Qazaqstan men Ózbekstan – ózara qarqyndy damuyna mýddeli  elder. Óitkeni, osy ‑ týp‑tamyry bir eki memleket qana býkil Ortalyq Aziyadaghy derbestiktin, tәuelsizdikting basty kepili bolugha dayyn. Sondyqtan, tútas Ortalyq Aziya ýshin Qazaqstan men Ózbekstan arasyndaghy integrasiyalyq prosesterding qarqyndy boluy, olardy kóp mәselelerde bir‑birin tolyqtyryp otyruy, demep otyruy – basty mәsele deuge keledi.

Qazaqstan men Ózbekstan ekonomikasy: salystyrmaly taldau jәne damu perspektivalary:

1. Ekonomikalyq auqymy men makrotúraqtylyq

Qazaqstan qazirgi tanda makroekonomikalyq kórsetkishter boyynsha aiqyn kóshbasshy. 2024 jylghy derekter boyynsha Qazaqstannyng nominaldy jalpy ishki ónimi (JIÓ) $286 mlrd, al Ózbekstanda búl kórsetkish $115 mlrd qúrady. Jan basyna shaqqandaghy JIÓ de Qazaqstanda әldeqayda joghary – $14 300, Ózbekstanda shamamen $3 090 ghana.

Qazaqstan inflyasiyany baqylau jaghynan TMD elderi ishinde ýzdik ýshtikke enedi, búl makroekonomikalyq túraqtylyqty nyghaytady. Ózbekstanda inflyasiya dengeyi salystyrmaly týrde joghary, sebebi ishki naryq әli tereng damymaghan jәne baghagha әser etetin syrtqy faktorlargha tәueldilik basym.

2. Syrtqy sauda jәne qaryz jýktemesi

Qazaqstannyng syrtqy sauda ainalymy 2024 jyly $141,4 mlrd-qa jetip, $21,8 mlrd profisitpen ayaqtaldy. Ózbekstanda sauda ainalymy $55 mlrd dengeyinde qalyp, $15,5 mlrd defisit tirkeldi. Búl aiyrmashylyq Qazaqstannyng eksporttyq әleuetining (әsirese múnay, gaz jәne metallurgiya sektorlary esebinen) joghary ekenin kórsetedi.

Qaryz jýktemesi boyynsha da Qazaqstan túraqtylyq tanytady: memlekettik qaryzdyng JIÓ-ge qatynasy nebәri 11,3%, syrtqy qaryzy túraqty. Ózbekstanda búl kórsetkish 35%, onyng ishinde syrtqy qaryz $33,7 mlrd (jyl ishinde $4,1 mlrd-qa ósti). Sarapshylar múny Ózbekstannyng ishki kapital naryghynyng әlsizdigimen jәne syrtqy qarjylandyrugha tәueldiligimen baylanystyrady.

Qazaqstannyng basty artyqshylyghy – Últtyq qory. 2000 jyldan beri jinalghan $60 mlrd aktiv ekonomikalyq túraqtandyru tetigi qyzmetin atqarady. Ózbekstan tek qana 2024 jyly UzNIF – Últtyq investisiyalyq qoryn qúrdy, ol memlekettik aktivterdi basqarugha jәne IPO naryghyn damytugha baghyttalghan. Búl qúrylym qyzmeti Qazaqstannyng «Samúryq-Qazyna» qorynyng analogy syndy. Biraq әzirge túraqtandyru funksiyasyn atqaru dengeyine kóterile qoyghan joq.

3. Qarjy naryghy jәne investisiyalyq instituttar

Qazaqstannyng qor naryghy songhy bes jylda aitarlyqtay ósti: kapitalizasiya $74,4 mlrd-tan $146,1 mlrd-qa jetti. Elde eki iri birja júmys isteydi:

* KASE – ishki naryqqa baghyttalghan

* AIX (AHQO) – jahandyq investorlargha ashyq halyqaralyq alan

Zeynetaqy qory – ENPF – negizgi institusionaldy investor bolyp tabylady. Onyng aktivteri $42,7 mlrd, portfeliding 53%-i baghaly qaghazdargha salynghan. Búl Qazaqstan ekonomikasynda úzaqmerzimdi investisiyalardyng túraqty kózin qamtamasyz etedi.

Ózbekstanda zeynetaqy jýiesi әli de bólushi modelige negizdelgen, jinaqtaushy bóligi kapital naryghyna yqpal etpeydi. Sarapshylardyng pikirinshe, búl institusionaldyq investisiyalardyng damuyn qamtamasyz etpeydi jәne boryshtyq qúraldargha súranystyng ósuine kedergi keltiredi.

4. Infraqúrylym jәne logistika

LPI-2023 (Dýniyejýzilik bank) logistikalyq reytinginde Qazaqstan 79-orynda, Ózbekstan 88-orynda. Búl Qazaqstannyng Euraziyalyq tranzittik torap retindegi artyqshylyghyn dәleldeydi.

5. Institusionaldyq damu jәne investisiyalyq tartymdylyq

2024 jylghy halyqaralyq reytingter Qazaqstannyng institusionaldyq artyqshylyqtaryn kórsetedi:

Qazaqstan investisiyalyq dengeydegi el retinde baghalanady, al Ózbekstan әli de sauda sanatynda. Degenmen, Ózbekstanda «quyp jetushi ósim әseri» (Robert Solou teoriyasy) bayqalady – tómen bastapqy baza esebinen ekonomikalyq ósim qarqyny joghary.

6. Turizm jәne aimaqtyq bedel

Qazaqstan aimaqta turizmdi damytu boyynsha sózsiz kóshbasshy. WEF-ting TTDI 2024 indeksinde Qazaqstan 52-orynda, Ózbekstan – 78-orynda. Qazaqstannyng artyqshylyqtary – qauipsizdik, bagha bәsekege qabilettiligi, gigiyena jәne densaulyq saqtau sapasy. Alayda әlsiz tústar da bar: mәdeny resurstar men kólik infraqúrylymyn damytu qajet.

Qorytyndy

Qazaqstan men Ózbekstan ekonomikasy әrtýrli damu traektoriyasyn ústanuda:

Qazaqstan – institusionaldy túrghyda jetilgen, makroekonomikalyq túraqtylyghy joghary, qarjy naryghy damyghan jәne halyqaralyq investisiyalyq dengeyge ie el.

Ózbekstan – jyldam damyp kele jatqan, biraq institusionaldyq terendigi jetkiliksiz, әli de syrtqy qaryzdyng roli joghary el. Degenmen, «quyp jetushi ósim әseri» esebinen Ózbekstan aldaghy jyldary dinamikalyq ósimin jalghastyruy mýmkin.

Qazaqstan ýshin basty syn-qater – ekonomikany әrtaraptandyru jәne shiykizattyq tәueldilikti azaytu;

Al Ózbekstan ýshin – qarjy instituttaryn jetildiru, kapital naryghyn damytu jәne makroekonomikalyq túraqtylyqty kýsheytu.

Abai.kz