Birinshi bólim: Qazirgi qazaq әdebiyetindegi erte týrkiler beynesi

2-bólim

Ótkende biz sóz etken Saya Qasymbekting «Kók bórilerine» qaraghanda tarihy negizi joghary sekildi bolyp kórinetin Núrlan Qamidyng «Han Móde» hikayatynda – Nikita Bichurinning (Iakinf atay) «Orta Aziyany mekendegen halyqtardyng kóne zamanghy tarihy (Audarma baspasy, Astana-2008) zertteu enbegindegi kóne týrkilerding «Móde han» (týpnúsqada Bota han) turaly anyzynyng negizgi deni esh ózgerissiz, tura sol kýiinde alynypty. Anyzdy әdeby kórkem jýiege týsirgen avtor tili – qúnarly da jýieli. Jazushynyng ózine tәn mәnerde qalyptasqan jazu stiyli hikayatta anyq bayqalyp túr. Avtor tarapynan eki epizodtyng qosylghany bolmasa, N.Bichurin enbegindegi Móde han turaly anyz – N.Qamidyng «Han Móde» hikayatynda anau aitqanday ózgeriske týspegen.

Anyz boyynsha ghúndardyng hany Túmannyng (Bichurin boyynsha Týmen han) toqaly úl tuyp, sol úldy taq múrageri etkisi kelgen toqal,  hannan onyng ýlken úly Móde hanzadany kórshi araz taypagha amanat retinde jiberuin ótinedi. Ejelgi týrkilerding zang ýrdisi boyynsha, amanat – tynysh ómir men beybit kelisimning kepili. Eger, eki taypanyng ortasyndaghy beybit kelisim búzylar bolsa, amanat óltiriledi. Osyny bilgen Túman hannyng toqaly, Móde hanzada amanat retinde jiberilgen taypagha jasyryn shabuyl jasatady. Arada kisi ólimi bolyp, beybit kelisim búzylady. Amanat retinde jiberilgen hanzada Móde óluge tiyis bolatyn. Alayda, sol taypadaghy Ghún әieli men onyng balasynyng kómegining arqasynda, taypa hanynyng qos jýirigin úrlap mingen Móde hanzada aman-esen tútqynnan bosap, qashyp shyghady. Jolda aghysy qatty asau ózennen ótip alghan Móde, ózin qútqarghan Ghún әieli men onyng balasyn óltirip, óz taypasyna aman-esen qosylady.

Keyinnen ol әkesining rúqsatymen odan bir týmen әsker alyp, (N.Bichurin jazbasy boyynsha 24 taypadan 24 jigit alady) olardy ayaushylyqty bilmeytin asqan qatygezdikke tәrbiyelep, әsker ónerine jattyqtyra bastaydy. Ol ózining qatygezdikke tәrbiyelegen әskerimen birge eng birinshi ózin jau qolynan qútqarghan túlpardy, keyin ózin amanatqa jibertkizgen toqal sheshesin, sonynan әkesin de atyp óltirip, han taghyna ózi otyrady.

Móde әkesining taghyna otyryp, han bolyp alghan son, kýnderding kýninde soghysqa syltau izdegen kórshi taypanyng hany, jýirik atyn súratyp oghan elshi jiberedi. Bizge tynysh, beybit ómir kerek. Ghún jylqylary aman bolsa, taghy da bir túlpar tuar dep, uәzirlerining qarsylyghyna qaramay, han Móde túlpardy kórshi hangha bergizedi. Soghys buyna jelikken kórshi taypanyng hany, endi han Módening súlu әielin súratady. Búl – qorlyq dep týsingen uәzirler, Móde hannyng súlu әielin kórshi hangha bergizuge qarsy bolady. Bizge beybit ómir kerek dep oilaghan Móde, súlu әielin de bergizdiredi. Degeni bolyp, súraghanyn alghan kórshi han, endi han Módeden eshkim paydalanbay sor basyp, shette jatqan kishkene jerdi súratady. Uәzirleri: – Túlparynyzdy da, súlu әielinizdi de bergizdiniz. Olardyng qasynda paydalanugha kelmeytin, sor basyp shette jatqan kishkene ghana jer ne túrady? Bereyik, - deydi.

Sonda Móde han: – Ata-babamyzdan múragha qalghan jer, eshkimning jeke menshigi emes, kýlli halyqqa ortaq mýlik. Jerdi bermeymiz! Soghysamyz! – deydi.

Han Móde turaly aitylatyn taghy da bir anyzda: Qytay әskerimen soghysqan han Móde, olardy qorshap alady. Qorshauda qalyp, ashtyqtan  qinalghan Qytay әskerinin:  Mәngilik dos bolayyq, endi sendermen eshuaqytta da soghysyp, jaulaspaymyz, – degen sózine senip, qytaydyng qalyng әskerin qorshaudan aman-esen shyghartqyzyp jiberedi.

Jazushy Núrlan Qamy  N.Bichurinning enbeginen alypty degen Ghúndardyng hany Móde turaly anyzdyng úzyn-yrghasy osy. Tek qana búl atalmysh anyzgha jazushy óz tarapynan eki týrli kórinis qosqan. Birinshisi: Móde ózin tútqynnan qútqarghan Ghún әielimen onyng balasyn asau ózennen ótip alghan song óltirip ketedi. Ekinshisi: «Er», «tәuelsiz», «eshkimge baghynbaytyn erkin adam» degen maghyna beretin «qazaq» sózin jazushy óz oqyrmanynyng qúlaghyna sinire berudi maqsat etken bolsa kerek, әskermen angha shyqqan hanzada Móde – erkindik alyp, eshkimge baghynbay «qazaqtanyp» ketken, óz atayman basshysy bar «qazaq» әskerine jolyghady.

Jón delik. Kimnen ne alyp, qalay jazamyn dese de, jazushynyng óz erki. Sebebi, búl – kórkem shygharma.

Al, kórkem shygharmada basty nysana oqigha emes – adam. Onyng bolmysy, kýiinishi men sýiinishi, jan-dýniyesi men is-әreketi – dәuir shyndyghyn qamty otyryp, qoghamdyq qatynastarmen tútas birlikte suretteluge tiyis. Shygharmada nendey zaman, qanday oqigha surettelse de, ómir sýrip otyrghan qoghamy qalyptastyrghan adam bolmysynyng tabighy kórinisi – keyipkerlerimen birge ómir sýredi. Búl – shynayy ómir beynelengen realistik shygharmalargha tәn eng basty belgilerding biri.

Oydy jýieleu turasynda jogharghy dengeydegi kәsiby sheberligi sezilse de, ókinishke oray, jazushy N.Qamidyng «Han Módesine» kórkem әdebiyetke tәn jogharyda atalghan basty belgilerding birde-birin kóre almadyq. Rejisser bergen sózdi han-sólinen aiyra jattap alyp, sahnada óli beynege jan bitire almay túrghan nashar әrtister sekildi, keyipkerleri jadaghay, syrdan. Jattandylyqqa úrynghan keyipkerler sózi, oqyrman janyn ózine bauray almay túr. Sózderinde jan joq, ómir de joq. Olardyng oi-sezimi men sózi keyipker beynesin somday almaghan son, N.Qamy keyipkerleri aqiqat ómirden alshaqtap ketken. Sondyqtan da, olar sóilegen sóz – jazushy surettep otyrghan zaman shyndyghy men qoghamdyq qatynastardyng shynayy kórinisinen habar bere almay túr.

Jazushy N. Qamidyn  jalpy shygharmashylyghynan birshama habardar oqyrman retinde, shynymdy aitsam, «Han Móde» hikayatyn Núrlannyng atyna qimadym. Keyipker bolmysyn týrli әdeby tәsil men kórkemdegish qúraldar arqyly jerine jetkize surettep, ózine tәn jazu mashyghy qalyptasqan, qazirgi qazaq әdebiyetining kórneki ókili jazushy N.Qamidyng «Han Móde»hikayatynyng kórkemdik dәrejesining sonshalyqty tómen shyqqanyna qarnym ashty. Qonyltaqsyp, oiym ortayyp qaldy. Sonyra bildik. Jazushy aqparat qúraldarynyng birine bergen súhbatynda «Han Módeni» kinobayan (ssenariy) retinde jazyp edim depti. Sonda baryp «uh»  degendey boldyq. Sebebi, әdebiyetimizding endigi bolashaghy osylar ghoy dep, ishtey ýmittenip jýrgen adamyng oilaghan mejennen shyqpasa, bәs tigip útylyp qalghan adamday, ishtey mýjilip, ózine-ózing kópke deyin kele almay jýredi ekensin.

Ho-sh-sh-sh, sonymen N.Qamidyng «Han Módesi» «hikayat» emes (qazirgi әdebiyetimizde әdeby janr «povesti» «hikayat» dep aitylyp jýr. N.M.) kinobayan bolyp shyqty. Kinobayan – kórkem shygharma emes. Onyng óz zandylyghy bar. Sondyqtan da jazushy N.Qamidyng «Han Módesin» kórkemdik túrghydan emes, tarihy negizde taldaugha tyrystyq. Sebebi, tarih – ghylym ghana emes, ol – iydeologiyalyq túrghydaghy últ tәrbiyeshisi. Búl – aqiqat!.

«Sóz basynda» jazushy N.Qami: «Han Móde» qytayda «Tarih atasy» degen ataqqa ie bolghan Syma Syaninyng derekterinen orys zertteushisi I.Ya.Bichurin (Iakinf әkey) audarghan materialdar boyynsha jazyldy», –  depti. (N.Qami. 61-bet,  Kók qaqpa. Almaty, «Qazaq tarihy»-2010).

Sondyqtan da әuelgi sóz N.Ya.Bichurin audarghan qytaydyng «Tarih atasy» Sy-Mya-Syaninyng «Tarihy jazbalar» dep atalatyn enbegi haqynda.

Jeti myng jyldyq tarihy bar dep esepteletin Qytay memleketining imperatorlary óz tarihyna óte qatty mәn berip, ony múqiyat týrde qaghazgha týsirtip otyrghan. Bir imperator jazdyrghan tarihty, kelesi imperatordyng jalghastyryp jazdyruy – Qytay memleketining búljymas zanyna ainalypty. Olarda tarih – imperatordyng jylnamashylary arqyly jyl sayyn, ay sayyn, tipten kýn sayyn jazylyp otyrghan. Saray jylnamashylary Qytay memleketining ishki oqighalaryn jazumen qatar, Qytay elimen baylanys jasaghan memleketter, olardyng әdet-ghúrpy men tarihy, ishki jaghdayy, kelip-ketip jýrgen elshileri turaly maghlúmattardy da múqiyat týrde qaghazgha týsirip otyrypty. Tipten, keybir jaghdayda imperator qabyldaghan elshilerding suretteri de salynyp, olardyng kiyimderindegi últtyq erekshelikterge deyin tereng mәn berilgen. Qytaydyng basqa elderge baratyn elshileri turaly aqparattar da asa yjdahattylyqpen qaghazgha týsirilip otyrghan sekildi. Syrt memleketterge shyqqan qytay elshileri jazghan shaghyn mәlimetterding ózi de, imperatordyng saray tarihshylaryna tapsyrylyp otyrghan kórinedi. Mine, osynday jolmen jazylghan b.z.b ýsh mynjyldyqtan bastap, óz zamanyna deyingi tarihty «Tarihy jazbalar» («Shy Sziy») degen atpen jazyp qaldyrghan b.z.b 145 – 86 jyldar arasynda ómir sýrgen Qytay tarihshysy Sy-Mya-Syani. Ózine deyingi jylnamalyq derekterdi retke keltirip, ýsh mynjyldyq qytay tarihyn qaghaz betine týsirip tútas tarihty qalyptastyrghany ýshin ol Qytay memleketinde «tarih atasy» degen ataqqa da ie bolghan.

Mine, Qytaydyng osy «tarih atasy» Sy-Mya-Syni jazghan «Tarihy jazbalar» negizinde «Orta Aziyany mekendegen halyqtardyng kóne zamanghy tarihy» atty enbekti jazghan – qytay, monghol, týrki tilderimen qatar, fransuz, nemis, grek, ispan tilderin jetik mengergen, tabighatynan tamasha poliglot, orys sinologiyasynyng atasy, shyghystanushy ghalym, hristiandyq provoslaviya dinin qabyldap, monah dәrejesine deyin kóterilgen, shoqyndy chuvash – Nikita Yakovúly Bichuriyn. Laqab esimi – Iakinf әkey.

Orys qytaytanu ghylymynyng negizin qalaghan shyghystanushy ghalym N.Ya.Bichurinning «Orta Aziyany mekendegen halyqtardyng kóne zamanghy tarihy» enbeginen bólek, onyng «Tiybet kelbeti», «Qytay tilin ýiretetin múghalimderge oqulyq», «Mongholiya turaly jazbalar», «Shynghys әuletining alghashqy tórt hany», «Qytay imperiyasynyng statistikalyq sipattary» sekildi ghylymy enbekteri de bar.

Sonymen, Núrlan Qamidyng «Han Módesinin» týp negizi – Qytay tarihynyng atasy Sy-Mya-Syni jazghan «Tarihy jazbalardyn» N.Bichurin audarghan núsqasynan bastau alady.

«Qytay jazbalary» negizinde jazylghan N.Bichurinning «Orta Aziyany mekendegen halyqtardyng kóne zamanghy tarihy» enbeginde aitylatyn Móde han turaly anyzdaghy Móde – ózining kózdegen maqsatyna jetu jolynda eshkimdi ayamaytyn naghyz qatygez, jauyz adam. Ol ózining negizgi maqsaty – han taghyna jetu jolynda, ajaldan qútqarghan túlpar men ózin amanatqa jibertkizgen toqal sheshesin aitpaghannyng ózinde, tughan әkesin de ayamay qúrbandyqqa shalyp, óltirip jiberedi. Anyz boyynsha, jiyrma tórt taypadan tandap alghan jiyrma tórt jigitti (N.Qamidyng «Han Módesinde» bir týmen yaghny on myng әsker dep aitylghan). Móde hanzada tek qana qatygezdikke tәrbiyeleydi.

Sóz basynda aityp ótkenimizdey, tariyh-halyqtyng ótken ómirin oqytatyn ghylym ghana emes, tarih – últty biriktiretin ýlken iydeologiyalyq kýsh. Tarihtyng iydeologiyalyq kýshin, tek atom bombasynyng kýshimen ghana salystyrugha bolady. Mine, osy aqiqatty anyq bilip, ózderining ýsh myng jyldyq tarihyn jazbasha qalyptastyrghan qytaylar, ózderimen ýnemi jaulasyp kelgen tarihy kórshileri – erte týrkilik kóshpendi taypalardyng qatygez jauyz retindegi beynesin qalyptastyrugha óte mýddeli boldy. Aqiqatyn aitsaq, qytaylargha keregi kóshpendilerding jeri bolatyn. Týrki taypalarynyng jerin ózderine qaratyp alu ýshin de qytaylar kóshpendilerdi jan-jaqty, úzaq zerttedi. Europalyq zertteushiler sekildi emes, qytay zertteushileri jazbasynda kóshpendi taypalardyng aty, mekeni, әdet-ghúrpy men túrmys-salty, tipten basqarushy handarynyng aty-jónine deyin jazylyp, olar turaly jan-jaqty mәlimetter de aitylady. Qytay zertteushilerining negizgi ereksheligi – olar kóshpendilerding sharuashylyghyn, әdet-ghúrpy men túrmys-saltyn sóz etip otyrady da: «...olar kóldeneng olja tabu ýshin neden bolsa da tayynbaytyn asqan qatygez...», – dep, eleusiz ghana jaza salady.

Mine, osynday «eleusiz jazbalar» arqyly qytaylar adamzat tarihynda alghash ret bir qúday – Tәnirge tabynyp, adamzatty imandy adamgershilikke shaqyrghan, birinshi bolyp temirdi qorytyp, jylqyny qolgha ýiretip, auyzdyq pen ýzengini oilap tauyp, adamzatqa órkeniyet jolyn kórsetken erte týrkilerding Álem tarihyndaghy «qatygez, jauyz» beynesin qalyptastyrugha tyrysty.

Qytay jazbalarynda týrkilerding adamzat órkeniyeti qosqan ýlesi, ýiine kelgen adam onyng ata-jauy bolsa da oghan qol kóteru bylay túrsyn, ony ózgelerden qorghap, oghan tórin úsynatyn qonaqjaylylyghy, dosyn jaugha tastamaytyn erligi men mәrttigi, olardyng ruhany jan-dýniyesining baylyghy, bir sózben aitqanda týrkilerding imani-adamgershiligi turaly bir auyz sóz joq.

«Tirshilik ýshin kýres» – dep atalatyn tabighat zanynyng sebebi bolsa kerek, adamzat tarihynyng erte kezeninde de, orta kezeninde de, tipten, keshegi «jana tariyh» kezeninde de kórshi memleketter bir-birimen kóbine «soghys tilinde» sóilesti. Osy oiymyzdyng jarqyn mysaly: Qytaylardyng bizding ata-babamyz kóshpendi týrki taypalarynan qorghanu ýshin VII-XVII ghasyrlar arasynda myng jyl salghan, úzyndyghy 6700 shaqyrym «Úly Qytay qorghany».

Tarihtyng úzaq kóshinde Qytay imperiyasy kóshpendi Týrki taypalarymen birde qatu, birde tatu bola jýrip, Qytay imperiyasynyng kóshpendilerge baghynyp, olargha salyq tólep túrghan kezi de, keyde kerisinshe, kóshpendi taypalardyng Qytay imperiyasyna baghynyp, bodan bolyp, assimilyasiyagha úshyrap, Qytay imperiyasyna sinip, joylyp ketken kezderi de bolghan. Qanday jaghday bolghanda da, qytaylar kórshi kóshpendi taypalardyng jerin týrli sayasat arqyly ózderine qaratyp alu maqsatynan eshuaqytta da bas tartyp, qol ýzbegen. Kóp jaghdayda, kóshpendilerding jerin ózderine qaratyp alu jóninde qytaylar óz degenine jetip otyrdy. Búl pikirimizding naqty dәleli – Úly Qytay qorghany. VII ghasyrda kóshpendilerden qorghanu ýshin sol tústaghy Qytay memleketining shekarasyna salynghan Qytay qorghany – qazirgi tandaghy Qytay memleketining territoriyasynyng ortasyna taman jerde túr. Úly Qytay qorghanynyng arghy jaghyndaghy kóshpendi taypalardyng jerin týrli tәsilder arqyly ózderine qaratyp alu sayasatyn – Qytay memleketi esh uaqytta da toqtatpaghan. Dәl osy sayasi  maqsat – Qytay imperiyasy men onyng saray tarihshylaryna «jauyz kóshpendilerdin» tarihy beynesin qalyptastyru qajettiligin kýn tәrtibine qoydy. Áriyne, «jauyz kóshpendilerdin» «tarihy beynesin» olardyng ózderining anyzdary arqyly qalyptastyrsa, tipten tamasha! Sondyqtan olar óz maqsatyna jetu jolynda eshkimdi de ayamaytyn, qatygez «Móde han» turaly anyzdy oilap tapty da, sol anyzdy qytaydyng «Tarihy jazbalaryna» kiriktirdi.

Shyndyghyna kelgende, Álemdik tarihtaghy «qatygez, jauyz» kóshpendiler beynesi Europa tarihshylary arqyly emes, qytaydyng ýsh myng jyldyq jazbasha tarihy jazylghan Qytay «Jazba tarihy» arqyly qalyptasty.

Qytaydyng «Tarihy jazbasynan» alynghan «Han Móde» turaly anyzda., Móde hanzada óz taypasy arasynan jiyrma tórt jigit tandap alyp, olardy asqan qatygezdikke tәrbiyelep, jattyqtyrady. Móde hanzada nege otyz-qyryq emes, 24 jigitti tandap alghan? Sebebi, qytay derekteri boyynsha, «hun» dep atalatyn erte týrkiler 24 taypadan túrady. Qytaylardyng ózderi oilap tapqan «Móde han» anyzynda: Móde hanzada 24 taypadan túratyn týrkilerding әr taypasynan bir jigitten alyp, 24 jigitti asqan qatygezdikke tәrbiyelegendikten de, 24 taypadan túratyn týrkiler týgel qatygez, jauyz, – degen oidy qytaylar óz «Tarihy jazbalary» arqyly keyingilerge shegelep ketip otyr.

Osydan eki myng jyldan astam uaqyt búryn qaghaz betine týsip, kýni býginge deyin bir sózi de ózgermegen Sy-Mya-Syannyng «Tarihy jazbalary» negizinde tәrbiyelenip, bilim alghan qytaylar – óz tarihynyng «aqiqat-shyndyq» ekendigine sheksiz senip ósken. Alayda, «Qytay jazba tarihyna» sheksiz senetin qytaylardyng ózderi ghana emes. Qytay tarihy men mәdeniyetin zertteushi sheteldik ghalymdardyng kóbi «Qytay jazba tarihynyn» shynayylyghyna qapysyz sengen. Solardyng biri orys sinologiyasynyng atasy – Nikita Bichuriyn. (Iakinf әkey). Zerdeley, barlay qarasanyz N.Bichurin óz zertteu enbekteri arqyly qytay mәdeniyetining jarnamashysyna qalay ainalyp ketkenin  ózi de sezbey qalghan synayly.   Sondyqtan da, bolar Qytayda kóp jyl túryp, Qytay derek kózderine qapysyz senip, Qytay mәdeniyetin dәriptegeni ýshin «orys sinologiyasynyng atasy» qytaytanushy ghalym N.Ya.Bichurindi óz zamanynda orys әdebiyeti synshysy V.G.Belinskiy qatty synaghan.

Aytpaghymyz: V.G.Belinskiy óte dúrys jasady. Sebebi әr halyq ózgege eliktemey  mәdeniyeti men últ tarihyn ózderi jazyp, ony ózderi qorghaugha tiyis!

1807-1823 jyldar arasynda Qytayda ómir sýrip, Qytayda pravoslaviya dinin taratu ýshin 1806 jyly Tobyl qalasynda qúrylghan polkovnik Yu.A.Golovkinning barlau ekspedisiyasynyng «din isteri basqarmasyn» basqarghan missioner, qytaytanushy ghalym «Iakinf әkey» – N.Ya.Bichurin qajetti jerlerin orys tiline audara otyryp, Qytaydyng «Tarihy jazbalary» negizinde, ózining «Orta Aziyany mekendegen halyqtardyng kóne zamanghy tarihy» enbegin jazdy. Anyghyna kelgende, búl enbek – Resey imperiyasynyng Orta Aziyadaghy halyqtardy otarlau sayasatyn jýzege asyru ýshin zerttelip, jazylghan enbek bolatyn. Biz búl jerde N.Bichurin Resey imperiyasynyng Orta Aziyany otarlau sayasatyn qoldady degen oidy aitudan aulaqpyz. Mýmkin, N.Bichurin Orta Aziya halyqtarynyng tarihyn adal oimen, ghylym ýshin zerttegen bolar. Alayda, Orta Aziya men Shyghys Aziyany jan-jaqty zerttep jatqan orys imperiyasynyng sol tústaghy otarshyl pighylyn N.Bichurin bilmey qalypty dep oilau anghaldyq bolar edi.

Qytaydyng «Tarihy jazbalaryn» derekkózi retinde paydalanghan N.Bichurinning «Orta Aziyany mekendegen halyqtardyng kóne zamanghy tarihy» enbeginde kóne týrkilerding ómir sýru salty, diny nanym-senimi, sharuashylyghy, әdet-ghúrpy men etnogezi turaly mol maghlúmat alugha bolady. Biraq, Qytay jazba derekterinen bastau alghan búl enbekte kóne týrkilerding moralidyq adamgershilik bolmysy turaly aqparattargha óte múqiyat qaraghan jón. Sebebi, atalmysh enbekte týrki júrtynyng adamgershilik bolmysy men adamzat órkeniyetine qosqan ýlesi turaly bir auyz sóz joq. Kerisinshe, anyqtap qaraghan adamgha órkeniyetten artta qalghan «qatygez, jauyz kóshpendilerdin» jalpy súlbasy anyq kórinip túrady.

Bir sózben aitqanda, Qytay «Jazba tarihyndaghy» kóshpendiler turasyndaghy týrli maqsattaghy mәlimetter de, Orta Aziya halyqtary turaly jazylghan N.Bichurin enbekteri de Orys pen Qytay imperiyalarynyng kórshi halyqtardy otarlau maqsatynda zerttelip jazylghan enbekter bolatyn. Sondyqtan da olar «Han Móde» sekildi anyzdy oilap tauyp, kóshpendiler boyynan ózderi kórgisi kelgen jaghymsyz qasiyetterding barlyghyn Han Móde boyyna jinaqtady.

Anyzda Móde hanzada ózi qatygezdikke tәrbiyelep jýrgen әr taypadan alghan 24 jigitimen birge ózin ajaldan qútqarghan túlpardy atyp óltiredi. Tórt týlik maldyn, әsirese, túlpar tughan jylqynyng iyesi men kiyesine tәu etip ósken kóshpendiler, ózin ajaldan qútqarghan túlpardy óz qolymen atyp óltirui mýmkin emes. «Qatygez Móde hanzada» turaly anyzdy oilap tapqan qytaylar, ózderi otyryqshy el bolghandyqtan da, jylqy týligine kelgende kóshpendilerding nәzik bolmysyn tereninen týsine almay, Móde hanzadagha ózin ajaldan qútqarghan túlpardy atyp óltirtkizgen. Múnday anyzgha qytay sense sener, al, kóshpendiler eshuaqytta da senbeydi. Degenmen, búl anyzgha kóshpendilerding senui manyzdy emes. Sebebi, Móde hanzada turaly anyz –  kóshpendilerding jeksúryn beynesin qalyptastyru qajettiliginen qytaylar ýshin oilap tabylghan anyz bolatyn. Múny – bir deniz.

Ekinshiden, Bichurin enbeginde aitylatyn «Móde han» (týpnúsqada Bota han) turaly anyzda, qorshauda qalyp, ashygha bastaghan Qytay imperatory tynshylary arqyly Móde hannyng Qytay әieline qulyqpen hannyng basyn ainaldyryp, Módeni Qytay imperiyasymen mәngilik dos bolugha kóndir deydi. Qytay imperatorynan tapsyrma alghan Móde hannyng qytaylyq súlu kelinshegi, Móde handy Qytay imperiyasymen mәngilik dos bolugha kóndirip, ashyghyp, ayazda ýsikke úrynghan Qytay әskerin Ghún әskerining qorshauynan aman-esen shyghartqyzyp jiberedi. (85-bet. N.Bichuriyn. Orta Aziyany mekendegen halyqtardyng kóne zamanghy tarihy. Astana, «Audarma» baspasy –  2008)

Bichurin enbegindegi qytaylar oilap tapqan «týpnúsqa anyz» boyynsha, әielining aitqanymen jýretin Móde han asa aqyldy emes. Ózi jazghan kinobayan boyynsha Qytay әskerin qorshaudan shyghartqyzyp jibergen Módening auyzyna: «Bizge tynysh, beybit ómir kerek», – degen sózderdi salyp, Módeni qoldan «aqyldy» etip kórsetip otyrghan jazushy – Núrlan Qami. Bolmasa, Bichurin enbegindegi «týpnúsqa anyzdaghy» Móde han – mýldem basqa adam.

Aynalasyndaghylardy qatygezdikke tәrbiyelep, tek qana ózine baghynyshty etkisi kelgen Móde hanzada turaly anyzdyng negizgi iydeyasy – avtokratiyaly diktaturany nasihattau. Diktatura – Qytay imperatorlaryna tәn qasiyet bolghanymen, tarihtyng sol kezenindegi kóshpendilerding dala demokratiyasy ýshin jat qúbylys bolatyn. Osydan-aq  qatygez-diktator Móde hanzada turaly anyzdy – el basqarudyng diktaturalyq jýiesin jaqsy biletin qytaylardyng oilap tapqany kózge anyq kórinip, bayqalyp túrghan joq pa?

Anyzda bayandalatyn hanzada Móde – kózdegen maqsatyna jetu jolynda eshkimdi de ayamaytyn naghyz qatygez, jauyz adam. Ol óz maqsatyna jetip han bolghanda, paydalanugha kelmeytin kishkene jerding ózin de basqa júrtqa bergisi kelmey, olarmen «soghysamyz» deydi. Bizding kózimizben qaraghanda últaraqtay jerdi basqagha bergisi kelmegen Han Módening búl isi – elin sýigen naghyz elshil túlghagha tәn qasiyet.

Jer emshegin emip, ejelden dihanshylyqty kәsip etken qytaylar ýshin – jer әr uaqytta da az, jetpeydi. Ádiletsiz Qúday biz sekildi adam sany jóninen óte kóp, jerding jaghdayyn biletin dihandargha az jer berip, dihanshylyqtan habary joq kóshpendilerge sonsha mol jer bergen. Búl – әdiletsizdik! Sondyqtan, jer jaghdayyn bilmeytin jabayy kóshpendilerding jerin jaulap alu kerek, – degen úranmen birge, qytaylar qanday jerde jýrse, sol jer qytaylardiki, –  deytin nasihat-sóz, qanshama ghasyr boyy Qytay imperiyasynyn  memlekettik iydeologiyasy bolyp keledi.

Mine, sondyqtan da Qytay «Jazba tarihyndaghy» Móde – asa aqyldy emes, qatygez, jauyz әri paydalanugha kelmeytin bos jatqan jerding ózin de eshkimge bergisi kelmeytin qarajýzdi әdiletsiz. Qytaylardyng kózimen qaraghanda, Móde hannyng boyynda adamgha tәn bir jaqsy qasiyet joq, baryp túrghan jabayy kóshpendining naghyz ózi. Sondyqtan da búlargha ayaushylyq bolmau kerek. Mine, osynday iydeologiyalyq ústanymda bolghan Qytay imperiyasynyng saray tarihshylary Móde han turaly anyzdy oilap tapty.

Atadan balagha auyzsha jetip, últty adamgershilik pen jaqsylyqqa tәrbiyeleytin auyz әdebiyetining bir salasy anyz – eshuaqytta jauyzdyq pen qatygezdikti nasihattamaghan. Búl auyz әdebiyetining halyqaralyq atauy – foliklor ghylymyn zerttegen foliklorshy ghalymdardyng ghylymy tújyrymy. Ghylymmen talasa almaysyn.

Desek te, anyzdaghy Móde hanzada sekildi taq talasy kezinde jaqyny men tughan әkesin de qúrbandyqqa shalyp, óltirip jibergen oqighalar jóninde aitqanda, Aghylshyn, Orys, Týrik, Qytay imperiyalarynyng tarihyna barmay-aq, ózimizding «Altyn Orda» handyghynyng songhy qúldyrau dәuirindegi birin-biri óltirgen 23 han taghdyry men Ámir-Temir úrpaghy, ataqty astronom ghalym Úlyqbek tarihyn eske alsaq ta jetedi. Taq ýshin bolghan talasta Samarqan әmiri Úlyqbekting ajaly tughan balasynan kelgen bolatyn. Biraq, búl tarih bizge auyzsha «anyz» týrinde emes, «jazbasha» týrde jetti. Múnday «tarihtar» men  qatygezdikti ghana nasihattaytyn, ayaushylyqty bilmes «Han Móde» sekildi anyzdardyng keyingi úrpaqqa jaqsylyq pen izgilikti nasihattaytyn halyq auyz әdebiyeti ýlgisi – anyz týrinde jetui mýmkin emes. Sebebin taghy da qaytalaymyz: Auyz әdebiyetining óz zandylyghy bar.

Joghary da keltirilgen dәlelder men dәiekterge sýiene otyryp aitpaghymyz: «Móde han» turaly anyz – kózdegen óz maqsattaryna oray, Qytay  jylnamashy-tarihshylarynyng oidan shygharghan ótirik anyzy dep oilaugha tolyq negiz bar. Basqasha boluy mýmkin emes.

Bir sózben aitqanda, Qytay «Jazba tarihynan» alyndy dep, Orta Aziya halyqtary turaly jazylghan N.Bichurin enbegindegi «Móde han» turaly anyz – Orta Aziyany jaulap alu ýshin jazylghan Qytay men Orys imperiyalarynyng otarshyl sayasatynyng jemisi bolatyn. Al, biz otarshyldardyng «júmsaq sayasatyn» tereng týsinbey, Qytaydyng «Jazbasha tarihyn» shynayy tarih retinde qabyldap, N.Bichurin «qytay derekkózderinen alghan» dep, «Han Móde» turaly kinobayan jazamyz. Eng ókinishtisi, ózimizding ata-babamyz «qatygez kóshpendilerdin» tarihy beynesin qalyptastyrugha at salysyp jatqanymyzdy – ózimiz de tereng týsinbeytin sekildimiz.

Ádebiyetshiler men jazushylarymyzdy bylay qoyghanda, tarihshylarymyzdyng ózderi de N.Bichurin enbegindegi «qatygez han Móde» turaly anyzdy kәsiby túrghydan taldap, zerdelep jatpay-aq, ózderi jazghan «Tarih oqulyghyna» oilanbastan kiriktirip jiberipti. Mysaly ýshin: G.V.Kan men N.U.Shayahmetov qúrastyrghan «Qazaqstan tarihy» (jogharghy oqu oryndaryna arnalghan oqulyq. Almaty, «Almatykitap»-2007) oqulyghynyng 36-betinde, Móde han turaly anyz – N.Bichurin enbeginde qalay jazylsa, tura sol kýiinde, esh ózgerissiz basylghan.

• Nege? – degen súraqqa olar da:
• Qytay derekkózderi arqyly jazylghan N.Bichurin enbeginen aldyq, – dep jauap bereri haq.

Tәuelsiz memleket bolghanymyzgha otyz jyldan asty. Ózgeni zor, ózimizdi qor sanaytyn qúldyq sanadan qútylatyn uaqyt әldeqashan jetti dep oilaymyz.

Bichurin enbegindegi Móde hanzada turaly anyzda, Módening ayaushylyq bildirmey qatygezdik kórsetetin ýsh kórinisi aitylady. «Atandy jau shapsa, qosyla shap» – degendey, Bichurin enbegindegi Módening qatygezdigin kórsetetin ýsh kórinisti azdau bolady dep oilady ma eken, jazushy N.Qamy ózining «Han Móde» kinobayanynda, Móde hanzadagha ózin ajldan qútqarghan Ghún әieli men onyng balasyn óltirtip, hanzada Móde boyyndaghy qatygezdikti nasihattaytyn tórtinshi kórinisti qosyp qoyypty. Ne ýshin? Búl epizod kinobayanda qanday ról atqaryp túr? Óte týsiniksiz.

Tarihy taqyrypqa týsiriletin kino filimderding últ tәrbiyesindegi iydeologiyalyq kýshi orasan zor. Sondyqtan da, tarihy taqyrypqa kinobayan jazatyn avtorlar – tarihtyng Otansýigishtik tәrbiyege qosar ýlesin esepke alsa eken dep oilaymyz.

«Han Móde» anyzyndaghy Módening soghys tilegen kórshi memleket hanynyng bar talap-tilegin oryndap, jer turasyna kelgende «soghysamyz» deuining ózi – bir kinobayangha súranyp túrghan tamasha taqyryp emes pe? Tәrbiyelik mәni men iydeologiyalyq kýshi qanday!

Qazirgi tanda halqymyzdyng jas óskin-jetkenshekteri – Kәris kinosynyng «Jumong hanzadasy» men Týrik kinosynyng «Ertúghryl» men «Osmandaryna» eliktep ósip jatyr. Óte ókinishti! Qúday-au, joq bolsa eken ghoy. Túr ghoy! Kórkemdik quaty jóninen әlemdik dengeydegi kez-kelgen epostyq shygharmalardan biyik bolsa, biyik shyghar, biraq, olardan bir eli de tómen emes «Orhon» jazba eskertkishterindegi «...eli ýshin kýndiz otyrmaghan, týnde úiyqtamaghan...» Kýltegin, Bilge Qaghan, Tonykók beyneleri. Jyrdyng tarihy negizi de býgingi bizge jetken  erte týrkilik tarihpen qamshynyng órimindey bolyp, bir arnada toghysyp jatyr.

Aqiqatyn aitsaq, N.Qamidyng «Han Módesinen» jer-jahandy titirkentip, kýrkirep ótken erte týrkilik Kýltegin, Tonykók, Bilge Qaghan babalarymyzben qatar kýlli Europany qúldyqtan qútqarghan aibyndy atamyz, Ghún patshasy Edil beynelerining jiyntyq obrazyn kórgimiz kelgen. Mahambetting tilimen aitqanda: «Tilekti qúday bermedi...». Onyng negizgi sebebi: Tarihtyng últ tәrbiyesindegi iydeologiyalyq kýshin jete baghamdamaghan jazushy N.Qamy – Qytaydyng «Tarihy jazbalaryn» negiz etken N.Bichurin enbegindegi «Móde han» turaly anyzdy tereng zerttep, saralap jatpay-aq, N.Bichurinde qalay jazylsa, tura sol kýiinde, esh ózgerissiz óz shygharmasyna negiz etip ala salghandyghynda bolsa kerek. Biz múny jazushy N.Qamidyng «Han Móde» kinobayanynyng eng osal túsy dep baghaladyq.

Núrghaly Mahan

Abai.kz