AYaQTALMAGhAN TRAGEDIYa
(poligon әngimeleri)

Telefonnan dausy qarlyghynqyrap estilgenmen, Orynghaly әdettegi qalpynsha әzildesip túrdy:

- Bilem ghoy, bauyrym, senderding jaghdaylaryndy, uaqyttaryng joq, qoldaryng tiymeydi. Tas búzyp, tau qoparyp jatyrsyndar. Dýniyening bar tirshiligi senderge tirelip jatqanday tyrbanasyndar. Ókpelep qalghan joqsyng ba? Qatty aityp jiberdim be? El-júrt, auyl-aymaq aman. Qazir men kelem. Kóshege shyghyp túr. Aytpaqshy, ýi-ishine aityp ket. Kýni boyy menimen bolasyn. Tamaqqa әure etpe, býgin qol tiymeydi. Keyinirek bararmyn. Jaqsy. Qazir kelem. – Trubkany qoya saldy.

Biz bir auyldyng balalary edik, atalaspyz, aramyz qyz alysugha jetken joq. Búrynghy perzentteri shetiney bergen son, dәmeli ýmitpen soghystyng aldynda tughan nәrestening atyn, óshkeni jansyn, ólgenning orny tolsyn dep Orynghaly qoyghan. Saduaqas shopannyng búl úly tyrnaqtayynan pysyq boldy, sabaqty jaqsy oqydy, pedagogika institutyn bitirdi, mektepte istedi, Abay audandyq atqaru komiyteti tóraghasynyng orynbasarlyghyna kóterildi.

Auyldyng daryndy jastaryn úiymdastyryp, ansambli, teatr qúryp, dýrkiretip jiberdi, sóitip el ishinde ýlken abyroygha bólendi. Múhtar Áuezov atyndaghy Qazaq akademiyalyq drama teatrynyng sahnasyna Abay audanynan kelgen ónerpazdar «Qaragóz» tragediyasyn shyghardy. Syrymdy qalyptaghan - ózi jurnalist, ózi ónerpaz kompozitor, halyq arasyna keng taraghan “Saghyndym Saryarqamdy” әnining avtory Meyrambek Janbolatov, Qaragóz bolyp shyqqan kómeyine búlbúl qonaqtaghan, syrly әuezdi әnshi Bayan Saghymbaeva, qúiyp qoyghan Narsha – Orynghaly Saduaqasov – búlardyng bәri de saharanyng tabighy minezderin kórsetti.

Kórermen qauym, әsirese Orynghadidyng tolyq  denesine, balpandaghan jýrisine, dóngelek bet-pishine qarap: “Oypyrmay, qalay dәl tandaghan myna jigitti, naghyz bay balasy degening osynday-aq bolghan shyghar”, - dep kýlisken.

Osy tústa Abay audany ónerpazdarynyng aiy onynan tuyp, danqtary kóterildi, Moskvada óner kórsetti, shetelge bardy, halyq teatry ataghyn aldy. Sonyng ystyghyna kýiip, suyghyna tonghan sal-serining biri – osy Orynghaliy.

Kóp kýttirgen joq, taksy sumang etip jetip keldi.

- Asssalaumaghaleykum!

- Uaghalaykumssalam! Astana qazaqtary sender de músylmandyqqa kele bastaghandaryng jaqsy bolghan eken, - dep Orynghaly qaljyngha búra, sәlem alyp jatyr.

- El-júrt aman ba? Jigitter qalay?

Búrynghyday emes, Orynghalidyng jýzi synyq, jýdeu kórindi. Kózinde múng bar sekildi. Sәl anyryp baryp til qatty:

- Shýkir. Anau sening dosyn, kurstasyng myng jasaghyr Meyrash әn shygharam dep әure. Keyde dalagha, ózen-kólding jaghasyna qonyp qalady. Sony jyn-peri soghyp jýrmesin. Bayqa dep eskerteysinder me? Qarajayau  bolsa eken, raykomnyng pildey bir hatshysy. Búl shirkin әri seri, әri qayratker bolmaq, eki keme qúiryghyn birdey ústamaq, - dep shúbyrtyp, qúrdasyna qaray oiysyp bara jatty.

- Qoya ber taksiyindi. Ýige barayyq.

- Joq, týspeymin. Býgingi biylik mende. Aytqanymdy isteysin.

-  Álde, Almatyda bir ýy saylap qoyyp pa edin?

- Onday aitqan kýn tusa, jaqsy ghoy. Al, tarttyq. Abay eskertkishine, - dep Orynghaly shofergha iyek qaqty.

- Myng ret kórding emes pe?

- Bәribir kórgim keledi de túrady. Astanagha kelsem, aldymen Abay atama tauap etip, sәlem berem. Olay etpesem, jolym bolmaytyn sekildi. Qaharyna úshyraytynday kórinem. Men osy eskertkishti qazaqtyng biyik túghyry, qasiyetti, әulie tóri sanaymyn. Poy-poy jaryqtyq Abay atam-ay, kýibeng tirshiliktin, jalghan dýniyening tóbesinen qarap túrghan qalpyn qarashy, - dep Orynghaly túnghysh ret kórgen kisidey tanyrqay tamashalap, tas mýsindi ainalyp adymday bastady.

Alanqayda balalar oinap jýr. Bireuler kógershinge jem tastap otyr. Múrtty fotograf әri ótken, beri ótkenning shylbyryna jarmasady. Kópshilik kózden, ýlken-kishiden qysylmay, ekinshi qaytara kórispeytindey, ólip-óship sýiisken júptyng qasyna kelip Orynghaliy:

- Qanday baqyttysyndar! Osylardiki dúrys, - degende, analar birauyzdan dýrse qoya berdi:

- Kakoe Vashe delo? Toje mne...

Búghan renjigen Orynghaly joq, kýldi de qoydy, domalanyp shauyp jýrgen bir balany shap berip ústay aldy. Kishkentaydyng qol-ayaghy tyrbandap, qytyghy kelip, kýlip túr:

- Jiberiniz. Jiberiniz dedim, jiberiniz.

- Oi, ózing qazaqsha sayrap túrsyng ghoy.

- Mening kókem de, apam da, atam da, tipti әjem de qazaqsha biledi. Áliya bilmeydi.

- E, ol jaman bala boldy, sirә.

- Onday jaman balalar bizding auylda kóp. Men oryssha da bilem.

- E, onyng jaqsy eken. Kel, tanysayyq, atyng kim?

- Mening atym Berik, familiyam Kópjasarov.

- Sen jaqsy bala ekensin. Mә, morojenoe alyp je.

- Qazaqsha balmúzdaq deydi. Áne, atam kele jatyr. Bireuden aqsha alsam, ol úrsady.

Orynghaly appaq kýmistey múrty edireygen, tayaq ústaghan kisige sәlem berip, eski tanysyna erkin sóiley bastady:

- Agha, myna nemereniz Berik jaqsy bala eken. Ekeumiz tanysyp aldyq. Morojenoe degen qazaqsha balmúzdaq kórinedi, biz, auyl qazaqtary, ony qaydan bileyik, kýnde jemegen son.

Aqsaqal sausaghymen múrtyn basyp, qauqyldap qaldy.

- Sen ony aitasyn, búl batyr kóp ertek, júmbaq biledi. Solay de jigitim. Týr-týsine, sózine qaraghanda, qyrdan kelgen sekildising bilem. Qay júraghatsyn? Ru súrap túrgham joq, aiypqa búiyrma, shyraq.

- Abay auylynan.

- Jә, tekti jerding balasy ekensin. Onda qolyndy qaqpaymyn. Al, Berikjan, aghang bergen aqshagha balmúzdaq alsang ala ghoy, biz de jeyik, ýsheuin әkel, - dedi.

Biraq uaqytqa deyin Orynghaly aqsaqalmen úzyn-sonar әngime soghyp, aqyry Berikting betinen sýiip, qimaghanday bolyp qoshtasyp edi.

- Bala-shaghandy saghynatynday uaqyt bolghan joq. Saudyraghan shal-kempirding ortasynan kelding emes pe? Nesine jabystyng búlargha? – degenimde jauap tez qaytarylmady.

Birese “Arman” kinoteatrynan shyqqandargha, birese trotuar boylap jónkilgenderge múndy kóz tastap, birese Alataugha qarap, keyde aqyryn kýrsinip qoyyp,  Orynghaliy:

- Almatygha kelsem-aq, osy Abay atamnyng eskertkishi týbinde birer saghat bolghandy únatam. Maghan jaryqtyqtyng sýiegi jatqan Jiydebaydaghy ziratynan góri osy eskertkishi әserli. Abay payghambar jer astynda jatyp-jatyp, bir kýni shydamay jer ýstine shyghyp, tas mýsinge ainalyp ketkendey bolady da túrady.

Kensaygha kóterilip bara jatqanda, Orynghalidyng óni quqyl tartyp, tanauy qusyrylyp,  bir-eki ret tereng kýrsinip qoydy. Ziratty kóp araladyq. Belgili adamdar beyiti túsynda kóbirek bógelemiz. Ózi ne esimin biletin, ne kórgen, ne dastarqandas bolghan óner adamdary, jazushylar, ghalymdar, әleumet qayratkerlerine qoyylghan eskertkish, belgini kórgende Orynghaly “E, osynda jatyr eken ghoy”, - deydi.

Anda-sanda eshkimge kereksiz bolyp qalghan, tozghan, manayyn aram shóp basqan, belgi tasy qúlaghan iyesiz zirattar kezdeskende, kóniling qúlazidy, qayghy eze bastaydy, qúsa-múng torlaydy.

Birneshe ret qaraly sheru ótti. Beyit júmysshylary ýirenshikti, kýndelikti әreketterinen ainymay qabir topyraghyn shygharyp jatyr.

Almaty ayaq astynda. Jabaghy jýn sekildengen qalyng týtin basqan qala aspany túmshalanyp jatyr.

- Mynamen qalay dem alasyndar, bauyrym-au, - dedi Orynghaliy.

- Jalghyz men emes, million halyqtyng jútqany osy aua, qayt deysin? Aytpaqshy, synaudy keyingi kezde tipti kóbeytip jiberdinder, qashan qoyasyndar sony.

- Menimen aqyldasady dep pe edin?

- Degenmen toqtatpay ma?

- E, onday aitqan kýn tusa, toy jasar edi halyq.

- Senderding dúshpandaryng – shan, týtin, gaz – kózge kórinip túr, al bizding jauymyzdyng – ne iyisi, ne týsi belgisiz, ishken sudan, jegen dәmnen, basqan topyraqtan, jútqan auadan shygha kele me, eshkim bilmeytin júmbaq, tilsiz kesepat. Onyng aty – radiasiya degen zilzala dert. – Orynghaly qabaghyn týiip, qatty shytynyp, tistengendey bolyp, әreng toqtady. Bir ýlken, erekshe manyzdy qúpiyany ashyq qoyghanday quystanyp, qinalyp jan-jaghyna qarady.

Qabir qazushylardyng ýstinen týstik.

- Bir qabir qazghangha qansha alasyndar? – dedi Orynghaliy.

Keudesi jýn-jýn, juan qara jaqtyrmay alayyp qarady, tura jauap bermes, ózi súraq qoydy:

- Nemene, qabir kerek pe? Qabir kerek bolsa, aityndar. Qashan ólip edi? Jas pa, kәri me? Rúhsat qaghazdaryng bar ma? Qay tústan berdi jerdi?

- Qansha alasyndar dedim ghoy?

- Onda sening ne sharuang bar? Tabysymyzdy sanayyn dep kelip pe edin? Qazatyn biz ghoy. Kelissen, jaqsylap qazyp beremiz. Biz kórdi jaman qazbaymyz. Ázirge biz qazghan kórgen shyghyp ketken adam joq, - dep juan qara sýikimsiz yrjiyp, kenk-kenk kýlip qoydy.

Orynghaly alaqanyna shymshyp, topyraq alyp, odan keyin nasybay atqan kisishe uqalady da, tanauyna aparyp iyiskedi.

- Tomyrylghan may sekildi eken. Bir týiir tas joq. Qabirge qúlap týsip ketpey me? – dep tómen qaray ýnildi.

Juan qara óreskel súraq qoyghanday, alayyp, jaqtyrmay qarady:

- Ólikke may topyraghy ne, qúmy ne, tasy ne, bәribir emes pe? Sen ózing osy beyitte búryn kisi kómip kórmegendey sóileysing ghoy. Ana dayyn qabirdi kórding be, tabany kirpishten kómkerilgen, sol astaushygha ólikti salamyz, taghy kirpish qalaymyz, betine plita jabamyz. Ýstine topyraq ýiemiz. Sonymen bitti.

- Laqat jasamaysyndar ma?

- Pou! – juan qara qolyndaghy kýregin laqtyryp jiberdi. – Ei, sen ózing jyndydan saumysyn? Qalay kómetinin kórging kelse, әne, ana jerde kómip jatyr, bar, kór. Ana jerde, ana jerde – jan-jaqtan bәrin de kómip jatyr. Sening ózindi de kómip kóruge bolady.

Shynynda da ainalanyng bәrinen jylap-syqtaghan dauys estiledi, top-top qaraly adam.

- Qaghazdaryng bar ma? Ákel. Keshke qaray qazyp tastaymyz. Tanerteng dayyn túrady. Saudalasyp qaytemiz, basqalardyng bergenin sender de beresinder.  Artyq súramaymyz.

Jas qabirge enkeyip qarap túrghan Orynghaly qolyna bir uys topyraq alyp, “naghyz torqa degen osy bolar” dep kýbirledi. “Qanday pendege búiyrghan tósek, mәngilik meken ekensin”, - dep jәne qosty.

Sol kýni Orynghaly neshe týrli minez kórsetti: Almatygha birinshi ret kelgen auyl balasynyng qylyghyna basyp, Kóktóbe, Medeu shyghyp, Áuezov muzeyine baryp, Shoqan eskertkishine ainalsoqtap, kóshelerdi kezip, oqys sózder aityp, ayaq astynan kýlip, joq jerde kózine jas alyp, eng sonynda qoshtasugha da shamamdy keltirmey, meni týsirip tastap, ózi taksy ishinde, kózinen taram-taram jas aghyp ketip bara jatty.

Arada kóp uaqyt ótken joq, Orynghaly qaytys boldy. Keyin bildim ghoy, onkologiyalyq auruhanada jatqanyn, odan qala aralaugha úrlanyp shyqqanyn menen jasyrghan eken.

Rymghaly Núrghaliyúly

Abai.kz