratyn ýsh baghyt bar: 1. Qazaq animasiyasy. 2. Balapan telearnasy. 3. Últtyq kinony qoldau ortalyghy.

Olarda negizgi qoyylatyn baghyt, әleumettik taqyryptar sosyn tarihy taqyryptar. Sol eki taqyryp bolghandyqtan, shekteu kóbirek bolady, shenber ishinde bolady. Biraq soghan qol jetkizuding ózi óte ýlken jol, azap bylaysha aitqanda. Songhy kezde Balapan telearnasyn da jaqsy-jaqsy ýrdister bolyp jatyr ghoy. Serial jasap, serialdy tolyqmetrajgha ózgertip, kinoteatrlargha qoyyp qadamdar jasap jatyr. Búl-jaqsy jaghy. Al jaman jaghy da bar, “Balapan” telearnasy ol kóktemde biday egesing ghoy, kýzde oryp alu kerekpiz degen talappen jýredi tek. Shygharmashylyqqa óte qysqa uaqyt beriledi, qarjy jaghy da az óte.  Onday jerde sapa talap etu óte qiyn. Óte myqty dýnie shyghuy ýshin birinshi kezekte uaqyt boluy kerek ekinshi kezekte jetkilikti qarjy bolu kerek. Ádette animasiya nege qymbat dep jatady ghoy eshqanday adam kýshi emes tek render jasau ýshin kompiuterlik tehnologiyany jasau ýshin 56 mln tengeni arendagha tóleuimiz kerek boldy. Óte qyruar aqsha ketetin jaqtary bar әlemdik sapagha shyghu ýshin. Mysal ýshin «Sәbi» degen boldy, qanday jaqsy joba. Maghynasy da, mazmúny da, sapasy da jaqsy. “Kýn izdegen Kýnekey” degen de boldy. Qyz balalar taqyrybynda, mif anyzdar negizinde jaqsy taqyryptar bolatyn. Jaqsy jobalar joq emes.

Tәrbiyelik-tanymdyq baghdarlamalargha qaraghanda balany ýnemi aqyl aitatyn jobalardan góri oinap-kýlgen, erkin, jalt-júlt etken taqyryptar kóbirek qyzyqtyrady. Mysaly «Ai ai túrshy» degen әn, búl jerde animasiyasy óte әlsiz. Janadan bastap ýirenip jýrgender istegen. Biraq, qaralymy neshe million 80-100 mln qaralym jinaghan. Búl quantady jәne de Balapan telearnasy sapasyz dýniyeni jibermeydi. Qazirgi animasiyalyq kino mamandarynan bólek akterlarmen birikken jana bir tolqyn shyghuy kerek. Ásirese blogerler qatysu kerek, jarnama tez ketedi ghoy.

Bizde Qazaqstanda qanshama baghdarlamalar bar, memleketke tikeley baghynyshty. Sol jaqtarda sanamaq bolsyn, janyltpashtar bolsyn, oiyn-taqpaqtar bolsyn sony arnayy bir qalypqa týsiruge bir jýielengen toptamasy boluy kerek. Bir keshendi joba kerek.

Aqtoty BALGhABAY: - Jyldar boyy siz jetekshilik etken animasiyalyq jobalar balalar men jasóspirimderding tәrbiyesine qalay әser etedi dep oilaysyz? Tәrbiyelik-tanymdyq mәni qanday?

Jәnibek ORAZALY: - Toty, búl endi bylay ghoy, biz búdan búryn 2009 jyly qúryldyq ta, «Anshy» degen mulitfilim jasadyq, 15 minuttyq. Ol sol kezdegi 2010 jylghy eng ýzdik animasiyalyq filmderding biri boldy. Halyqaralyq kinofestivaliderden de jýlde aldy.  Ol kezde marketing, reklama degen damymaghan zaman. Sonyn ózinde jaqsy nәtiyjelerge qol jetkizdi. Ol «Astana filim studiyasy» ýshin boytúmar júmys boldy әri eng alghashqy júmysy. Odan keyin kezderde de kóptegen qysqa mulifilimder jasaldy. “Qyzyqty ensiklopediya”, “Gharyshker bala”, “Kýn izdegenen kýnekey” bolsyn. Arnayy baghyttary bar ózinin, qyzyghatyn kórermenderi bar. Al endi animasiyalyq studiya retinde, maman retinde istep jatqan jobamyz, «Adam: Nartәuekel» degen. Búl endi óz qarjymyzgha kýndiz-týni istep jatqan júmysymyz. Alda ekrannan kóremiz. Baghasyn halyq aitady Alla qalasa, kinoteatrlargha shyqqan kezde el bolyp kóresizder.

Últtyq kinony qoldau ortalyghy jasasyn, kim jasasa da meyli, memleket qarjysymen shygharylghan kez kelgen animasiyalyq jobalarda birinshi kezekte ózindik mindetter, qúndylyqtar boluy kerek, tәrbiyelik maghyna boluy kerek, últtyq salt-dәstýr ghúryp әdetterge baghyttalghan últtyq tuyndy boluy kerek. Otanymyzgha paydasy tiysin boldy.

Aqtoty BALGhABAY: - Jәnibek myrza, sizding újymnyng tolyqmetrajdy jana mulitfilimi jaryq kórgelgeli jatyr eken. Qanday auditoriyagha arnalghan jәne negizgi iydeyasy qanday?⁠⁠ Jana jobalarynyzdan ne kýtemiz? Jalpy, nesimen erekshe?

Jәnibek ORAZALY: - Bizdiki endi otbasylyq 90 minuttyq tolyq animasiyalyq filim. Búl jerde eng basty kóteretin taqyryp otbasy qúndylyghy, әke men balanyng mahabbaty, qazaqqa tәn әkege taghzym, qúrmet degen nәrse. Búl birinshi mausymy, ekinshi mausymda ana men balanyng mahabbaty kórsetiledi. Bәrimizding mektep kezde sýiip oqyghan anyzdarymyz boldy, sonyn ishinde «Ertóstik» qatty әser etti. Hristofer Kolumb bar ghoy әlemdi ashqan, osy eki iydeyany aldym da sosyn búnda gharyshker bala Toqtar ózge ghalamsharlarda jolyghady, sol jerde balalardy kezdestiredi. Olardyng ata-analarynyng bәri qúldyqta, solardy qútqaru ýshin ghalamdy qútqaru qadamyna barady. Negizgi sol әke men balanyng mahabbaty, sonymen birge balalar arasynda dostyqty, birlikti, adaldyqty, adamdyqty nasihattaydy. Qazir qoghamymyzda nasihattaluy kerek eng negizgi qasiyetter osy.

Aqtoty BALGhABAY: - Juyrda Preziydent Qúryltayda atap ótken "Shoqan Uәlihanovtyng Qashqariyagha sapary" mulitfilimine sizding qatysynyz bar ma? Animasiyalyq rejisser retinde qanday bagha beresiz, ne aitasyz?

Jәnibek ORAZALY: - Birinshiden, men әli kóre alghan joqpyn ókinishke oray. Kýndiz-týni júmystamyz, studiyada. Tikeley qatysymyz joq, biraq 2022 jyly qazaq animasiyagha jetekshi bolyp barghan kezimde «Idea» degen studiya alghash sol qazaq animasiyasynda debuttyq júmystary jeke qysqametrajdy. Alghashqy túsauyng sol qazaq animasiyasynda kesildi demekshimin ghoy. Endi búl jerde bir asyghystyq bar, amal joq endi “Balapan” telearnasynda. Serial qylyp jasap, serialdan baryp tolyqmetrajdy mulitfilim jasau degen nәrse biraz qiyndau. Onday qadamgha amaldyng joqtyghynan barady-au. Ekinshi jaghynan, aitqanymday Balapan telearnasynyng qarjylylyq jaghy men uaqyt shekteui degen túsyn eskeruimiz kerek. Ol jerde uau deytin bir keremet dýnie shygharu qiyngha soghady. Sondyqtan da, “Shoqan Uәlihanov” taqyryby, mysal ýshin Súltan Beybarys, Abylay han, Joshy han degen birden kóz júmyp kirip ketetin taqyryptar emes dep oilaymyn.

Aqtoty BALGhABAY: - Úrpaq tәrbiyesindegi qazirgi telearnalardyng róli qanday?

Jәnibek ORAZALY: - Bizde dәl býginge deyin aityp keldik qoy, el bolam deseng ekranyndy týze dep. Televizordyng yqpaly óte zor boldy. Ásirese, auyldaghy balalar ýshin. Al dәl býgingi tanda ol qalyp bara jatqan siyaqty. Kóbi úyaly telefon, internetke kirip ketti ghoy, al endi ol televizor tek 5 jasqa deyingi balalardy tәrbiyeleu ýshin. Ata-anasy júmysyng istep alayyn dep ótirikten televizordy qosa salady, telefonyng ústatpau ýshin. Sóitken kezderde bәribir yqpal etetin siyaqty qalay degenmen. Telearnalar dәl balanyng qajet etken dýniyesing bere ala ma? Búl da ýlken súraq, Aqtoty Hanym. Ol 24 saghat qoy telearna, efir degenderiniz. Al sonyng 10 minut pa, 15 minuty ma, taza balagha arnaluy mýmkin endi. Al ol qay kezde kórsetilude!? Dәl sol 5 jasqa deyingi balagha kerek dýnie tanerteng qoyyla ma, týste qoyyla ma, keshke qoyyla ma? Sondyqtan ainalyp ketip internetke tәueldi, úyaly telefonnyng yqpaly basym bolyp shygha keledi ghoy, sonynda taghy. Osy detaliderge de Ýkimet, Ministrlikterimiz mәn bersin. Tilek osy.

Aqtoty BALGhABAY: - Jәnibek Núrbekúly, súhbatynyz ýshin alghys. Oilanyp qaldym, mәdeniyet, óner, media salasynda osynday ózekti, ótkir mәseleler әli de ashyq kýiinde jatyr eken ghoy nazardan tys. Animasiya mәselesin kótergeniniz ýshin raqmet.

Jәnibek ORAZALY: - Aqtoty hanym, jurnalist retinde, Qazaqstan azamaty retinde, otandyq animasiya salasyna kónil bólip, zerttep jýrgeninizge shyn alghysymdy bildire keteyin, men de óz kezegimde.

Abai.kz