Qazaq tarihynda halqymyzben taytalasyp kelgen halyqtyng biri, bizben attas – kazaktar edi. Búl halyqtyng ózimizben attas boluynyng da belgili bir tarihy jәne sayasy qúpiyalyghy bar edi. Kazaktar men qazaqtardyng tarihy, mәdeniyeti jәne etnikalyq shyghu tegi — kóp ghasyrlyq araqatynasty kórsetedi. Búl eki halyqtyng týp-tamyrlary terende jatyr jәne olardyng arasyndaghy baylanystar tek tarihy oqighalar men soghystarmen ghana shektelmeydi. Kazaktar men qazaqtar ózderining etnomәdeny qúndylyqtaryn, tilin, diny nanymdaryn saqtap, damytu jolynda ýlken qiyndyqtardy bastan ótkerdi.

Kazaktardyng qazaq tarihyndaghy róli olardyng әskery dәstýrlerine, mәdeniyeti men әdet-ghúryptaryna, sonday-aq ózindik әleumettik qúrylymyna baylanysty erekshe. Búl halyqtyng shyghu tegi men mәdeny múrasy turaly týrli pikirler men teoriyalar әli kýnge deyin zerttelip jatyr. Kazaktardyng týrki halyqtarymen, әsirese qazaqtarmen, tarihy jәne mәdeny baylanysy olardyng birtútas etnos nemese әleumettik qauym emes ekendigin, biraq olardyng qalyptasuy men damuy barysynda bir-birinen yqpaldasqanyn kórsetedi.

Qazirgi kezde kazaktar ózderining tarihy múralaryn qalpyna keltirip, etnomәdeny qayta janghyru ýderisin bastan keshirude. Olar qazirgi Resey, Ukraina jәne Qazaqstanda qaytadan ózderining últtyq mәdeniyetin, tarihyn, kiyim-keshegin jәne dәstýrin janghyrtyp, jastargha ózderining shyghu tegin kórsetu ýshin týrli sharalar úiymdastyruda.

Kazaktar jayly zertteulerde olardyng tek Reseylik әskery qúrylym retinde emes, bastapqyda erkin kóshpendi týrki toptary bolghanyn eskeru qajet. Búl zertteu qazaq halqy men kazaktar arasyndaghy tarihy baylanystardy, tildik jәne mәdeny sabaqtastyqty, sonday-aq shejirelik derekterdi saralay otyryp, kazaktar jayly tyng kózqaras úsynady.

1. Qazaq pen kazak: Etimologiyasy men maghynasy

«Qazaq» sózi kóne týrki tilinde «erkin jýrgen adam», «qanghybas», «biyleushige baghynbaytyn» degen maghynada qoldanylghan. Búl atau týrki dalasynda IX–X ghasyrlardan bastap qoghamdyq mәrtebe retinde tirkelgen. Mәselen: Mahmúd Qashqary «Diuany lúghat at-týrk» enbeginde "qazaq" sózin «erkin adam» maghynasynda kórsetedi.

Parsy jәne arab jazbalarynda "qazaq", "qasaq", "hazar" sekildi terminder kóshpeli taypalargha tәn sipattamalarmen baylanystyrylady.

Keyinnen búl atau qazaq halqyna etnonim retinde berilse, orys tiline beyimdelip «kazak» formasyna ainaldy. Alayda bastapqy maghynasy eki sózde de ortaq: biyleushiden bólingen erkin adam.

2. Kazaktardyng ertedegi týrkilik negizi

XIV–XVI ghasyrlardaghy Altyn Orda, Noghay Ordasy jәne Qazaq handyghy túsynda týrli sebeptermen handardan bólingen nemese qashyp shyqqan toptar boldy. Búlar:

Biyleushi ru tartysynda jenilgender,
Salyqtan, jazadan qashqan qara halyq,
Qanghybas jasaqtar men әskery toptar.

Búl toptar kóbine Deshti Qypshaq dalasynan (Jayyq, Edil, Syr boyy) Qara teniz many men Don, Kubani, Dnepr ónirine qonys audaryp, sol jerlerde kazak atauyna ie boldy.

Shejirelik derek boyynsha, Batys Qazaqstandaghy Bayúly birlestigi qúramynan bólinip shyqqan keybir taypalar Don boyyndaghy әskery qauymdargha baryp qosylghan. Qazaq auyz әdebiyetinde «Ataman Sary», «Qashqyn Ersary», «Dondaghy bauyrlar» tәrizdi kazaktar jayly anyzdar el jadynda qalghan.

3. Slavyan qashqyndarynyng qosyluy jәne kazaktardyng ózgerui

XVI ghasyrdan bastap Reseyden shirkeu, salyq, krepostnoy qúqyq tәrizdi qysymnan qashqan orys sharualary kazaktargha qosyla bastaydy. Olar:
Týrki tilin ýirenip, kazaktardyng әskery qúrylymyna beyimdeldi,

Týrki dәstýrin qabyldap, biraq pravoslavie dinin alyp keldi.

Búl kezende kazaktar birtindep slavyandanyp, biraq atau, qúrylym, leksika dengeyinde týrkiligin saqtap qaldy.

Mysaldar:

Ataman, jasauyl, sarbaz, kerey, bәige, bayraq — kazak terminderindegi týrki sózder.

Jer ataulary: Donda – Sarysu, Kubanda – Temir, Aydarly, Qarasu, Qarashay.

4. Qazaq pen kazak shejiresindegi baylanys

Qazaqtyng auyzsha tarihynda kazaktar jii aitylady:

Kishi jýzding shejiresinde «qashqyndar» nemese «bólek ketken úl» retinde kazaktar turaly derek kezdesedi.

Qobda, Oral ónirindegi anyzdarda «qazaqtan bólinip, qaraqshylyqpen ainalysqan top» degen sipattama beriledi.

Qazaqtyng «Ataman Ernazar» anyzy — kazaktargha ketken qazaq batyryn sipattaydy.

5. Resey qúramyndaghy kazaktar

XVII ghasyrdan bastap Resey kazaktardy ózining shekaralyq әskery kýshine ainaldyrdy. Olar:

Memlekettik qúrylymgha kirmedi (erkin qauym retinde),
Arnayy avtonomiyalyq mәrtebege ie boldy,
Orys patshasyna ant berdi, biraq óz ishinde týrkilik әskery tәrtipti saqtady.

Osy arqyly kazaktar bastapqyda erkin týrki tekti qauymnan memleketke qyzmet etetin әskery sosloviyege ainaldy.

6. Etnikalyq mәrtebesi

Kazaktar – etnos emes, әskeriy-әleumettik qúrylym. Olar:

Týrki, slavyan, mordva, cherkes, tatar t.b. etnikalyq elementterden qúralghan,
Jogharghy biylikke baghynbaghan, biraq tәrtippen úiymdasqan,
Keyin orys tilinde sóilep, pravoslavie qabyldap, ózderin «bólek halyqpyz» dep tanyghan.

Biraq bastapqy tegin shejire men leksikada tanugha bolady.

7. Qazirgi kazaktar

Býgingi kýni kazaktar:

Reseyding Ontýstiginde (Don, Kubani, Terek, Oral),
Ukrainanyng shyghys bóliginde (Zaporoj kazaktary),
Qazaqstannyng Batys ónirinde (Atyrau, Oral manynda) tirkelgen.

Olardyng keybir úiymdary últtyq-mәdeny birlestik retinde tirkelgenimen, etnos retinde moyyndalmaydy.

Kóptegen kazaktar ózderin «orys emespiz, kazakpyz» dep tanystyrady, búl – tarihy әleumettik erekshelikting qaldyghy.

Qorytyndy

Kazaktar – alghashqyda biylikke baghynbaghan, týrki tekti erkin toptardan qúralghan әskery qauym boldy. Olardyng týp-tamyry kóshpeli týrki halyqtarynda, әsirese qazaq dalasynda jatyr. Slavyan qashqyndarynyng qosyluy men orystanu nәtiyjesinde kazaktar býgingi keyipine endi. Degenmen, shejire, til, geografiya jәne әskery qúrylymdar kazaktardyng qazaqpen tarihy baylanysyn teriske shygharmaydy.

Órken Toqtarúly

Abai.kz