قازاق تاريحىندا حالقىمىزبەن تايتالاسىپ كەلگەن حالىقتىڭ ءبىرى، بىزبەن اتتاس – كازاكتار ەدى. بۇل حالىقتىڭ وزىمىزبەن اتتاس بولۋىنىڭ دا بەلگىلى ءبىر تاريحي جانە ساياسي قۇپيالىعى بار ەدى. كازاكتار مەن قازاقتاردىڭ تاريحى، مادەنيەتى جانە ەتنيكالىق شىعۋ تەگى — كوپ عاسىرلىق اراقاتىناستى كورسەتەدى. بۇل ەكى حالىقتىڭ ءتۇپ-تامىرلارى تەرەڭدە جاتىر جانە ولاردىڭ اراسىنداعى بايلانىستار تەك تاريحي وقيعالار مەن سوعىستارمەن عانا شەكتەلمەيدى. كازاكتار مەن قازاقتار وزدەرىنىڭ ەتنومادەني قۇندىلىقتارىن، ءتىلىن، ءدىني نانىمدارىن ساقتاپ، دامىتۋ جولىندا ۇلكەن قيىندىقتاردى باستان وتكەردى.

كازاكتاردىڭ قازاق تاريحىنداعى ءرولى ولاردىڭ اسكەري داستۇرلەرىنە، مادەنيەتى مەن ادەت-عۇرىپتارىنا، سونداي-اق وزىندىك الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنا بايلانىستى ەرەكشە. بۇل حالىقتىڭ شىعۋ تەگى مەن مادەني مۇراسى تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەر مەن تەوريالار ءالى كۇنگە دەيىن زەرتتەلىپ جاتىر. كازاكتاردىڭ تۇركى حالىقتارىمەن، اسىرەسە قازاقتارمەن، تاريحي جانە مادەني بايلانىسى ولاردىڭ ءبىرتۇتاس ەتنوس نەمەسە الەۋمەتتىك قاۋىم ەمەس ەكەندىگىن، بىراق ولاردىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى بارىسىندا ءبىر-بىرىنەن ىقپالداسقانىن كورسەتەدى.

قازىرگى كەزدە كازاكتار وزدەرىنىڭ تاريحي مۇرالارىن قالپىنا كەلتىرىپ، ەتنومادەني قايتا جاڭعىرۋ ۇدەرىسىن باستان كەشىرۋدە. ولار قازىرگى رەسەي، ۋكراينا جانە قازاقستاندا قايتادان وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن، تاريحىن، كيىم-كەشەگىن جانە ءداستۇرىن جاڭعىرتىپ، جاستارعا وزدەرىنىڭ شىعۋ تەگىن كورسەتۋ ءۇشىن ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرۋدا.

كازاكتار جايلى زەرتتەۋلەردە ولاردىڭ تەك رەسەيلىك اسكەري قۇرىلىم رەتىندە ەمەس، باستاپقىدا ەركىن كوشپەندى تۇركى توپتارى بولعانىن ەسكەرۋ قاجەت. بۇل زەرتتەۋ قازاق حالقى مەن كازاكتار اراسىنداعى تاريحي بايلانىستاردى، تىلدىك جانە مادەني ساباقتاستىقتى، سونداي-اق شەجىرەلىك دەرەكتەردى سارالاي وتىرىپ، كازاكتار جايلى تىڭ كوزقاراس ۇسىنادى.

1. قازاق پەن كازاك: ەتيمولوگياسى مەن ماعىناسى

«قازاق» ءسوزى كونە تۇركى تىلىندە «ەركىن جۇرگەن ادام»، «قاڭعىباس»، «بيلەۋشىگە باعىنبايتىن» دەگەن ماعىنادا قولدانىلعان. بۇل اتاۋ تۇركى دالاسىندا IX–X عاسىرلاردان باستاپ قوعامدىق مارتەبە رەتىندە تىركەلگەن. ماسەلەن: ماحمۇد قاشقاري «ديۋاني لۇعات ات-تۇرك» ەڭبەگىندە "قازاق" ءسوزىن «ەركىن ادام» ماعىناسىندا كورسەتەدى.

پارسى جانە اراب جازبالارىندا "قازاق", "قاساق", "حازار" سەكىلدى تەرميندەر كوشپەلى تايپالارعا ءتان سيپاتتامالارمەن بايلانىستىرىلادى.

كەيىننەن بۇل اتاۋ قازاق حالقىنا ەتنونيم رەتىندە بەرىلسە، ورىس تىلىنە بەيىمدەلىپ «كازاك» فورماسىنا اينالدى. الايدا باستاپقى ماعىناسى ەكى سوزدە دە ورتاق: بيلەۋشىدەن بولىنگەن ەركىن ادام.

2. كازاكتاردىڭ ەرتەدەگى تۇركىلىك نەگىزى

XIV–XVI عاسىرلارداعى التىن وردا، نوعاي ورداسى جانە قازاق حاندىعى تۇسىندا ءتۇرلى سەبەپتەرمەن حانداردان بولىنگەن نەمەسە قاشىپ شىققان توپتار بولدى. بۇلار:

بيلەۋشى رۋ تارتىسىندا جەڭىلگەندەر،
سالىقتان، جازادان قاشقان قارا حالىق،
قاڭعىباس جاساقتار مەن اسكەري توپتار.

بۇل توپتار كوبىنە دەشتى قىپشاق دالاسىنان (جايىق، ەدىل، سىر بويى) قارا تەڭىز ماڭى مەن دون، كۋبان، دنەپر وڭىرىنە قونىس اۋدارىپ، سول جەرلەردە كازاك اتاۋىنا يە بولدى.

شەجىرەلىك دەرەك بويىنشا، باتىس قازاقستانداعى بايۇلى بىرلەستىگى قۇرامىنان ءبولىنىپ شىققان كەيبىر تايپالار دون بويىنداعى اسكەري قاۋىمدارعا بارىپ قوسىلعان. قازاق اۋىز ادەبيەتىندە «اتامان سارى»، «قاشقىن ەرسارى»، «دونداعى باۋىرلار» ءتارىزدى كازاكتار جايلى اڭىزدار ەل جادىندا قالعان.

3. سلاۆيان قاشقىندارىنىڭ قوسىلۋى جانە كازاكتاردىڭ وزگەرۋى

XVI عاسىردان باستاپ رەسەيدەن شىركەۋ، سالىق، كرەپوستنوي قۇقىق ءتارىزدى قىسىمنان قاشقان ورىس شارۋالارى كازاكتارعا قوسىلا باستايدى. ولار:
تۇركى ءتىلىن ۇيرەنىپ، كازاكتاردىڭ اسكەري قۇرىلىمىنا بەيىمدەلدى،

تۇركى ءداستۇرىن قابىلداپ، بىراق پراۆوسلاۆيە ءدىنىن الىپ كەلدى.

بۇل كەزەڭدە كازاكتار بىرتىندەپ سلاۆياندانىپ، بىراق اتاۋ، قۇرىلىم، لەكسيكا دەڭگەيىندە تۇركىلىگىن ساقتاپ قالدى.

مىسالدار:

اتامان، جاساۋىل، سارباز، كەرەي، بايگە، بايراق — كازاك تەرميندەرىندەگى تۇركى سوزدەر.

جەر اتاۋلارى: دوندا – سارىسۋ، كۋباندا – تەمىر، ايدارلى، قاراسۋ، قاراشاي.

4. قازاق پەن كازاك شەجىرەسىندەگى بايلانىس

قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحىندا كازاكتار ءجيى ايتىلادى:

كىشى ءجۇزدىڭ شەجىرەسىندە «قاشقىندار» نەمەسە «بولەك كەتكەن ۇل» رەتىندە كازاكتار تۋرالى دەرەك كەزدەسەدى.

قوبدا، ورال وڭىرىندەگى اڭىزداردا «قازاقتان ءبولىنىپ، قاراقشىلىقپەن اينالىسقان توپ» دەگەن سيپاتتاما بەرىلەدى.

قازاقتىڭ «اتامان ەرنازار» اڭىزى — كازاكتارعا كەتكەن قازاق باتىرىن سيپاتتايدى.

5. رەسەي قۇرامىنداعى كازاكتار

XVII عاسىردان باستاپ رەسەي كازاكتاردى ءوزىنىڭ شەكارالىق اسكەري كۇشىنە اينالدىردى. ولار:

مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا كىرمەدى (ەركىن قاۋىم رەتىندە),
ارنايى اۆتونوميالىق مارتەبەگە يە بولدى،
ورىس پاتشاسىنا انت بەردى، بىراق ءوز ىشىندە تۇركىلىك اسكەري ءتارتىپتى ساقتادى.

وسى ارقىلى كازاكتار باستاپقىدا ەركىن تۇركى تەكتى قاۋىمنان مەملەكەتكە قىزمەت ەتەتىن اسكەري سوسلوۆيەگە اينالدى.

6. ەتنيكالىق مارتەبەسى

كازاكتار – ەتنوس ەمەس، اسكەري-الەۋمەتتىك قۇرىلىم. ولار:

تۇركى، سلاۆيان، موردۆا، چەركەس، تاتار ت.ب. ەتنيكالىق ەلەمەنتتەردەن قۇرالعان،
جوعارعى بيلىككە باعىنباعان، بىراق تارتىپپەن ۇيىمداسقان،
كەيىن ورىس تىلىندە سويلەپ، پراۆوسلاۆيە قابىلداپ، وزدەرىن «بولەك حالىقپىز» دەپ تانىعان.

بىراق باستاپقى تەگىن شەجىرە مەن لەكسيكادا تانۋعا بولادى.

7. قازىرگى كازاكتار

بۇگىنگى كۇنى كازاكتار:

رەسەيدىڭ وڭتۇستىگىندە (دون، كۋبان، تەرەك، ورال),
ۋكراينانىڭ شىعىس بولىگىندە (زاپوروج كازاكتارى),
قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرىندە (اتىراۋ، ورال ماڭىندا) تىركەلگەن.

ولاردىڭ كەيبىر ۇيىمدارى ۇلتتىق-مادەني بىرلەستىك رەتىندە تىركەلگەنىمەن، ەتنوس رەتىندە مويىندالمايدى.

كوپتەگەن كازاكتار وزدەرىن «ورىس ەمەسپىز، كازاكپىز» دەپ تانىستىرادى، بۇل – تاريحي الەۋمەتتىك ەرەكشەلىكتىڭ قالدىعى.

قورىتىندى

كازاكتار – العاشقىدا بيلىككە باعىنباعان، تۇركى تەكتى ەركىن توپتاردان قۇرالعان اسكەري قاۋىم بولدى. ولاردىڭ ءتۇپ-تامىرى كوشپەلى تۇركى حالىقتارىندا، اسىرەسە قازاق دالاسىندا جاتىر. سلاۆيان قاشقىندارىنىڭ قوسىلۋى مەن ورىستانۋ ناتيجەسىندە كازاكتار بۇگىنگى كەيىپىنە ەندى. دەگەنمەن، شەجىرە، ءتىل، گەوگرافيا جانە اسكەري قۇرىلىمدار كازاكتاردىڭ قازاقپەن تاريحي بايلانىسىن تەرىسكە شىعارمايدى.

وركەن توقتارۇلى

Abai.kz