Aqyn Túmanbay Moldaghaliyevtyng esteligi

Poeziyadghy asqar shynymyzdy Abay desek, prozadaghy eng biyik shynymyz, prozadaghy Abayymyz – Múhtar Áuezov. Búl dәleldeudi qerek etpeytin shyndyq. Abaydan keyin qanshama ghajayyp aqyndar tudy. Biraq bireui de ózin Abay boldym degen emes.

Mening oiymsha, prozamyz sharyqtap óskenmen, talay bir dýldýl prozashy-jazushylar tughanymen, olardyng bireui de ózderin Múhtar Áuezov boldyq dep aita almasa kerek.

Áuezov shyny – óte biyik shyn. Onymen boy talastyratyn eshkim búl ghasyrda tabyla qoyghan joq. Kóz jetpeytin kelesi ghasyrlargha baryp bal ashpay-aq qoyayyq, bal ashyp adaspay-aq qoyayyq, biz jasaghan ghasyrda qazaq prozasynda Múhtar Áuezovpen boy talastyratyn da, oy talastyratyn da eshkim joq.

Sol Múhtar aghanyng esimin men erte, sәby shaghymda estidim. Soghys jyldary bizding audanda muzykalyq teatr bar edi. Solar enbekshilerding kónilin kóteremiz dep bizding auylgha jiyi-jii kelip konsert beretin, onyng sonynan oiyn kórsetetin. Sol kórgen oiynymnyng eng alghashqysy «Enlik –Kebek» piesasy edi.

Sol piesanyng iyesi, jazghan kisisi – Múhtar Áuezov degen agha eken. Mening bala kónilim Múhtar Áuezovti ómirde bar adam emes shyghar degen sheshimge keldi. Myna sahnadaghy oiyndy jazghan agha sol ózi jazghan adamdarymen birge ómir sýrgendey, sonau bir qaranghy dýniyede ómir keship, sol ózi jazghan Enlik –Kebektermen birge qayta kelmes dýniyege attanyp ketken shyghar dep oilaytynmyn. Ol maghan qoy qara búltty qaq jaryp, úshyp kele jatqan alyp býrkit bolyp elestedi. Qanatyn qatty-qatty sermep jeldi, dauyldy sonyna qaldyryp, qauipke qarsy qaharlana úshyp kele jatqan úly qústyng kózinde jas bar sekildi elesteydi maghan. Denem múzdap, bala jýregim auyr bir kýy keshken tәrizdi edi.

Keyin jetinshi klasta Múhtar aghanyng «Býkitshi» degen әngimesinen mazmúndama jazghanym da esimde. Ónkey bir obrazdy sózderdi eske ústau qaytalap jazugha auyr tiydi, tayghaqtap, kibirtiktep birdene jazghan boldym. Jetinshi klastyng balasynyng tisi Múhtar aghanyng jazghanyna qaydan batsyn, tәiiri. Auyr-auyr oilar, ghajayyp obrazdar, sheshen til, kósem sózder mening esimdi alyp esengiretip ketkendey bolyp edi.

Ángimeni oqyp otyrghan Ádil aghanyng jýzi de bal-búl janyp, jazushynyng jazushylyq sheberligine bas iyip, rahattanyp otyrdy. Ol kisi Múhannyng әngimesin bizge eki-ýsh qaytara oqyp berdi. «Sender, balalar, úly әdebiyetpen býgin kezdesip otyrsyndar, әli erjetip Múhtar aghalarynnyng ýlken-ýlken kitaptaryn oqyp, qazaq elining qadir-qasiyetin úgha týsesinder», –dedi Ádil agha bizding jýzimizge barlay qarap.

Biz jetinshi klasta oqyp jýrgenimizde Ádil agha, Ydyrys aghalar birinen biri alyp «Abay» romanynyng ekinshi kitabyn oqyghanyn ol kisilerding әngimelerinen estidim. Býkil elimizde bolyp jatqan úly oqighaday kórip sol roman jayynda eki ústazymnyng pikirlesip otyrghanyn óz qúlaghymmen estidim. Shirkin, erjetip osy kitapty men de oqyr ma ekem degen bir arman sol bir sәtte meni baqyttyng arghymaghyna mingizip, aq búlttardyng arasyna qaray samghatyp alyp ketip edi.

Segizinshi klasta oqyp jýrgenimde «Abay» romanynyng birinshi, ekinshi kitabyn ýzdige oqydym. Men búryn «Botagóz», «Qazaq soldaty», «Janartau» sekildi kitaptardy, Juli-Vernnin, Djek Londonnyng qazaqsha audarylghandaryn, Fadeevtin, Sholhovtyng romandaryn oqyp әdeby talghamymdy oyatqan oqushy bala edim.

Al, myna Múhtar Áuezovting «Abay» romany meni bir ertekte ghana kezdesetin ghajayyp dýniyelerding ishine alyp jóneldi. Toghjan qyzdyng Abaydan basqa Túmanbay degen ghashyghy keldi dýniyege.

Nege ekenin ózim de bilmeymin, men Qúnanbaydan onshama týnilgem joq. Onyng kesek qimylyna sýisindim. Zere әje, Úljan ana ózimning Ásip әjem men Qymqan apalarymday bolyp kórinetin boldy kózime. Maybasar da, Tәkejan da óz uaqytynyng myqty jiptterindey jigerimdi shyndamasa, jasytqan joq. Qatygezdikterine qol soqpasam da, tirshilikterindegi tegeurindi tize, tentek kónil, qyzylkózdilikterine sәl-pәl qyzyqqan da sekildimin. Erbol ózimning Edige dosymday ystyq tartty. Abay agha, Abay aqyn ómirimning alys júldyzynday: «Kel, Túmash, kel, keshikpey kel. Sening jýretin auylyng – mening auylym, Abay auyly, aqyndar auyly» dep shaqyrghanday boldy ózine meni. Ol kezde Abay týsime kire qoymaytyn qazirgidey. Múhtar Áuezov býkil qazaqtyng kitabyn, qoldarynan týsirmey oqityn kitabyn, altyn kitabyn jazyp bergenin men ol kezde týsinbesem de, keyin oqyghandarymdy salystyra kele onyng qúdiretin moyyndap, qúpiyasyna ýnilgenimdi ózime maqtanysh kórem.

Toghyzynshy klasta oqyp jýrip onynshyda oqityn bir әpkeme «Abay joly» boyynsha shygharma jazyp bergenim esimde. Ózim syilaytyn qyz bala qiylyp súraghan song jazdym әlgi shygharmany.

Onynshy klastyng memlekettik emtihanynda «M.Áuezovting «Abay» romanyndaghy (ekinshi kitap) qazaq elindegi sayasiy-әleumettik jaghday» degen taqyrypta shygharma keldi. Osy birinshi taqyrypqa shygharma jazdym men. Onynshy klastyng balasy ýshin taqyryp sәl auyrlau boluy mýmkin. Biraq men bәribir osy tanyrypqa jazdym. Grammatikalyq, stilistikalyq jaghynan bir qate joq. Biraq, oqushy ózi jazghan taqyryptyng mazmúnyn tereng ashpaghan dep maghan «tórt» degen bagha qoyypty aghalarym. Eng jaqsy kóretin pәnim qazaq әdebiyetining shygharmasynan «5» ala almaghan song medali alsam degen arman menen birden alystap ketti.

Men sol jyly KazGU-ding M.Áuezov dәris oqityn filologiya fakulitetine barlyq pәnnen «óte jaqsy» degen bagha alyp oqugha týstim. Áuezov dәris oqityn oqudan artyq dýniyede oqu bar dep oilap kórgen de emespin. Ortasha injener, ozyq agronom, zor zootehnik bolatyn qabilet mende de, qúdaygha shýkir, bar edi. Tipti, zaulaghan zang qyzmetkeri bolyp ketuim әbden mýmkin edi. Biraq, búl oqularda Múhtar Áuezov dәris oqymaydy eken.

Sentyabriding alghashqy kýnderining birinde «Qazaq foliklorynan» M.Áuezovting leksiya oqityny sabaq kestesinde jazuly túr.

Qasiyetti saghat, ómirimdegi altyn sәt jaqyndap kele jatty. Bes-alty miynótten keyin men qazaqtyng ózim biletin úly jazushysy Múhtar Áuezovti kórem. Myna kózimmen kórip, myna qalqan qúlaqtarymmen onyng dausyn estiymin. Sózin tyndaymyn. Shynymen, Túmanbay bala, sen Áuezovti kóretin boldyn-au.

Áni-mine degenshe, kýn mandayly ghajayyp adam osy kýngi Tóle by kóshesi men A.Baytúrsynúly kóshesining búryshyndaghy ýsh qabat shaghyn ýiding ekinshi qabatyndaghy 35-auditoriyagha kirip kele jatty. Men onyng eng aldymen keng mandayyn kórdim. Siyrek shashy tóbesine qaray ýrke qashqanday, búryn qara búira bolghan shyghar. Qazir órt shalghan jerding siyregen sekseuilindey kórindi tóbedegi aq buryl shash. Mol denege myna ýlken bas jarasyp-aq túr. Biz dýrkiretip qol soghyp túrmyz. Ol basyn qayta-qayta iyip bizge qarap sәl jymighan siyaqty. Qoshemetimizge dәn riza ústazdyng núrly jýzine qarap, baqyt degen osy dep oiladym men. Eng ýlken qazaqty, eng oqymysty qazaqty, eng mәdeniyetti qazaqty, jazushynyng eng ýlkenin, jýregimning eng tórinen mәngilik oryn alatyn úlyny jas shәkirt sol sәtte birden tanydy desem, maqtanghanym emes, oqyrman dosym, sezimtal kónilime ózimning bir riza bolghandyghym shyghar.

Sol bir sentyabri kýni – netken shuaqty, netken móldir, netken úly kýn edi.

Professor, akademiyk, doktor, jazushy Áuezov sóiley bastady. Sәl kibirtiktep túrdy da, búghaudy búzghan tau ózenindey sóz tasqyny aghytyla jóneldi. Basyna dulygha kiygen batyr da, dombyragha ýn qosqan kýishi de, ay boyy jyrlap beretin saqaly omyrauyna týsken aqyn da kóz aldymnan ótip jatyr. Men bir ghajayyp týs kórgendeymin. Men osy Áuezovting ózining balasy ekenmin deymin. Ol otyzynshy jyly Almaty týrmesinde jatqanda men sol týrmening birese esigine, birese terezesine jýgirip әkeme nan bersem dep úmtylam...

Bir kezde әlgi mening әkem qasyma kep: «Siz nege leksiya jazbay otyrsyz», – dep maghan súrlanyp qarap túr. Men shoshyp kettim. «Men sizding bar sózinizdi jýregime jazyp otyrmyn, agha», – dedim.

Ústaz әkem sәl jymighanday boldy. «Kónilge, jýrekke jazyp alatyn qabileting kýshti bolsa, ony kezinde kórermiz. Ádette studentting ústaz sózin aldymen dәpterge jazghany jón», – dep ústaz menen alystay berdi. Men qolyma qalam alyp, basqa balalarday Múhtar aghanyng aitqanyn qaghazgha jaza bastadym.

BAGhA QOiGhA DA JOMART EKEN

Onyng auzynan tógilgen sóz marjanyn arnayy mashina bolmasa, qalammen jazyp ýlgeru mýmkin emes.

Birese ústazdyng auzyna qarap anyrayyp, birese qaghazgha túqshyndap birdene jazghan bop berekesizdeu bir saghat ótti-au, әiteuir. Ekinshi saghatta Múhang oryndyqqa jaylanyp otyrdy da: «Balalar, leksiyamyzdyng ekinshi saghaty súraqqa jauap beru saghaty bolsyn. Sizder jazbasha súraq berinder, men auyzsha jauap bereyin», – dedi.

Studentter dereu shúqshiysyp birdeneler jaza bastady. Alghashqy qaghazdar da týsti Múhannyng aldyna. Búryn múghalimder institutyn bitirip, auyldarda jeti jyldyqta múghalim bop, ýilenip, bala sýiip kelgen kekse jigitter aldymen kózge týsti. Saparghaly Omarbekov, Núrlybek Jýnisov, Kómekbay Músaev, Omarbek Dәuletbaev, Qúlmaghambet Espaev bergen súraqtargha Múhang asa bir ýlken iltipatpen qarap, jauap bere bastady. Súraq bergen kisi súraqtyng astyna ózining aty-jónin jazghany jón.

Ústaz súraqty oqyp, súraq bergen studentti ornynan túrghyzyp, onyng jýzine jyly shyraymen qarap, sodan keyin baryp jauap beruge kirisedi.

Súraqtyng kóbi «Abay» romanyna baylanysty. Jurfakting studenti Hamza Amandyqov ta Múhana bergen súraqtary arqyly әjeptәuir kózge týsip jýrdi. Mektepten keshe kelgen bizder súraq bermeymiz. Ýnsiz jaudyrap Múhannyng jýzine qaraymyz. Men bir kýni qaghazgha mynaday súraq jazdym: «Múha, Toghjan qyzdy men jaqsy kóremin. Biraq Abaygha qarsylyq kórsetuge jaramaghanyn qúptamaymyn. Ol bolashaqta basqa bireuge jar bolatynyn biledi ghoy». Osy jazylghan súraghymdy jazuyn jazyp ap, beruge qoryqtym. Áriyne, ústaz sol kezdegi zaman jayyn aituy mýmkin. Jәne súraq berip otyrghan studentting de әdeby bilimining tereng emesine de kózi jetedi. Abyroysyz qalghannan góri, kórinbey, kózge týspey-aq kýn kesheyin dedim de, súraghymdy qaltama salyp qoydym.

Qysta foliklordan emtihan boldy. Men «otlichno» degen bagha aldym Múhannan. Múnday joghary baghany kurstyng jartysy aldy desem, ótirikshi bolmaymyn. Múhang bagha qonggha da jomart eken. Aramyzda bir ghana studentke «orta» degen bagha qoyypty. Kursymyzdyng starostasy Ábdirzaq Dosmúrzaev Múhang qaghazyn jinastyryp ornynan túryp jatqanda: «Múha, myna bir joldasymyzgha obal boldy-au, «orta» degen bagha qoyypsyz» dep qalypty. «Ya, ol bala ortagha da jauap bermedi. Bilimi joq. Filfakqa adasyp kelgen adam», – depti Múhan. «Orta» degen baghamen ol bayghús stiypendiyagha ilikpeytin boldy-au», – depti kurs starostasy. «Bәli, sonysy taghy bar eken ghoy. Qayda ózi, zachetkesin әkesin, «jaqsy» degen bagha qoyyp bereyin», – depti Múhan. Esikte dayyn túrghan Ergenbaevqa Múhan: «Qaraghym-ay, filfakqa adasyp-aq kelgen balasyn. Qayteyin...» – dep zachetkesin alyp «jaqsy» degen bagha qoyyp beripti. «Siz dәris oqidy degen song keldik qoy filfakqa», – depti Ergenbaev qarap túrmay. «Búlar sóitedi endi», – dep Múhang jymiya kýlip auditoriyadan shyghyp jýre beripti. Ábdirzaq aghadan osy әngimeni estip men tan-tamasha qalayyn.

Eki jyl ýzilisten keyin bir kýni Múhang kelip kirdi auditoriyagha.

Biz ornymyzdan túrdyq. Zalda ýnsizdik. Biz ol kisige jatyrqap qarap túrghamyz joq. Jabyghyp qarap túrmyz. Saghynyp qarap túrmyz. Múhang bizben kezdespegen eki jyly turaly eshnәrse aitqan joq. Ayta da almaytyn edi. «Jazyqsyz japa shekken jan agha, aman-esen eline kelding be? Biz seni әkemizden de artyq jaqsy kóremiz. Sizding qazaq bop tughanynyz ýshin myng shýkir» degen sózdi aita almay biz qúsa bop túrdyq. Auditoriyamen úly ústaz kózben týsinisti. Sóz aitylmaytyn kezde, sóz aitugha bolmaytyn kezde kózding jәrdemge keletini qanday jaqsy.

Arada jyldar ótpegen siyaqty. Ústazymyz keshe ghana bizben qoshtasyp ketip, býgin aramyzgha kelip túrghan siyaqty. Biraq, arada ótken jyldar bizding Múhandy múqaltyp tastapty. Onyng jýzi ana jyldardaghysynday jarqyldamaydy. Ózine ghana jarasatyn әsem jymiys ta jym-jylas joghalghan siyaqty. Bizding jalyndy, alymdy aghamyzdy bireu kәrileu kisige, oily da múnly, múnly da tәkappar kisige aiyrbastap ketken siyaqty. Sol lauazym, sol biyiktik, sol parasat, sol aqyl – biraq bәri de salqyn, bәri de salmaqty belgisiz bir kýige auysqan. Onyng bizge oqyghan leksiyalary da onsha bir qyzyq emes siyaqty bop kórindi maghan.

Abay ólenderin jatqa aityp, ony talday bastaghanda biz ana jylghy Múhana úshyrasqanday quanyp mәz bop qalamyz. Onyng kózining oty azayyp, onyng ornyna múny kóbeygen siyaqty. Onyng janynyng jalyny azayyp, onyng ornyna salqyn sabyry kóbeygen siyaqty.

Ústazymyz tereng oilargha berilip telmirip alysqa qaraydy. Toyattaghan býrkittey. ózine-ózi senimdi, әli de dauylgha qarsy qanat qagha alatyn, maydandy kýtken manghaz Múhana biz de bir týrli sabyrmen, ayanyshty kónilmen qaraymyz.

Serining selqostanghanyn, lapyldap janghan ottyng týtindey bastaghanyn, toydan qaytqan bozbalanyng bozang bir dýniyege boyúsyna qaraghanyn, qyzyghy bitken qyzdyng qiyn dýniyeden qinala jәrdem kýtkenin kórgen shygharsyn, oqyrman dos. Maghan Múhang osy úshyrasuda jogharghy men ataghan jaylardy kóz aldyma elestetti.

Uniyversiytette diplom qorghaghanymyzda kelip otyrdy. Ózi jetekshilik etken eki studentining bireui – Esbaevqa «5», Hamzinge «4» qoyghanyn aitty. Qalghan balalardyng qorghauyn qadaghalamay ketip qaldy.

(Jalghasy bar)

Ázirlegen – Qúltóleu Múqash

Abai.kz