Sifrly ghasyr – jurnalistikagha jana talap, jana tynys әkeldi. Aqparat aghynyna jútylyp ketpey, oqyrmanyn joghaltpay, últtyq mýdde men qoghamdyq oidy birge arqalap kele jatqan ónirlik baspasóz ýshin búl kezeng – әri syn, әri mýmkindik bolghany ras. Endeshe, әleumettik jeliler men jana medianyng qarqyny eldegi gazet-jurnaldardyng ornyn taryltty ma, әlde janasha damu jolyna týsirdi me? Osy saualdar tónireginde biz belgili qalamger, media sarapshy, «Abay-aqparat» qazaq internet kenistigin damytu qory qoghamdyq qorynyn» preziydenti Dәuren QUATPEN әngimelesip, býgingi jurnalistikanyng ahualy men medianyng yqpaly, bolashaqtaghy betalysy men kemshin tústary turasynda pikirlesken edik.

«Mazmúndy, sapaly kontent kerek»

– Dәuren agha, kәsiby mereke qútty bolsyn! Meyram aldyndaghy qarbalasta bizge de uaqyt tauyp, oralymdy oilarynyzben bóliskeniniz ýshin bek raqmet. Sizding jana medianyng janashyldyghyna kóniliniz tola ma?

– Jana medianyng alghashqy qalyptasu kezeni ayaqtaldy dep aitugha bolady. Óitkeni, bizde qazaq tilinde habar taratyp, kontent úsynghan alghashqy sayttar, aqparattyq portaldar shyghyp aqparat kenistiginde qalyptasyp ýlgerdi. Olardyng basty ereksheligi, alghashqy sayttar oqyrmandarymen tóte baylanys ornata aldy. Sóitip, aqparattyq portal men oqyrman ortasynda tyghyz qarym-qatynas payda bolyp, qalyng búqara qoghamdyq mәselelerge aralasty. Halyq qanday problemagha bolsa da ózining pikirin, kózqarasyn elektrondy BAQ-ta ashyq aitty.

Jana medianyng taghy bir ereksheligi – jedel aqparat taratatyndyghynda. Eger búryn biz jyldam aqparat taratatyn radio, televiydenie deytin bolsaq, sayttar olardyng aldyn orap ketti. Sonyng biri – «Abai.kz» aqparattyq portaly. Mәselen, birde týnde Qyzylaghash auylyn su aldy. Kelesi kýni tanerteng erte tótenshe oqigha bar kórinisimen «Abai.kz» aqparattyq portalynda jariyalandy. Oqigha basynda bolghan jandar, su shayyp ketken auylgha edel-jedel barghan jurnalister birden suretterge týsirip, ony elektrondy poshta arqyly bizge joldady. Osylaysha, elding basynda bolghan tótenshe jaghdaydy aqparattyq portalymyz alghashqylardyng biri bolyp habarlady.

Qalyptasu kezeni bolghandyqtan, onda mindetti týrde kem-ketiksiz bolmaydy. Sondyqtan qazirgi jana medianyng qalyptasu kezenining ekinshi satysyna kónilim tolady dep aita almaymyn. Óitkeni, jaqsy kontentter berip otyrghandar az, súhbattardyng barlyghy derlik arzan dýniye. Deytúrghanmen, sapaly kontentter beretinder bolady. Aldaghy uaqytta oqyrman sapaly, saliqaly súhbattargha den qoiy tiyis. Qogham sabasyna týspey, jana medianyng sapalanuy mýmkin emes.

«Merzimdi baspasózding dәuiri ótip barady»

– «Gazet gadjetti almastyra almaydy. Búl – ótpeli kezen, odan da ótemiz» deymiz. Biraq býginde kóptegen gazet elektrondy formatqa kóshti. Shynymen de, merzimdi baspasózding dәuiri ótip ketti me?

– Biz qaghaz ónerkәsibin jolgha qoya almay kele jatqan elmiz. Gazet-jurnaldardy basyp shygharatyn dayyn ónimderdi Reseyden, Qytaydan, Europa elderinen satyp alamyz. Yaghni, importqa tәueldimiz. Al múnday elde jaghday qanday bolatyny aitpasa da týsinikti.

Estuimshe, qytaydyng ónertapqyshtary qúmnan qaghaz shygharatyn bolypty. Sol tehnologiyany elge әkelip paydalanyp, keng baytaq dalamyzda jatqan qúmnan buma-buma qaghazdar shygharyp, tipografiyalardy janalap, elding qolyna gadjet emes, gazet ústatyn mýmkindikke ie bolmasaq, jaghday kýrdeli siyaqty. Meninshe, oghan Ýkimetting de mýddeligi bayqalmaydy. Ásirese, qarjy-qarajattyng әrbir tinyn  eseptep otyratyn qarjygerler gazet shygharu prosesin taza shyghyn retinde kóretin synayly.

Negizi, múny әu basta bir jolgha salu kerek bolatyn. Tym bolmasa shyghyndy jartylay bolsa da óteytin óndiristi ózimizden ashsa, jaghday әldeqalay bolar ma edi, bәlkim?! Aqyr sonynda búrynnan tarihy bar basylymdar ghana qaldy da, keyingi shyqqandar «óz kýnindi ózing kórdin» kebin kiydi. Mәselen, kýn sayyn shyqqan «Alash ainasy» degen gazet boldy. Qazir onyng sayty ghana bar. Oblystyq gazetter shyghu jiyiligin toqtatata bastaghan.

Aero-ghylymda mynaday janalyq bar: kýnnen ýnemi dauyl soghyp túrady. Eger kýnnen shyghatyn dauyl qatty kóterilip ketetin bolsa, ainalasyndaghy jer serikterin qúrtyp joyyp jiberedi. Al, biz barlyghymyz sol jer serikteri arqyly aqparat alyp, elektrondy jýiede aqparat taratyp otyrmyz. Jer serikteri órtenip ketse, sol sәtte-aq bizdegi elektrondy bazadaghy aqparattardyng barlyghy joghalyp ketedi. Mine, osyny eskeru kerek. Onyng ýstine, jadymyz júqarghan, býgin bolghan oqighany erteng úmytamyz. Ertengi kýni bar jighan aqparatymyz joyylyp ketse ne isteymiz? Amal joq, gadjet emes, gazetke ýnilemiz.

Bizding jaghdayymyzda merzimdi baspasózding dәuiri ótip bara jatqan siyaqty. Biraq, elektrondy aqparat kózderin damytyp otyrghan negizgi búlaqt bastauyndaghy Ontýstik Koreya, Japoniya siyaqty elder gazet-jurnaldaryn japqan joq. Olar tanerten, keshke, tipti týs әletinde taraytyn gazetterin әli de bolsa taratyp, jarnamalaryn sol gazetting betine japsyryp, paydasyn kórip otyr.

«Boykýiez jurnalist barlyghyn auyrsyna beredi»

– Aqparat aghynynyng kóptigi men shapshandyghy jurnalistikanyng sapasyna әser etip jatqan joq pa? Búryn gazet tilshileri týrli dengeydegi sharalardan maqala jazumen, әri ketse suretke týsirumen shekteletin. Qazir viydeo-kontent jasau, yaghni, әleumettik jelige material әzirleu bir jurnalisting moynyna jýkteldi. Siz qalay oilaysyz, erteng «eki kemening basyn ústaghan sugha ketedinin» kebin kiyip jýrmeymiz be? 

– Viydeo kontent jasau, ony әleumettik jelige material retinde әzirleu – tez qimyldaytyn, taqyrybyn jaqsy biletin nemese baryp kórip kelgen jerindegi mәselening mәnisin týsinip jaza alatyn jurnalist ýshin týk te qiyn emes. Ókinishke qaray, keybir jurnalister boykýiez bolyp ketken. Nesin jasyrayyq, eki qolyn aldyna salyp erteden keshke deyin otyryp, keyin ýiine qaytatyn jurnalister kóp. Boykýiez jurnalist barlyghyn auyrsyna beredi.

Osydan jiyrma shaqty jyl búryn jurnalist qoljazba týrinde maqalasyn jazyp әakeletin. Odan keyin mashinkagha bastyrady. Sonyng ýstinen qaraydy da, typ-tynysh otyrady. Qazir zaman ózgerdi. Sol sebepti, men viydeo týsirudi, ony tez arada montajdap, әleumettik jelige jýktep jiberudi asa qiyn júmys emes dep esepteymin. Qolynyzdaghy úyaly telefonynyz arqyly sonyng bәrin jasaugha bolady. Mýmkindik bolsa, nege onday iygilikten bas tartuymyz kerek? Ózi enbek etip jatqan redaksiyasynyng júmysyn jandandyru ýshin jurnalistting keyde jankeshtilikke baryp, eki ese júmys jasauyna tura keledi.

«Útqyr, sezimtal maman tez beyimdeledi»

– Tilshi bir salagha mamandanghany jón be әlde әmbebap bolghany dúrys pa?

– Jurnalistting әmbebap bolghany ózine jaqsy. Taqyryp boyynsha bir salagha mamandanghan jurnalistti sol salanyng mamany dep týsinuge de bolatyn shyghar. Mysaly, sport, mәdeniyet salalary bar. Sol mәdenitting ózi kino, teatr, muzyka, bolyp bólinip kete barady. Olar búl salany terenirek biletin jurnalisterding qyzmetin talap etedi. Sol siyaqty ekonomkia degen taqyryp bar. Oghan da atýsti bara almaysyn. Dayyndyq bolu kerek. Deytúrghanmen, jurnalisting әmbebaptyghy degenimiz – osylardyng barlyghyn bilgeni. Eger jurnalist bir ghana salagha mamandanyp alyp, tek soghan ghana kónil bólip jýrse, ainalasyndaghy ózge de oqighalardan shet qaluy әbden mýmkin. Múnday tomagha-túiyqtyq jurnalistting jalpy qyzmetimen, qyzmettik mindetimen asa ýilese bermeydi. Qala berdi, mysaly, jurnalist jana oryngha qyzmet izdep bardy delik, ol redaksiya sayasat nemese ekonomika taqyrybyn jazatyn jurnalistke zәru bolyp otyr eken. Sol kezde júmyssyz jurnalist «men onday taqyrypta jazbaushy edim, men tek qana mәdeniyetti bilemin» nemese «mening taqyrybym – futbol, sport salasy» dep aita ala ma? Ayta almaydy.

Útqyr, sezimtal, enbekqor jurnalist qanday taqyrypqa da tez beyimdeledi. Ras, әrbir redaksiyada belgili bir taqyrypty jazatyn jurnalister bar. Búl –әuelden qalyptasqan dәstýr, ol búzylmaydy. Ekonomika turaly jazatyn jurnalisti teatrgha jiberip, teatr turaly jazatyn tilshini ekonomikagha salyp qalaymaqan jasaudyng qajeti joq.

«Oblystyq basylym әkimning qabyrgha gazeti emes»

 – Ónirlik basylymdardyng imidjin qalay kóteruge bolady? Ásirese, jazylu nauqany kezinde neni eskeru qajet?

– Aymaqtardan jyraq, iri megapoliste túrghannan keyin ónirlik basylymdardyng mәselelerinen alystaumyn. Sondyqtan, «olay, búlay» dep naqty jauap aita almaymyn. Mening pikirimmen ónirlik basylymdardyng basshylary kelispeui de mýmkin.

Bir ghana aitarym, ónir basshysy baspasózge jaqsy qarasa, onyng bolashaghy da sonday bolady. Jalpy, oblystyq gazet әkimning beynesin birinshi betke shygharyp qoyatyn qabyrgha gazeti emes. Ónirilik baspasóz  – sol elding tynys-tirshiligi, oblys halqyna qajetti aqparattar beretin jergilikti biylikting kómekshisi, serigi. Eger osyny týsine alatyn basshy bolsa, ol jerdegi oblystyq gazetting jaghdayy jaqsy bolady. Oblys basshysy ong kózimen qaraytyn oblysttyq gazetting redaksiyasyna jaqsy jurnalister jinalady. Myqty jurnalister bolghan jerde gazet qyzyqty shyghady, tartymdy bolady. Birden aitayyn, jaqsynyng «dәmin alghan» oqyrmandar odan aiyrylmaydy.

«Baspasóz tәrbie qúraly bola bildi»

– Qazaq jurnalistikasy qanday baghytta damuy kerek dep olaysyz?

– Konstitusiya boyynsha senzuragha tyiym salghan elmiz. Bizding baspasóz turaly zanda sóz bostandyghy qorghalghan. Osy mýmkindikti paydalanyp, qazaq jurnalistikasyn synshyldyq baghytta damytuymyz kerek siyaqty. Synshyldyq degenimiz – minshildik, týimedeydi týiedey etip kórsetu emes.

Baspasózdegi synshyldyq baghyttyng joly auyr, biraq onyng nәtiyjesi qoghamnyng paydasyna sheshiledi. Zamangha ilesemin dep bizding júrt osy kýni keri ketip bara jatyr. Osyny qazyp otyryp aitugha bola ma? Bolady. Tipti, tal besikting tәrbiyesinen bastap-aq kóp nәrseni aityp, kórsetuge bolady. Qazir qalay? Joghary jaqta bir jiyn bola qalsa, jurnalistter jýgirip barady da, jalang aqparat alyp qaytady. Bitti sharua. Búrynghyday saraptamalyq maqalalar, reportajdar joqtyng qasy. Jurnalistik zertteu kórinbey qaldy. Birdi aityp birge ketti deme, osy kýni tobyrlyq sanadan shyghatyn qoghamdyq pikirsymaqtardyn  bel alghany sonshalyq, nening ne ekenin aiyryp, týsinuden qaldyq. Elding bәri yrjyn-yrjyn, tyrjyn-tyrjyn. Shou. Osynyng ózin ayamay synau kerek. Toy-tomalaq pen shou-bizneste jýrgenderding  bәri halyqty topastandyryp bitti. Sonymen kýresu kerek. Biraq jazudyng da jazuy, etikasy bar. Eger oqighany dәleldep, tabandy, mәdeniyetti týrde әdemilep jetkizetin bolsan, syngha alghan obektinning ózi ózgerui yqtimal.

Toqsanynshy jyldardaghy jurnalister osyny jasay aldyq dep oilaymyn. Ekonomikamyz, әleumettik túrmysymyz qiyn bolsa da azat últ retinde ruhymyzdy jalanashtatpaugha tyrystyq. Sol kezde halqymyzdyng erik-jigeri men namysy kedeylenbedi. Kóshege qayyr súrap eshkim shyqqan joq. Baspasóz tәrbie qúraly bola bildi. Tipti, elge baghyt-baghdar beretin abyzdar institutyn atqarghan siyaqty. Ókinishke qaray, sol missiyany býgin joghaltyp aldyq.

«Bloger agentting rólin atqarady»

– Jurnalist bloger bola ala ma? Bloger jurnalisting ornyn basa ala ma?

– Eger tilshi bir redaksiyada qyzmet etip jýrse, ony «kәsiby jurnalist» deymiz. Biraq, ol ózining oiyn, shaghyn pikirin әleumettik jelide de jariyalaugha tolyq qúqyghy bar. Sondyqtan jurnalist blogerding de qyzmetin atqara alady. Bayqasanyz, kәsiby jurnalister gazetterde kósilip jazady, telearnalarda naqty aqparattar berip otyrady. Eshqanday artyq emosiyagha berilmeydi. Al feysbukte, instagramda  ózining azamattyq kózqarasyn bildire alady.

Myqty blogerler jurnalisterden de artyq boluy mýmkin. Janynda qoghamda bolyp jatqan kelensizdikke shyday almaytyn jay ghana azamattar jýredi. Olar «ómirde nege búlay bolyp jatyr?» dep tynyshtyq tappaydy. Sol sergek oily azamattyng mәseleni shyryldap aituy, basqalar kórmegendi kórui – ghajap qoy. Jurnalistikagha kerek talap ta osy emes pe?

Erterekte gazet-jurnaldargha qoghamdaghy kelensizdikterdi aityp, hat jazatyndar bolghan. Olardyng jazghan hattaryn biz búryn «hattargha sholu» degen aidarmen jariyalaytynbyz. Qazirgi tilmen aitqanda solar – blogerler. Batysta blogerler agentterding rólin atqarady. Jaqsy jurnalister olardy agent retinde ústaytyn. Qanday mekemede bolsyn, kompaniyada bolsyn, ortasynda bolyp jatqan kemshilikterge tózbeytin jandar qúpiya týrde redaksiyagha habarlasyp, jurnalisterge aqparattar beretin. Olar da – blogerler edi. Qazir búrynghyday redaksiyalargha hat jazyp, mәsele kóterip otyratyn әleumettanushylar, dәrigerler, ústazdar, t.b. joq shyghar, bolsa da qatary azayghan shyghar, biraq olargha әleumettik jeliler mýmkindik berip otyr. Al, olar aitary bar – blogerler.

Bloger men jurnalisting aiyrmashylyghy nede? Bloger óz oiyn aitady. Jurnalist qandayma mәselege qatysty adamdardy, taghdyrlardy, derekterdi, kózqarastardy kórsete otyryp, zertteydi. Faktlerdi barynsha anyqtaydy. Al qazir hayp qughysh blogerler adamdardyng taghdyryna aralasyp ketti. Olar jazyqsyz jandardy jylatyp jatyr. Kәsiby jurnalist múnday qadamgha barmaydy.

Óte myqty sauatty blogerler bar. Men solar turaly qaytalap taghy da aitqym keledi. Ol blogerler qoghamnyng sapalanuyna, qoghamdyq pikirlerding salmaqty boluyna ýles qosady. Bir jaghynan dәstýrli baspasózge de kómegi tiyip jatady. «Qazaq әdebiyetin» basqaryp otyrghan kezimde «Álemjelidegi әdebiyet» aidaryn ashtym. Sonda әdebiyet turaly jaqsy pikirler aitatyn blogerlerding shygharmalarynan sholular jasap nemese tolyq tuyndylaryn berip otyratynmyn.

«Kәsiby jurnalisterding mektebi ýzilip qaldy-au dep alandaymyn»

– Jurnalistikada sizdi ýmittendiretin nәrse ne? Al alandatatyny she?

– Qazir jurnalistikada ýmitten góri alang basym. Óitkeni, búryn jurnalistika fakulitetine osy salagha shyn yntyq, beyimi bar daryndy balalar keletin. Mysaly, jurnalistika fakulitetine bir jylda respublikanyng týkpir-týkpirinen 70-80 bala kelse, sonyng 30-y ghana oqityn. Býginde jurnalistika fakulitetteri, bólimderi kóp. Biraq jaqsy, tәjiriybeli mamandar az. Al jurnalistikagha kelip jatqan jastardyng kópshiligi eki sózding basyn qúrap jaza almaydy.

Bizge tәjiriybeden ótuge studentter kóp keledi. Olardy sharalargha júmsap jiberemiz. Kótere almaytyn shoqpardy beline baylap jibermeymiz, әriyne, jaqsylap tapsyrma beremiz. Sóitken kezde qayda baryp kelgenin nemese qay redaksiyada tәjiriybede jýrgenin bilmey kózi baqyrayyp otyratyndar kóp. Búrynghy balalardyng kózinde ot bolatyn. Jurnalistika fakulitetine kәdimgidey dayyndyqpen keletin. Azdy kópti bilim jinap keletin. Qazirgiler tiyk-tok, yutub kórip óskender ghoy. Jenil, sholaq oilaydy. Sodan keyin birden ataqty bolghylary keledi. Men kәsiby jurnalisterding mektebi ýzilip qaldy-au dep alandaymyn.

Ángimelesken: Aybópe SABYROVA

Eskertu: Súhbat Atyrau oblystyq gazetinde jariyalandy

Abai.kz