اسحانا تاريحى – حالىق ءومىرىنىڭ ايناسى ىسپەتتى. ولار نە جەدى، قالاي تاماق جاسادى، مۇنىڭ ءبارى كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىكتى، ادەت-عۇرىپتاردى، ءتىپتى ءومىر ءسۇرۋ سالتىن تىكەلەي كورسەتەدى.

عاسىرلار بويى عالىمدار جاۋاپ ىزدەپ كەلە جاتقان سۇراقتاردىڭ ءبىرى - شىڭعىس حاننىڭ جەڭىستەرىنىڭ سىرى نەدە؟ ونىڭ جاۋىنگەرلەرى قالاي تاماقتاندى؟

شىڭعىس حان اسكەرىنىڭ اس-سۋى تۋرالى شەجىرەشىلەر مەن ساياحاتشىلاردىڭ جازبالارى كەيدە ءبىر-بىرىنەن قاتتى ەرەكشەلەنەدى. ءارتۇرلى قاراما-قايشىلىقتار كەزدەسەدى.

شىڭعىس حان جاۋىنگەرلەرىنىڭ اس ءمازىرى تۋرالى اڭگىمەلەر قايشىلىققا تولى. دەرەككوزدەر ءبىر-بىرىمەن سايكەسپەيدى جانە اس ءمازىرىنىڭ ناقتى بەينەسىن قايتا جاساۋ وتە قيىن. قولدا بار دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ونى انىقتاۋعا تىرىسايىق:

مىسالى، موڭعول يمپەرياسىنا بارعان يتالياندىق موناح پلانو كارپينيءدىڭ جازبالارى تاڭ قالدىرادى. ول موڭعول داستارحانىن «ەلەستەتە المايتىن نارسە» دەپ سيپاتتايدى. بۇل – يتتەر، قاسقىرلار، جىلقىلار جانە توتەنشە جاعدايلاردا - ادام ەتى.

ونىڭ ايتۋىنشا، موڭعولداردا ەتتەن باسقا ەشتەڭە بولماعان. نان دا، كوكونىس تە جوق. ونىڭ ۇستىنە، كارپيني موڭعولدار جانۋارلاردىڭ ىشەگىن جەپ، جىلقىنىڭ قانىن ىشەتىنىن ايتقان. مۇمكىن موناح مۇنىڭ ءبارىن ويدان شىعارعان شىعار؟

پارسى عالىمى راشيد اد-دين ءوزىنىڭ «شەجىرەلەر جيناعىندا» ءتۋلۋيدىڭ قىتايعا جورىعى كەزىندەگى كاننيباليزم تۋرالى ايتقان. «اسا مۇقتاجدىق كەزىندە جاۋىنگەرلەر ولگەندەردى، قۇلاعان جىلقىلاردى، ءتىپتى شوپتەردى دە جەدى»، - دەيدى.

تاريحشى الەكسەي كارپوۆ ءوزىنىڭ «باتۋ» كىتابىندا كاننيباليزم تۋرالى گيپوتەزانى العا تارتادى. «بۇل جاۋدىڭ رۋحىن تۇسىرۋگە ارنالعان پسيحولوگيالىق سوعىستىڭ ءبىر بولىگى بولۋى مۇمكىن ەدى. بالكىم، كاننيباليزم تۋرالى قاۋەسەت قورقىنىش تۋدىرۋ ءۇشىن ادەيى تاراتىلعان شىعار»، - دەيدى. مونعولدارمەن كورشىلەس جاتقان حالىقتار مۇنداي اڭگىمەلەرگە كۇمانمەن قارايدى. ال يت پەن قاندى جەۋگە كەلسەك، ءۇمىتسىز اشتىق جاعدايىندا ادام امان قالۋ ءۇشىن ءتۇرلى ارەكەتكە بارۋى مۇمكىن.

1221 جىلى قىتاي ديپلوماتى چجاو حۋن قىتايدىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان دالاعا ساپارىنان ورالادى. وندا ول ديپلوماتيالىق ميسسيانى ورىنداعان. ونىڭ العان اسەرلەرى «موڭعول-تاتارلاردىڭ تولىق سيپاتتاماسى» (مەن-دا بەي-لۋ) ەڭبەگىنىڭ نەگىزىن قۇرايدى. چجاو حۋن اسىرەسە، اسكەري جورىقتار كەزىندە موڭعول جاۋىنگەرلەرىنىڭ تاماقتانۋىنا دا كوڭىل بولەدى. جارتى الەمدى تىتىرەتكەن بۇل ادامدار نە جەدى؟ قىتاي ديپلوماتىنىڭ جازۋىنشا: ناۋقان كەزىندە قوي قورى تاۋسىلعاندا، جاۋىنگەرلەر اڭعا شىعاتىن. ولار قويانداردى، بۇعىلاردى جانە جابايى شوشقالاردى اۋلاپ جەدى.

دالاداعى اڭشىلىق ازىق-تۇلىكتىڭ نەگىزگى كوزىنە اينالدى. قىزىقتى دەتال: ارميادا مىڭداعان ادام بولعان كەزدە دە وت سيرەك جاعىلاتىن. پىسىرەتىن ەشتەڭە بولماعاندىقتان ەمەس، كۇتپەگەن جەردەن شابۋىل جاساۋ ءۇشىن جاۋدى بايقاتپاي ءوتۋ ماڭىزدىراق بولعاندى.

قىتايدى جاۋلاپ العانعا دەيىن موڭعولداردىڭ مازىرىندە وسىمدىك تاعامدارى ەرەكشە ورىن العان جوق. قىتايلاردىڭ تۇتقىنعا الىنۋىنان سوڭ ءبارى وزگەردى. ولار كۇرىش وسىرۋگە ۇيرەندى، سوندىقتان موڭعولدار ءۇشىن ەگىنشىلىك جاڭا ءبىلىم كوزى بولدى.

كەيىن مونعولدار جاۋلارىنان كۇرىش پەن بيدايدى تارتىپ الا باستادى. ولاردان بوتقا ءپىسىردى. سونىمەن قاتار، ولار جەرگىلىكتى جابىسقاق قارا تارىنى (چۋميزا) تۇتىنا باستادى، ولاردان جارما ءپىسىردى. كومىرسۋلى ديەتاعا ۇيرەنگەن قىتايلىقتار تۇتقىندا ازىق-تۇلىكتەرىندەگى ارتىق اقۋىزدان زارداپ شەككەن ەكەن.

ەجەلدەن بەرى ورتالىق ازيا كوشپەلىلەرىنىڭ نەگىزگى تاعامى – ەت پەن ءسۇت ونىمدەرى بولدى. قوي ەتى مەن قىمىز ولاردىڭ داستارحانىنا ەڭ كوپ قولدانىلعان. الەكساندر دومانين شىڭعىس حان تۋرالى كىتاپتارىندا: «كوشپەلىلەر تەك قوي، جىلقى، سيىر وسىرگەن جوق. ولاردىڭ تابىندارىنا ەشكى مەن تۇيە دە كىردى»، - دەپ جازادى.

بىراق ەت موڭعولدار ءۇشىن قىستا عانا نەگىزگى تاعام بولدى. كوكتەمدە، جازدا جانە كۇزدە ولار نەگىزىنەن ءسۇت ونىمدەرىن قورەك ەتتى. كەيدە ولار اڭ نەمەسە جانۋارلاردىڭ ەتىمەن ارالاستىرىپ وتىردى. كوشپەلىلەر ەشقاشان ءدان جەمەگەن. قولدارىندا بار ونىمدەردەن كوپتەگەن تاعامدار ازىرلەدى. ولار ەتتى قايناتىپ، قۋىرىپ، ىستالعان جانە كەپتىرىلگەن كۇيدە تۇتىندى. ولار شۇجىقتار جاسادى، جىلقى شۇجىقتارى ەرەكشە باعالاندى.

سۇتتەن 20-دان استام ءتۇرلى ءونىم جاسالدى، ونىڭ ىشىندە ۇزاق ساقتاۋعا بولاتىن ونىمدەر جاسالدى. موڭعول جاۋىنگەرى جورىقتا كەپتىرىلگەن ەت، ماي، قۇرت الىپ جۇرەتىن. حۋرۋت/قۇرت - قاتتى كۇيگە دەيىن كەپتىرىلگەن سۇزبەنىڭ ءتۇرى. ول جىلدار بويى بۇزىلمايدى. حۋرۋتتىڭ كالورياسى وتە جوعارى جانە اشتىقتا ەڭ تاپتىرماس تاعام.

سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

گارولد لەمب «شىڭعىس حان. الەمنىڭ يەسى» اتتى كىتابىندا موڭعولداردىڭ تاماقتانۋىنداعى ماۋسىمدىق وزگەرىستەر تۋرالى جازادى. كوكتەم-جاز ايلارىندا كوشپەلىلەر ازىق-تۇلىكتەن قيىندىق كورمەگەن. جىلقى مەن سيىر ءسۇت بەرسە، قوي شىرىندى شوپتە سەمىردى.

قىستا، اسىرەسە، جىلدىڭ وسى ۋاقىتىنىڭ سوڭىنا تامان قيىن كەزەڭ باستالاتىن. اسىرەسە بالالارعا قيىن بولدى. ولار ءوز بەتىنشە ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەندى. ولار يتتەر مەن ەگەۋقۇيرىقتاردى اۋلادى. ولاردى سويىلمەن ۇستايتىن نەمەسە دوعال جەبەمەن اتاتىن. لەمبتىڭ ايتۋىنشا، بولاشاق شىڭعىس حان كەمىرگىشتەر مەن يتتەردىڭ ءدامىن بالا كەزىنەن ءبىلۋى مۇمكىن.

رەسەيلىك زەرتتەۋشى اندرەي شلياحوۆ بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيدى. ول ءوزىنىڭ «تاريحتىڭ باستى جاۋىزدارىنىڭ نازىك ماحابباتى» اتتى كىتابىندا اكەسى قايتىس بولعاننان كەيىن تەمۇجىن مەن ونىڭ اعالارى كەدەيلىك كورگەنىن اتاپ وتەدى. شلياحوۆتىڭ جازۋىنشا، ولار وسىمدىك تاعامدارىن جەۋگە ءماجبۇر بولدى. بالىق نەمەسە اڭ اۋلاپ جەدى. ولاردىڭ راتسيونىندا سۋىر مەن بورسىق بولعان. ول توقتى ەگەۋقۇيرىقتار مەن يتتەر تۋرالى اڭگىمەنى دجوۆانني پلانو كارپينيدەن العان بولۋى مۇمكىن دەپ بولجايدى.

موڭعول اسحاناسىنىڭ ورتاعاسىرلىق جازبالارى، جۇمساق تىلمەن ايتقاندا، اسپازدىق جۋرناليستيكانىڭ جاۋھارلارى ەمەس. مىسالى، فوما سپليتسكيدى شىڭعىس حان جاۋىنگەرلەرىنىڭ قارىندارىنان گورى اتتارىنىڭ توزىمدىلىگى تاڭ قالدىردى. ونىڭ جازبالارى موڭعولداردىڭ اڭشىلىقتان گورى توناۋدى جاقسى كورەتىنىن، ناندى ۇناتپايتىنىن، بىراق جىبىرلاعاننىڭ ءبارىن جەپ، ونى اشىتىلعان ءسۇتتى سۋسىندارمەن، كەيدە جىلقى قانىن قوسىپ جەيتىنىن جازعان.

دجەك ۋەزەرفورد سياقتى زاماناۋي زەرتتەۋشىلەر بۇعان باسقاشا قارايدى. ۋەزەرفورد موڭعوليا اسكەري جەتىستىكتەرىنىڭ كىلتى – تاماقتانۋ بولدى دەپ بولجايدى. اقۋىزدىڭ كوپ مولشەرى - ەت، ءسۇت، اشىتىلعان ءسۇت ونىمدەرى.

ال جاۋلارى شە؟ كوبىنەسە بوتقا مەن نان جەيتىن. ۋەزەرفورد پروتەيندىك ديەتا ولاردىڭ اسكەري كۇشىنىڭ نەگىزگى فاكتورى ەكەنىن ايتادى. ولار جورىقتاردا كەپتىرىلگەن ەت پەن ۇزاق ساقتالاتىن حۋرۋت جەگەن. ال قالعانى – از اقپاراتقا نەگىزدەلگەن جورامالدار مەن بولجامدار.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz