Shәmshi Qaldayaqov: - Meni bireu baqytty etti desem, onym ótirik. Eshkim renjitpedi desem onym da ótirik... Men óz ómirimde qansha әn salsam, sonsha jylaghan da boluym kerek.

Solardyng ishinen esimnen ketpeytini: qazaq radiosyn basqarghan bir jigit sizder únatyp aitatyn «Arys jaghasynda » men «Baqyt qúshaghyndaghyny» qabyldatpay, sol әnderding baghyn baylaghysy kelgeni. Sony úmyta almaymyn, qyzghanyshtyng qúrbany bop ketip baramyn. Sol – ókinish.

GARAJDA ÓTKEN JYLDAR...

1974 jyly Aqanserining basyna baryp tәu etip qaytqan Shәmshige «Bórining auzy jese de -qan, jemese de - qan» degendey, ony týrtkileushiler bәribir syrtynan ghaybattaularyn qoymaydy.

Diplomy joq bolghandyqtan ony eshqayda, esh jerge júmysqa almaydy. Jazghan әnderi qanshama jaqsy bolghanymen, olargha da min taghyp, manaylatpay qoyady. Túrmysy da auyrlap ketedi.

Jany nәzik , sezimtal adamgha naqaqtan – naqaq sóz esty beru onay ma, -Shәmshining jýregi keselge úshyraydy.

Onyng ýstine búl ómirde jóndi jar qúshpaghan ol Almatydan mýldem jeriydi.

Endi ne isteu kerek?

«Qonaq bir qonsa –qút, eki qonsa - jút» degendey, tughan jeri – Shymkent jaghyna bara –bara olardy da yghyr qyldym ba dep kýdiktengen Shәmshi, ishtey alasúryp , abdyrap jýrgen shaghynda Jambyl obkomynyng birinshi hatshysy Bektúrghanov Hasen jolygha ketedi.

-Ou, Shәmshi, halyng qalay? –deydi ol.

- Birde –olay, birde – bylay.

- Ou, mynauyng shaldar aitatyn sóz ghoy. Saghan ne boldy, Shәmshi?

-Búlaq basynda otyryp – shóldegendi, jeteginde aty bolsa da – jayau jýrgenderdi kórmep pe ediniz, Hasen agha?

- Oi, sening myna sózinnen әn emes, qasiret esedi ghoy... Otyr myna mashinagha. Kettik Jambylgha. Ángimeni sol jaqta jalghastyrayyq.

Ómirding danghyl jolynyng kenet jalt búryluy op-onay.

Shәmshining taghdyry da solay bolady. Jasy 43- ke kelgen Shәmshi ýsh úiyqtasa da týsine kirmegen ejelgi Tarazdan osylaysha bir –aq shyghady.

-Sening neden jýdep jýrgenindi aitpasang da sezemin. Osy oblystyng qalasynan ba, dalasynan ba , әiteuir qalaghan jerindi tandap al. Myna Túighynbek Temirbekov auyldasyng bizde ekinshi hatshy. Sening ýy –jay salyp aluyna ekeulep jәrdemdesemiz , - deydi Hasen agha.

-Olay bolsa – qúldyq! Men endeshe Jambyldyng týbindegi «Oktyabri» degen dýngenderding auylyna qonystanayyn, - deydi Shәmshi.

-Basqany súramasam da , múnyng mәnisin súrayyn. Nemene, qazaghynnan jeriding be ?

-Olay emes, Hasen agha. Aynalayyn qazaghym bolmasa әnim de, ózim de kimge kerek?

Biraq, olar key kezderi óz úldaryn ózgelerden búryn tayaqtap tastaydy. Ýy –jaydy ózim saldyrsam da, qay tentekting auzyna qaqpaq qoyasyz, ósekke siz qalasyz, Hasen agha . Zalalym tiyip ketui mýmkin.

Bektúrghanov búl sózge «Apyray , ә?» dep oilanyp qalady da kóne ketedi. .. Shәmshining dýngender auylyna kelu tarihy osylay. Kompartiya turaly bir auyz әn jazbaghan Shәmshi onyng bir dókeyi –Qonaevtan ýsh bólmeli pәterdi, ekinshi dókeyi –

Bektúrghanovtan qonys jaydy osylaysha aldy.

Biraq amal ne , Bektúrghanov aldymen ornynan týsip, sonan song qaytys bop ketip, Shәmshining «Oktyabri» kolhozyndaghy ýy –jayy bitpey qalady. Dýngenderding ortasyna qúlaghyna tynyshtyq, әn jazugha – jaghday izdep kelgen Shәmshi taghy da jalghyzdyqtyn, joqshylyqtyng ortasynda qalady.

Mine, osy tústa jambyldyq dәriger Amangeldi Súraghanov , sovhoz diyrektory Shoqan, shymkenttik Iles Qasymov búl ómirden baz tappay jýrgen Shәmshige aqshalay qarajat berip túrmaghanda, onyng hali ne bolary belgisiz edi.

«Tas týsken jerine auyr» degendey, ortalaryna qazaqtyng birtuar úly kelip qalghanyn sezgen dýngen júrty ony qúdayday kýtip, bar kómekterin ayaghan joq.

Olardyng búl yqylasy bolmaghanda , Shәmshining taghy qayda qanghyp ketui belgisiz edi. Songhy ýsh jylda men osynyng bәrin óz kózimmen kórdim jәne sol ýshin marqúm bop ketken Shәmshining atynan sheksiz alghysymdy aitamyn.

Negizgi eki ýiining qanqasyn túrghyzghanymen , ony bitire almaghan Shәmshi solardyng qasynan myqty garaj salyp alypty. Garaj ýii shlak –betonnan soghylghan. Ony tankimen kelip qiratpasang , anau- mynau traktordyng әli kelmeydi.

Ortadaghy bólmede mashinasy túrady. Ong jaq qolda-Shәmshining óz bólmesi, jatyn ýii. Oghan elektr de ótkizgen, radio da ornatqan. Bir qabyrghasyn kitap qoyatyn stellaj etken. Shәmshining ózi paydalanatyn da, qonaqtargha arnaghan tósek –orny da osy bólmede.

Sol jaq qolda –qonaqtar bólmesi. Múnda úzyn ýstel, onyng eki jaghy úzyn oryndyq. Ydys –ayaq, as –auqat saqtaytyn jabdyqtary da osynda. Garaj beton-shlaktan salynghandyqtan búl bólme qysta jyly, jazda –qonyr salqyn.

Dala kýiip túrghanda biz osynda kelip, pa shirkin, rahattanyp jatushy edik.

Shәmshining boydaq túrmysqa әbden ýirenip alghandyghy ghoy, garaj ýiinde juynyp-shayynatyn , shay qaynatyp, ishetin әjet nәrselerding bәri bar –tyn.

Araq ishetin bireu- mireuler kelip qalar dep, 4-5 litr spirt ústaytyn. Kepken balyq, túzdaghan qazy-qarta, kәmpiyt, peshene, nan týr- týrimen túratyn.

Batpaqta kiyetin ýsh kerzi etik, jauyngha degen – 4 plash, 3-4 bas kiyimi de bar edi. Al, eng qyzyghy –jalghyz mashinasy ýshin benzin saqtap qoyatyn 42 kanistr, 8 donghalaq , ýsh manday әinegi de bar –tyn.

Biraq, ol ýide Shәmshi toryqqan kezderi onyng jýregin júbatatyn, shóldegen kezderi – shólin qandyratyn júmsaq alaqan men ystyq qúshaq joq edi. Shәmshi talay týn ótinde ózine arman bolghan әielding balbyraghan tamaghyn, ottay ystyq qúshaghyn ansaghan bolar.

Óz әnderinde mahabbat jalauyn aspangha kótergen Shәmshi shyn mahabbatyna qosyla almay -aq ketti.

Men birge bolghan ýsh jyl ishinde Shәmshimen syilas bolghan kompozitor, aqyn, әnshilerden ony izdep tek Syzdyqova Kenjegýl kelip ketti... Shәmshining songhy 17 jyly osylaysha jalghyzsyraumen, toryghumen, zaryghumen , Almaty jaqtan bir jaqsylyq habar kýtumen ótti...

Biraq, ol habar kelgen joq. Al , men «Shәmshi alpysqa kelip qaldy ghoy» dep Almatyda, Shymkentte talay esikti qaqqanymmen , talay dosyna aitqanymmen eshqaysynyng eleng etkenin kóre almadym. Birazdarynan qayta «sen óz jónindi jóndep alsayshy» degen sóz estip qaldym.

Biraq, ómir – tartys qoy. Alpysqa kelip, jalghyz qalghan Shәmshining hal-jaghdayyn el –júrtqa jetkizu kerek boldy. Men atqa qondym.

Biz Shәmshining dýngender auylyndaghy osy túraghynan songhy ret 1991 jyly qyrkýiek aiynyng 30 júldyzynda attandyq. Ol garajdan shygha bere óz ýiine tinty qarap biraz bógeldi. Endi qaytyp búl túraghyna kelmeytinin sezgen sekildenip, kózine jas aldy.

-Qoy, Shәmshi, qapalanbay attan. Qúday qalasa, birer aida qayta oralamyz,- dedim men.

-Dәm tatayyq,-dedi Shәmshi.

Sóitti de, týkpirden bir dorba qúrt aldy. Maghan bir uysyn berdi.

-Qalghanyn qaltana salyp al. Key kezderi ermek qylarsyn, - dedi ol.

Ony kýtirletip jep qoyatynday mende de qaysibir tis bar deysin. Sol qúrt mening jan qaltamda úzaq jýrdi. Sony auruhanada jatqan Shәmshige (25 aqpan ,1992 jyl) berdim.

- Oipyrmay, әli saqtap jýr ekensiz ghoy,- dedi ol qúrtty qolyna alyp.

– Ákelinizshi, bir tistep dәm tatayyn , qayran auylymdy, ainalayyn apamdy esime alayynshy.

Men sol sәtte Shәmshige auyldyng dәmin songhy ret tattyryp túrghanymdy bilmeppin. Biraq, múnyng bәri keyin boldy. Al , qazir...

Shәmshi garaj ýiinen birden attanghysy kelmey biraz bógeldi. Ár nәrseni syltauratyp, ýy jaghyna qaray berdi... Kózi jasaurap, tútygha berdi.

-Oreke, olay –bylay bola ketsem әjetime jarar dep azdap jighan aqsham bar. Ol myna mashinanyng bir quysynda. Sol esinizde bolsyn,- dedi ol demige sóilep.

-Qoy, Shәmshi, aitpa qay- qaydaghyny !- dedim men oghan kýsh bergim kelip kýsheye sóilep.

Biraq, jýrek shirkin bir nәrseni sezdi-au deymin, dir ete qaldy.

Shәmshining songhy túraghynan biz osylaysha attandyq. Qazir oilap túrsam, Shәmshining mәngilik kóz júmuyna sol sәtte 149 kýn qalghan eken.

Ua, oqushym, eger sen Jambyldan Almatygha baratyn tas jolmen jýre qalsan, shahardan shygha beristegi dýngen auylynyng bir shetinde, ýlken joldyng dәl ezuinde túrghan bitpegen ýiding qanqasyn, onyng qasyndaghy garajdy kóresin.

Sol garajdyng bir búryshynda óz meken- jayyn , tipti, jaqyn dostaryna bildiruge de namystanyp 17 jyl ómir sýrgen qazaqtyng ataqty kompozitoryn esine al! Sen onyng darhan talantyna basyndy iy!

Kompozitor degen darday aty bolmasa , búl dýniyeden kóbine kórgeni rahat emes, mehnat bolghan qazaqtyng ayauly azamatyna syrttay bolsa da sәlem ber, tabighat saghan Shәmshining talantyn berse de, taghdyryn bermeuin tile, tile, ua dosym! «Arqalaghany altyn bolsa da, týiening tamaghy -tiken» dep , atam qazaq qalay bilip aitqan, jamaghat!

1990 jyly shildede Shәuildirding audandyq Mәdeniyet ýiinde sol mereytoy jiyn ótip jatqan edi. Shәmshige zaldaghylardan kóptegen súraqtar týsti, solardyng bireuinde : «Shәmshi agha! Tvorchestvolyq jolynyzda sizdi renjitkender boldy ma?» depti bireu.

Shәmshi eleng etti. Múny súraghan kim ekenin bilgisi kep zalgha qarap edi, belgili bireudi kóre almady. Sonda da bolsa oilanyp qaldy. Osy bir úzaq jolynda kimder renjitti ony ? Kimder kedergi jasady?

- Meni bireu baqytty etti desem, onym ótirik. Eshkim renjitpedi desem onym da ótirik... Men óz ómirimde qansha әn salsam, sonsha jylaghan da boluym kerek.

Solardyng ishinen esimnen ketpeytini : qazaq radiosyn basqarghan bir jigit sizder únatyp aitatyn «Arys jaghasynda » men «Baqyt qúshaghyndaghyny» qabyldatpay, sol әnderding baghyn baylaghysy kelgeni... Sony úmyta almaymyn, -dedi Shәmshi.

Abylay han óler aldynda Búqar jyraudy shaqyryp alyp, «Ua, shayyr, búl ómirde mening ýsh ókinishim bar, tyndap al» degen eken. Birinshi, kóp qan tóktim. Men tókpesem, dúshpan mening qanymdy tógetin boldy.

Ekinshi, halqyma jerding emshegin emize almadym. Qalakent salghyza almadym. Ýshinshi, elding basy birikpedi, tentegi, ozbyry kóp boldy depdi Abylay han ,- dedi Shәmshi kýrsinip.

–Abylaysha ýsh ókinish bolghanda , onday nәrse mende bolmaushy ma edi? Qyzghanyshtyng qúrbany bop ketip baramyn. Sol – ókinish.

Súraq qaptap ketti.

«Shәmshi agha! Sizding әnderinizdi jas ta, kәri de – bәri de únatady. Olardyng halyq jýregine sonshalyqty jaqyn boluynyng sebebi nede dep oilaysyz?» - depti bireu.

- Sebebi bireu –aq: Maghan jaqyn nәrse – halqymnyng jýregi. Olar meni sondyqtan týsinedi...Súltanmahmút «Jaqsylyq kórsem de -ózimnen, jamandyq kórsem de - ózimnen» degen... Men óz әnimning myqty boluyn oilandym, - dedi Shәmshi.

-Mening әnderimning bolashaghy – halqymnyng taghdyryna baylanysty. Halqym barda – mening әnderim de bar, -dedi Shәmshi.

«Shәmshi agha! Ózinizding eng jaqsy kóretin әninizdi oryndap berseniz» - depti bireu.

Shәmshi ornynan túrdy da «Horlandy» shyrqay jóneldi.

Kóz aldyna súlu qyzdyng múnayghanday bolghan keskini keldi. Sonan song auyr oilanyp, kózi búldyrap ketken Shәmshi úzaq otyryp qaldy. Ózine «Shәuildirding Qúrmetti azamaty» degen ataq berilgeninde , Shәuildirdegi balalar muzyka mektebi Shәmshi Qaldayaqov atymen atalghandyghy jayly qaulyny da búldyraghan múnar arasynda túrghanday bolyp emis -emis estidi.

IYe, alpysqa kelgen shaghynda berilgen ataq úlyq pa, kishik pe?

Sen búl ataqqa búdan otyz jyl búryn zәru edin. Ol kezde ony saghan bermedi. Arada otyz jyl ótken son, otyz jyl búrynghy әndering ýshin sen ony býgin ghana alyp otyrsyn. Dúrys pa, búrys pa osy? Sen oghan quanasyng ba, aitshy , Shәmshi?

Orazbek Bodyqov "Shәmshi Qaldayaqov turaly jyr" kitaby.

Úlarbek Dәleyúlynyng paraqshasynan alyndy.

Abai.kz