Ashana tarihy – halyq ómirining ainasy ispetti. Olar ne jedi, qalay tamaq jasady, múnyng bәri kýndelikti túrmys-tirshilikti, әdet-ghúryptardy, tipti ómir sýru saltyn tikeley kórsetedi.

Ghasyrlar boyy ghalymdar jauap izdep kele jatqan súraqtardyng biri - Shynghys hannyng jenisterining syry nede? Onyng jauyngerleri qalay tamaqtandy?

Shynghys han әskerining as-suy turaly shejireshiler men sayahatshylardyng jazbalary keyde bir-birinen qatty erekshelenedi. Ártýrli qarama-qayshylyqtar kezdesedi.

Shynghys han jauyngerlerining as mәziri turaly әngimeler qayshylyqqa toly. Derekkózder bir-birimen sәikespeydi jәne as mәzirining naqty beynesin qayta jasau óte qiyn. Qolda bar derekterge sýiene otyryp, ony anyqtaugha tyrysayyq:

Mysaly, Monghol imperiyasyna barghan italiyandyq monah Plano Karpiniyding jazbalary tang qaldyrady. Ol monghol dastarhanyn «elestete almaytyn nәrse» dep sipattaydy. Búl – itter, qasqyrlar, jylqylar jәne tótenshe jaghdaylarda - adam eti.

Onyng aituynsha, mongholdarda etten basqa eshtene bolmaghan. Nan da, kókónis te joq. Onyng ýstine, Karpiny mongholdar januarlardyng ishegin jep, jylqynyng qanyn ishetinin aitqan. Mýmkin monah múnyng bәrin oidan shygharghan shyghar?

Parsy ghalymy Rashid ad-Diyn ózining «Shejireler jinaghynda» Tuluyding Qytaygha joryghy kezindegi kannibalizm turaly aitqan. «Asa múqtajdyq kezinde jauyngerler ólgenderdi, qúlaghan jylqylardy, tipti shópterdi de jedi», - deydi.

Tarihshy Aleksey Karpov ózining «Batu» kitabynda kannibalizm turaly gipotezany algha tartady. «Búl jaudyng ruhyn týsiruge arnalghan psihologiyalyq soghystyng bir bóligi boluy mýmkin edi. Bәlkim, kannibalizm turaly qaueset qorqynysh tudyru ýshin әdeyi taratylghan shyghar», - deydi. Mongholdarmen kórshiles jatqan halyqtar múnday әngimelerge kýmәnmen qaraydy. Al it pen qandy jeuge kelsek, ýmitsiz ashtyq jaghdayynda adam aman qalu ýshin týrli әreketke baruy mýmkin.

1221 jyly qytay diplomaty Chjao Hun Qytaydyng soltýstiginde ornalasqan dalagha saparynan oralady. Onda ol diplomatiyalyq missiyany oryndaghan. Onyng alghan әserleri «Monghol-tatarlardyng tolyq sipattamasy» (Men-da Bey-lu) enbegining negizin qúraydy. Chjao Hun әsirese, әskery joryqtar kezinde monghol jauyngerlerining tamaqtanuyna da kónil bóledi. Jarty әlemdi titiretken búl adamdar ne jedi? Qytay diplomatynyng jazuynsha: Nauqan kezinde qoy qory tausylghanda, jauyngerler angha shyghatyn. Olar qoyandardy, búghylardy jәne jabayy shoshqalardy aulap jedi.

Daladaghy anshylyq azyq-týlikting negizgi kózine ainaldy. Qyzyqty detal: Armiyada myndaghan adam bolghan kezde de ot siyrek jaghylatyn. Pisiretin eshtene bolmaghandyqtan emes, kýtpegen jerden shabuyl jasau ýshin jaudy bayqatpay ótu manyzdyraq bolghandy.

Qytaydy jaulap alghangha deyin mongholdardyng mәzirinde ósimdik taghamdary erekshe oryn alghan joq. Qytaylardyng tútqyngha alynuynan song bәri ózgerdi. Olar kýrish ósiruge ýirendi, sondyqtan mongholdar ýshin eginshilik jana bilim kózi boldy.

Keyin mongholdar jaularynan kýrish pen bidaydy tartyp ala bastady. Olardan botqa pisirdi. Sonymen qatar, olar jergilikti jabysqaq qara taryny (chumiza) tútyna bastady, olardan jarma pisirdi. Kómirsuly diyetagha ýirengen qytaylyqtar tútqynda azyq-týlikterindegi artyq aquyzdan zardap shekken eken.

Ejelden beri Ortalyq Aziya kóshpelilerining negizgi taghamy – et pen sýt ónimderi boldy. Qoy eti men qymyz olardyng dastarhanyna eng kóp qoldanylghan. Aleksandr Domaniyn Shynghys han turaly kitaptarynda: «Kóshpeliler tek qoy, jylqy, siyr ósirgen joq. Olardyng tabyndaryna eshki men týie de kirdi», - dep jazady.

Biraq et mongholdar ýshin qysta ghana negizgi tagham boldy. Kóktemde, jazda jәne kýzde olar negizinen sýt ónimderin qorek etti. Keyde olar ang nemese januarlardyng etimen aralastyryp otyrdy. Kóshpeliler eshqashan dәn jemegen. Qoldarynda bar ónimderden kóptegen taghamdar әzirledi. Olar etti qaynatyp, quyryp, ystalghan jәne keptirilgen kýide tútyndy. Olar shújyqtar jasady, jylqy shújyqtary erekshe baghalandy.

Sýtten 20-dan astam týrli ónim jasaldy, onyng ishinde úzaq saqtaugha bolatyn ónimder jasaldy. Monghol jauyngeri joryqta keptirilgen et, may, qúrt alyp jýretin. Hurut/qúrt - qatty kýige deyin keptirilgen sýzbening týri. Ol jyldar boyy búzylmaydy. Huruttyng kaloriyasy óte joghary jәne ashtyqta eng taptyrmas tagham.

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

Garolid Lemb «Shynghys han. Álemning IYesi» atty kitabynda mongholdardyng tamaqtanuyndaghy mausymdyq ózgerister turaly jazady. Kóktem-jaz ailarynda kóshpeliler azyq-týlikten qiyndyq kórmegen. Jylqy men siyr sýt berse, qoy shyryndy shópte semirdi.

Qysta, әsirese, jyldyng osy uaqytynyng sonyna taman qiyn kezeng bastalatyn. Ásirese balalargha qiyn boldy. Olar óz betinshe ómir sýrudi ýirendi. Olar itter men egeuqúiryqtardy aulady. Olardy soyylmen ústaytyn nemese doghal jebemen atatyn. Lembtyng aituynsha, bolashaq Shynghys han kemirgishter men itterding dәmin bala kezinen bilui mýmkin.

Reseylik zertteushi Andrey Shlyahov búl pikirmen kelispeydi. Ol ózining «Tarihtyng basty jauyzdarynyng nәzik mahabbaty» atty kitabynda әkesi qaytys bolghannan keyin Temýjin men onyng aghalary kedeylik kórgenin atap ótedi. Shlyahovtyng jazuynsha, olar ósimdik taghamdaryn jeuge mәjbýr boldy. Balyq nemese ang aulap jedi. Olardyng rasionynda suyr men borsyq bolghan. Ol toqty egeuqúiryqtar men itter turaly әngimeni Djovanny Plano Karpiniyden alghan boluy mýmkin dep boljaydy.

Monghol ashanasynyng ortaghasyrlyq jazbalary, júmsaq tilmen aitqanda, aspazdyq jurnalistikanyng jauharlary emes. Mysaly, Foma Splitskiydi Shynghys han jauyngerlerining qaryndarynan góri attarynyng tózimdiligi tang qaldyrdy. Onyng jazbalary mongholdardyng anshylyqtan góri tonaudy jaqsy kóretinin, nandy únatpaytynyn, biraq jybyrlaghannyng bәrin jep, ony ashytylghan sýtti susyndarmen, keyde jylqy qanyn qosyp jeytinin jazghan.

Djek Uezerford siyaqty zamanauy zertteushiler búghan basqasha qaraydy. Uezerford Mongholiya әskery jetistikterining kilti – tamaqtanu boldy dep boljaydy. Aquyzdyng kóp mólsheri - et, sýt, ashytylghan sýt ónimderi.

Al jaulary she? Kóbinese botqa men nan jeytin. Uezerford proteindik diyeta olardyng әskery kýshining negizgi faktory ekenin aitady. Olar joryqtarda keptirilgen et pen úzaq saqtalatyn hurut jegen. Al qalghany – az aqparatqa negizdelgen joramaldar men boljamdar.

Kerimsal Júbatqanov,

tarih ghylymdarynyng kandidaty, S. Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq zertteu uniyversiytetining dosenti

Abai.kz