.png)
رىمعالي نۇرعاليۇلى. قابىر قانشا تۇرادى؟
اياقتالماعان تراگەديا
(پوليگون اڭگىمەلەرى)
تەلەفوننان داۋسى قارلىعىڭقىراپ ەستىلگەنمەن، ورىنعالي ادەتتەگى قالپىنشا ازىلدەسىپ تۇردى:
- بىلەم عوي، باۋىرىم، سەندەردىڭ جاعدايلارىڭدى، ۋاقىتتارىڭ جوق، قولدارىڭ تيمەيدى. تاس بۇزىپ، تاۋ قوپارىپ جاتىرسىڭدار. دۇنيەنىڭ بار تىرشىلىگى سەندەرگە تىرەلىپ جاتقانداي تىرباناسىڭدار. وكپەلەپ قالعان جوقسىڭ با؟ قاتتى ايتىپ جىبەردىم بە؟ ەل-جۇرت، اۋىل-ايماق امان. قازىر مەن كەلەم. كوشەگە شىعىپ تۇر. ايتپاقشى، ءۇي-ىشىڭە ايتىپ كەت. كۇنى بويى مەنىمەن بولاسىڭ. تاماققا اۋرە ەتپە، بۇگىن قول تيمەيدى. كەيىنىرەك بارارمىن. جاقسى. قازىر كەلەم. – ترۋبكانى قويا سالدى.
ءبىز ءبىر اۋىلدىڭ بالالارى ەدىك، اتالاسپىز، ارامىز قىز الىسۋعا جەتكەن جوق. بۇرىنعى پەرزەنتتەرى شەتىنەي بەرگەن سوڭ، دامەلى ۇمىتپەن سوعىستىڭ الدىندا تۋعان نارەستەنىڭ اتىن، وشكەنى جانسىن، ولگەننىڭ ورنى تولسىن دەپ ورىنعالي قويعان. سادۋاقاس شوپاننىڭ بۇل ۇلى تىرناقتايىنان پىسىق بولدى، ساباقتى جاقسى وقىدى، پەداگوگيكا ينستيتۋتىن ءبىتىردى، مەكتەپتە ىستەدى، اباي اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارلىعىنا كوتەرىلدى.
اۋىلدىڭ دارىندى جاستارىن ۇيىمداستىرىپ، انسامبل، تەاتر قۇرىپ، دۇركىرەتىپ جىبەردى، ءسويتىپ ەل ىشىندە ۇلكەن ابىرويعا بولەندى. مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ ساحناسىنا اباي اۋدانىنان كەلگەن ونەرپازدار «قاراگوز» تراگەدياسىن شىعاردى. سىرىمدى قالىپتاعان - ءوزى جۋرناليست، ءوزى ونەرپاز كومپوزيتور، حالىق اراسىنا كەڭ تاراعان “ساعىندىم سارىارقامدى” ءانىنىڭ اۆتورى مەيرامبەك جانبولاتوۆ، قاراگوز بولىپ شىققان كومەيىنە بۇلبۇل قوناقتاعان، سىرلى اۋەزدى ءانشى بايان ساعىمباەۆا، قۇيىپ قويعان نارشا – ورىنعالي سادۋاقاسوۆ – بۇلاردىڭ ءبارى دە ساحارانىڭ تابيعي مىنەزدەرىن كورسەتتى.
كورەرمەن قاۋىم، اسىرەسە ورىنعاديدىڭ تولىق دەنەسىنە، بالپاڭداعان جۇرىسىنە، دوڭگەلەك بەت-پىشىنە قاراپ: “ويپىرماي، قالاي ءدال تاڭداعان مىنا جىگىتتى، ناعىز باي بالاسى دەگەنىڭ وسىنداي-اق بولعان شىعار”، - دەپ كۇلىسكەن.
وسى تۇستا اباي اۋدانى ونەرپازدارىنىڭ ايى وڭىنان تۋىپ، داڭقتارى كوتەرىلدى، موسكۆادا ونەر كورسەتتى، شەتەلگە باردى، حالىق تەاترى اتاعىن الدى. سونىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭعان سال-سەرىنىڭ ءبىرى – وسى ورىنعالي.
كوپ كۇتتىرگەن جوق، تاكسي سۋماڭ ەتىپ جەتىپ كەلدى.
- اسسسالاۋماعالەيكۋم!
- ۋاعالايكۋمسسالام! استانا قازاقتارى سەندەر دە مۇسىلماندىققا كەلە باستاعاندارىڭ جاقسى بولعان ەكەن، - دەپ ورىنعالي قالجىڭعا بۇرا، سالەم الىپ جاتىر.
- ەل-جۇرت امان با؟ جىگىتتەر قالاي؟
بۇرىنعىداي ەمەس، ورىنعاليدىڭ ءجۇزى سىنىق، جۇدەۋ كورىندى. كوزىندە مۇڭ بار سەكىلدى. ءسال اڭىرىپ بارىپ ءتىل قاتتى:
- شۇكىر. اناۋ سەنىڭ دوسىڭ، كۋرستاسىڭ مىڭ جاساعىر مەيراش ءان شىعارام دەپ اۋرە. كەيدە دالاعا، وزەن-كولدىڭ جاعاسىنا قونىپ قالادى. سونى جىن-پەرى سوعىپ جۇرمەسىن. بايقا دەپ ەسكەرتەيسىڭدەر مە؟ قاراجاياۋ بولسا ەكەن، رايكومنىڭ پىلدەي ءبىر حاتشىسى. بۇل شىركىن ءارى سەرى، ءارى قايراتكەر بولماق، ەكى كەمە قۇيرىعىن بىردەي ۇستاماق، - دەپ شۇبىرتىپ، قۇرداسىنا قاراي ويىسىپ بارا جاتتى.
- قويا بەر تاكسيىڭدى. ۇيگە بارايىق.
- جوق، تۇسپەيمىن. بۇگىنگى بيلىك مەندە. ايتقانىمدى ىستەيسىڭ.
- الدە، الماتىدا ءبىر ءۇي سايلاپ قويىپ پا ەدىڭ؟
- ونداي ايتقان كۇن تۋسا، جاقسى عوي. ال، تارتتىق. اباي ەسكەرتكىشىنە، - دەپ ورىنعالي شوفەرعا يەك قاقتى.
- مىڭ رەت كوردىڭ ەمەس پە؟
- ءبارىبىر كورگىم كەلەدى دە تۇرادى. استاناعا كەلسەم، الدىمەن اباي اتاما تاۋاپ ەتىپ، سالەم بەرەم. ولاي ەتپەسەم، جولىم بولمايتىن سەكىلدى. قاھارىنا ۇشىرايتىنداي كورىنەم. مەن وسى ەسكەرتكىشتى قازاقتىڭ بيىك تۇعىرى، قاسيەتتى، اۋليە ءتورى سانايمىن. پوي-پوي جارىقتىق اباي اتام-اي، كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ، جالعان دۇنيەنىڭ توبەسىنەن قاراپ تۇرعان قالپىن قاراشى، - دەپ ورىنعالي تۇڭعىش رەت كورگەن كىسىدەي تاڭىرقاي تاماشالاپ، تاس ءمۇسىندى اينالىپ ادىمداي باستادى.
الاڭقايدا بالالار ويناپ ءجۇر. بىرەۋلەر كوگەرشىنگە جەم تاستاپ وتىر. مۇرتتى فوتوگراف ءارى وتكەن، بەرى وتكەننىڭ شىلبىرىنا جارماسادى. كوپشىلىك كوزدەن، ۇلكەن-كىشىدەن قىسىلماي، ەكىنشى قايتارا كورىسپەيتىندەي، ءولىپ-ءوشىپ سۇيىسكەن جۇپتىڭ قاسىنا كەلىپ ورىنعالي:
- قانداي باقىتتىسىڭدار! وسىلاردىكى دۇرىس، - دەگەندە، انالار ءبىراۋىزدان دۇرسە قويا بەردى:
- كاكوە ۆاشە دەلو؟ توجە منە...
بۇعان رەنجىگەن ورىنعالي جوق، كۇلدى دە قويدى، دومالانىپ شاۋىپ جۇرگەن ءبىر بالانى شاپ بەرىپ ۇستاي الدى. كىشكەنتايدىڭ قول-اياعى تىرباڭداپ، قىتىعى كەلىپ، كۇلىپ تۇر:
- جىبەرىڭىز. جىبەرىڭىز دەدىم، جىبەرىڭىز.
- وي، ءوزىڭ قازاقشا سايراپ تۇرسىڭ عوي.
- مەنىڭ كوكەم دە، اپام دا، اتام دا، ءتىپتى اجەم دە قازاقشا بىلەدى. ءاليا بىلمەيدى.
- ە، ول جامان بالا بولدى، ءسىرا.
- ونداي جامان بالالار ءبىزدىڭ اۋىلدا كوپ. مەن ورىسشا دا بىلەم.
- ە، ونىڭ جاقسى ەكەن. كەل، تانىسايىق، اتىڭ كىم؟
- مەنىڭ اتىم بەرىك، فاميليام كوپجاساروۆ.
- سەن جاقسى بالا ەكەنسىڭ. ءما، موروجەنوە الىپ جە.
- قازاقشا بالمۇزداق دەيدى. انە، اتام كەلە جاتىر. بىرەۋدەن اقشا السام، ول ۇرسادى.
ورىنعالي اپپاق كۇمىستەي مۇرتى ەدىرەيگەن، تاياق ۇستاعان كىسىگە سالەم بەرىپ، ەسكى تانىسىنا ەركىن سويلەي باستادى:
- اعا، مىنا نەمەرەڭىز بەرىك جاقسى بالا ەكەن. ەكەۋمىز تانىسىپ الدىق. موروجەنوە دەگەن قازاقشا بالمۇزداق كورىنەدى، ءبىز، اۋىل قازاقتارى، ونى قايدان بىلەيىك، كۇندە جەمەگەن سوڭ.
اقساقال ساۋساعىمەن مۇرتىن باسىپ، قاۋقىلداپ قالدى.
- سەن ونى ايتاسىڭ، بۇل باتىر كوپ ەرتەك، جۇمباق بىلەدى. سولاي دە جىگىتىم. ءتۇر-تۇسىڭە، سوزىڭە قاراعاندا، قىردان كەلگەن سەكىلدىسىڭ بىلەم. قاي جۇراعاتسىڭ؟ رۋ سۇراپ تۇرعام جوق، ايىپقا بۇيىرما، شىراق.
- اباي اۋىلىنان.
- ءجا، تەكتى جەردىڭ بالاسى ەكەنسىڭ. وندا قولىڭدى قاقپايمىن. ال، بەرىكجان، اعاڭ بەرگەن اقشاعا بالمۇزداق الساڭ الا عوي، ءبىز دە جەيىك، ۇشەۋىن اكەل، - دەدى.
بىراق ۋاقىتقا دەيىن ورىنعالي اقساقالمەن ۇزىن-سونار اڭگىمە سوعىپ، اقىرى بەرىكتىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، قيماعانداي بولىپ قوشتاسىپ ەدى.
- بالا-شاعاڭدى ساعىناتىنداي ۋاقىت بولعان جوق. ساۋدىراعان شال-كەمپىردىڭ ورتاسىنان كەلدىڭ ەمەس پە؟ نەسىنە جابىستىڭ بۇلارعا؟ – دەگەنىمدە جاۋاپ تەز قايتارىلمادى.
بىرەسە “ارمان” كينوتەاترىنان شىققاندارعا، بىرەسە تروتۋار بويلاپ جوڭكىلگەندەرگە مۇڭدى كوز تاستاپ، بىرەسە الاتاۋعا قاراپ، كەيدە اقىرىن كۇرسىنىپ قويىپ، ورىنعالي:
- الماتىعا كەلسەم-اق، وسى اباي اتامنىڭ ەسكەرتكىشى تۇبىندە بىرەر ساعات بولعاندى ۇناتام. ماعان جارىقتىقتىڭ سۇيەگى جاتقان جيدەبايداعى زيراتىنان گورى وسى ەسكەرتكىشى اسەرلى. اباي پايعامبار جەر استىندا جاتىپ-جاتىپ، ءبىر كۇنى شىداماي جەر ۇستىنە شىعىپ، تاس مۇسىنگە اينالىپ كەتكەندەي بولادى دا تۇرادى.
كەڭسايعا كوتەرىلىپ بارا جاتقاندا، ورىنعاليدىڭ ءوڭى قۋقىل تارتىپ، تاناۋى قۋسىرىلىپ، ءبىر-ەكى رەت تەرەڭ كۇرسىنىپ قويدى. زيراتتى كوپ ارالادىق. بەلگىلى ادامدار بەيىتى تۇسىندا كوبىرەك بوگەلەمىز. ءوزى نە ەسىمىن بىلەتىن، نە كورگەن، نە داستارقانداس بولعان ونەر ادامدارى، جازۋشىلار، عالىمدار، الەۋمەت قايراتكەرلەرىنە قويىلعان ەسكەرتكىش، بەلگىنى كورگەندە ورىنعالي “ە، وسىندا جاتىر ەكەن عوي”، - دەيدى.
اندا-ساندا ەشكىمگە كەرەكسىز بولىپ قالعان، توزعان، ماڭايىن ارام ءشوپ باسقان، بەلگى تاسى قۇلاعان يەسىز زيراتتار كەزدەسكەندە، كوڭىلىڭ قۇلازيدى، قايعى ەزە باستايدى، قۇسا-مۇڭ تورلايدى.
بىرنەشە رەت قارالى شەرۋ ءوتتى. بەيىت جۇمىسشىلارى ۇيرەنشىكتى، كۇندەلىكتى ارەكەتتەرىنەن اينىماي قابىر توپىراعىن شىعارىپ جاتىر.
الماتى اياق استىندا. جاباعى ءجۇن سەكىلدەنگەن قالىڭ ءتۇتىن باسقان قالا اسپانى تۇمشالانىپ جاتىر.
- مىنامەن قالاي دەم الاسىڭدار، باۋىرىم-اۋ، - دەدى ورىنعالي.
- جالعىز مەن ەمەس، ميلليون حالىقتىڭ جۇتقانى وسى اۋا، قايت دەيسىڭ؟ ايتپاقشى، سىناۋدى كەيىنگى كەزدە ءتىپتى كوبەيتىپ جىبەردىڭدەر، قاشان قوياسىڭدار سونى.
- مەنىمەن اقىلداسادى دەپ پە ەدىڭ؟
- دەگەنمەن توقتاتپاي ما؟
- ە، ونداي ايتقان كۇن تۋسا، توي جاسار ەدى حالىق.
- سەندەردىڭ دۇشپاندارىڭ – شاڭ، ءتۇتىن، گاز – كوزگە كورىنىپ تۇر، ال ءبىزدىڭ جاۋىمىزدىڭ – نە ءيىسى، نە ءتۇسى بەلگىسىز، ىشكەن سۋدان، جەگەن دامنەن، باسقان توپىراقتان، جۇتقان اۋادان شىعا كەلە مە، ەشكىم بىلمەيتىن جۇمباق، ءتىلسىز كەسەپات. ونىڭ اتى – رادياتسيا دەگەن ءزىلزالا دەرت. – ورىنعالي قاباعىن ءتۇيىپ، قاتتى شىتىنىپ، تىستەنگەندەي بولىپ، ارەڭ توقتادى. ءبىر ۇلكەن، ەرەكشە ماڭىزدى قۇپيانى اشىق قويعانداي قۋىستانىپ، قينالىپ جان-جاعىنا قارادى.
قابىر قازۋشىلاردىڭ ۇستىنەن تۇستىك.
- ءبىر قابىر قازعانعا قانشا الاسىڭدار؟ – دەدى ورىنعالي.
كەۋدەسى ءجۇن-ءجۇن، جۋان قارا جاقتىرماي الايىپ قارادى، تۋرا جاۋاپ بەرمەتس، ءوزى سۇراق قويدى:
- نەمەنە، قابىر كەرەك پە؟ قابىر كەرەك بولسا، ايتىڭدار. قاشان ءولىپ ەدى؟ جاس پا، كارى مە؟ رۇحسات قاعازدارىڭ بار ما؟ قاي تۇستان بەردى جەردى؟
- قانشا الاسىڭدار دەدىم عوي؟
- وندا سەنىڭ نە شارۋاڭ بار؟ تابىسىمىزدى سانايىن دەپ كەلىپ پە ەدىڭ؟ قازاتىن ءبىز عوي. كەلىسسەڭ، جاقسىلاپ قازىپ بەرەمىز. ءبىز كوردى جامان قازبايمىز. ازىرگە ءبىز قازعان كورگەن شىعىپ كەتكەن ادام جوق، - دەپ جۋان قارا سۇيكىمسىز ىرجيىپ، كەڭك-كەڭك كۇلىپ قويدى.
ورىنعالي الاقانىنا شىمشىپ، توپىراق الىپ، ودان كەيىن ناسىباي اتقان كىسىشە ۋقالادى دا، تاناۋىنا اپارىپ يىسكەدى.
- تومىرىلعان ماي سەكىلدى ەكەن. ءبىر ءتۇيىر تاس جوق. قابىرگە قۇلاپ ءتۇسىپ كەتپەي مە؟ – دەپ تومەن قاراي ءۇڭىلدى.
جۋان قارا ورەسكەل سۇراق قويعانداي، الايىپ، جاقتىرماي قارادى:
- ولىككە ماي توپىراعى نە، قۇمى نە، تاسى نە، ءبارىبىر ەمەس پە؟ سەن ءوزىڭ وسى بەيىتتە بۇرىن كىسى كومىپ كورمەگەندەي سويلەيسىڭ عوي. انا دايىن قابىردى كوردىڭ بە، تابانى كىرپىشتەن كومكەرىلگەن، سول استاۋشىعا ولىكتى سالامىز، تاعى كىرپىش قالايمىز، بەتىنە پليتا جابامىز. ۇستىنە توپىراق ۇيەمىز. سونىمەن ءبىتتى.
- لاقات جاسامايسىڭدار ما؟
- پوۋ! – جۋان قارا قولىڭداعى كۇرەگىن لاقتىرىپ جىبەردى. – ەي، سەن ءوزىڭ جىندىدان ساۋمىسىڭ؟ قالاي كومەتىنىن كورگىڭ كەلسە، انە، انا جەردە كومىپ جاتىر، بار، كور. انا جەردە، انا جەردە – جان-جاقتان ءبارىن دە كومىپ جاتىر. سەنىڭ ءوزىڭدى دە كومىپ كورۋگە بولادى.
شىنىندا دا اينالانىڭ بارىنەن جىلاپ-سىقتاعان داۋىس ەستىلەدى، توپ-توپ قارالى ادام.
- قاعازدارىڭ بار ما؟ اكەل. كەشكە قاراي قازىپ تاستايمىز. تاڭەرتەڭ دايىن تۇرادى. ساۋدالاسىپ قايتەمىز، باسقالاردىڭ بەرگەنىن سەندەر دە بەرەسىڭدەر. ارتىق سۇرامايمىز.
جاس قابىرگە ەڭكەيىپ قاراپ تۇرعان ورىنعالي قولىنا ءبىر ۋىس توپىراق الىپ، “ناعىز تورقا دەگەن وسى بولار” دەپ كۇبىرلەدى. “قانداي پەندەگە بۇيىرعان توسەك، ماڭگىلىك مەكەن ەكەنسىڭ”، - دەپ جانە قوستى.
سول كۇنى ورىنعالي نەشە ءتۇرلى مىنەز كورسەتتى: الماتىعا ءبىرىنشى رەت كەلگەن اۋىل بالاسىنىڭ قىلىعىنا باسىپ، كوكتوبە، مەدەۋ شىعىپ، اۋەزوۆ مۋزەيىنە بارىپ، شوقان ەسكەرتكىشىنە اينالسوقتاپ، كوشەلەردى كەزىپ، وقىس سوزدەر ايتىپ، اياق استىنان كۇلىپ، جوق جەردە كوزىنە جاس الىپ، ەڭ سوڭىندا قوشتاسۋعا دا شامامدى كەلتىرمەي، مەنى ءتۇسىرىپ تاستاپ، ءوزى تاكسي ىشىندە، كوزىنەن تارام-تارام جاس اعىپ كەتىپ بارا جاتتى.
ارادا كوپ ۋاقىت وتكەن جوق، ورىنعالي قايتىس بولدى. كەيىن ءبىلدىم عوي، ونكولوگيالىق اۋرۋحانادا جاتقانىن، ودان قالا ارالاۋعا ۇرلانىپ شىققانىن مەنەن جاسىرعان ەكەن.
رىمعالي نۇرعاليۇلى
Abai.kz
