* Mazohizm – psihologiya men psihiatriyada qoldanylatyn úghym, ol adamnyng ózining auyrsynuynan, azap sheguinen nemese qorlanuynan lәzzat aluyna baylanysty kýidi bildiredi.

* Harakiry (腹切り) – japon tilinen audarghanda "qaryndy jaryp tastau" degen maghynany bildiredi. Búl – samuraylardyng ar-namysyn qorghau ýshin jasaytyn salttyq ózin-ózi óltiru rәsimi.

Jelidegi jazbalar: birinshi jazba:

BIZ, OSY NE ISTEY ALAMYZ?

Adamdy emdey almasaq?
Kinony týsire almasaq?
Sapaly bilimdi bere almasaq?
Ghylymdy damyta almasaq?
Auylsharuashylyqty kelistire almasaq?
Kiyimdi tige almasaq?
Energetikany rettey almasaq?
Joldy sala almasaq?
Sudy ýnemdey almasaq?
Baylyqty paydalana almasaq?
Mashinany jasay almasaq?
Tabighatty taza ústay almasaq?
Dindi týsine almasaq?
Danany baghalay almasaq?
Balany tәrbiyeley almasaq?
Jaqsyny qadirley almasaq?
Jamandy ajyrata almasaq?
Tentekti tiya almasaq?
Tildi qúrmettey almasaq?
Úly tarihymyzdy týsine almasaq?
El bolyp birige almasaq?
Eng azy ‑ әuejaydy basqara almasaq?
Sonda, qolymyzdan ne keledi, aghayyn?!

(Kókeydegi saualdy Edil Janbyrshin jazdy...)

Oghan Sәule Ábildahanqyzy jauap berdi:  ekinshi jazba:

MEN JAZAMYN:

Biz ósek aita alamyz.
Biz ótirik aita alamyz.
Biz qyzghana alamyz.
Biz kórealmaushylyqtan óle alamyz.
Biz maqtana alamyz.
Biz danghoylana alamyz.
Biz toy jasay alamyz.
Biz satqyndyq jasay alamyz.
Biz ayaqtan shala alamyz.
Biz bәle jaba alamyz.
Biz jala jaba alamyz.
Biz jaqsylyq jasaghan adamgha, jazyqsyzgha boq jagha alamyz.
Biz sumandap sóiley alamyz.
Biz әn aita alamyz.
Biz by biyley alamyz.
Biz toy toylay alamyz.
Biz araq ishe alamyz.
Biz temeki shege alamyz.
Biz narkoman bola alamyz.
Biz ludoman bola alamyz.
Biz әielderimizdi úryp óltire alamyz.
Biz otbasymyzgha aramdyq jasay alamyz.
Biz ata-anamyzdy qarttar ýiine ótkize alamyz.
Biz sýigenimizdi sata alamyz.
Biz jemqor bola alamyz.
Biz jaghympazdana alamz.
Biz tufly jalay alamyz.
Biz irkittey iry alamyz.
Biz bir-birimizben tóbelese alamyz.
Biz bir-birimizdi pyshaqtap, atyp óltire alamyz.
Biz eliktey alamyz.
Biz maska kie alamyz.
Biz plastikalyq otamen súlu bola alamyz.
Biz jasandy bola alamyz.
Biz misyz bola alamyz.
Biz jýreksiz bola alamyz.
Biz qazynany tonay alamyz.
Biz halyqty tonay alamyz.
Biz dosty sata alamyz.
Biz tuysty sata alamyz.
Biz jerdi sata alamyz.
Bil eldi sata alamyz.
Biz balany sata alamyz.
Biz dildi sata alamyz.
Biz tildi sata alamyz.
Biz dindi sata alamyz.
Biz Qúdaydyng júmaghyn sata alamyz.
Biz Qúdaymen jaghalasa alamyz.
Biz.... qysqasy ibiliske әsker bola alamyz...

(Sәule Ábildahanqyzy).

Mine, eki jazbany da oqyp shyqtyq... Men onyng birinshi bólimin «mazohizm», ekinshi bóligin «harakiri» dep atadym – anyqtamasyn kórsettim. Endi, osynyng sebebine toqtalayyn...

Aldymen, eki jazbanyng ón boyynda aitylghan «biz» úghymyna toqtalu kerek. Qazirgi Qazaqstanda qazaq últy demografiyalyq basymdyqqa ie boldy. Sóitip, últ memleketting Konstitusiyada atap ótilgendey «memleket qúrushy últ» statusyn kýsheyte týsti – endi qazaqtar memlekettik jauapkershilikti óz moynyna jýktegen últ retinde sanalatyn boldy: tili men mәdeniyeti, ekonomikasy jәene t.t. «últtyq mýddege» say boluyna talap kýsheyde. Sondyqtan, jogharydaghy aitylghan «biz» úghymy búqaralyq sanada (júrt sanasynda) «qzaq últy» dep qabyldanatyny anyq.

Bir jaghynan búl jaqsy, óitkeni, «biz» degen sóz «qazaq» týsinigimen jalghassa – ol memleketimizding jalpy últtyq sipatyn anyqtaytyn, memleketting «ózindik menin» tanytatyn týsinikke ainalyp kele jatqanyn bildirip, ol – bolashaq «Qazaq memlekettiligi» qúrylyp jatqanynan kórinis beredi...

Mazohizm

Alayda, búl teoriyalyq túrghydaghy boljam ghana. Al, múnda «biz» degen birinshi sózde «mazohizm» belgileri tolyq kórinis tapqan. Endi osy oidy naqtylayyq: mysaly, «Joldy sala almasaq?» degen tirkesti taldap kóreyik...

Kez kelgen memleket ózining biylik formasy arqyly anyqtalady: ol «avtoritarizm» jәne «demokratiya» dep bólinedi. (Arasynda neshe týrli ózge formalary bar: mysaly, «monarhiya»,  «koroldik», «parlamenttik» jәne t.t.). Biraq, búl ekeui de halyqtyq sipattama emes, aldymen «memlekettik basqaru formasy» bolyp tabylady. Endeshe, jogharyda aitylghan «jol qúrylysy» ә degennen memlekettik mýddeden (halyqtyq mýdde) tuyndaghan biylik sheshimi ekeni anyq. Onday sheshimder halyq tarapynan tolyq qoldaugha iye. Mine, múndaghy «Biz» degenimiz osy! Yaghni, múnda «biylik sheshimi» men «halyqtyng talaby» (tilegi) bir arnadan tabyldy – biylik pen halyq birigip, «Biz»  degen týsinikti qúrady!

Odan әri jol qúrylysy bastaldy... Mine, osy jerde «Biz» degen úghymda alghashqy syzat payda bolady: óitkeni, qúrylysty jobalau, smetalyq qarjylyq jobasyn jasau, tenderler ótkizu, merdigerdi anyqtau, qarjyny bólu jәne qúrylysty baqylau jәne t.t. mindettemelerdi atqaru biylikting qúzyryna kóshedi. Búl jerde «biz» degenimiz – biylikting ózi bolyp qalady.

Sonymen, «atqarushy biylik» ózining әr dengeyinde júmysty bastady...

Joba jasady – naryqtan eki ese joghary qarjyny smetagha engizdi ‑ payda tapqysy kelgen jaqtar ol jobagha óz ýlesterin qosty.

Tender ótkizdi – aldyn ala kelisilgen firma ony «útyp aldy» ‑ taraptar óz «otkattaryn» aldy...

Qara júmys bastaldy – qarjy orta jolda qysqaryp ketkendikten, júmysqa ózderining layyqty enbekaqysyn talap ete alatyn «qazaqtar», yaghni, memleket azamattary emes, óz qúqyn qorghay almaytyn, óte arzangha bolsa da júmys isteuge mәjbýr gastarbayterler alyna bastaldy...

Sóitip, tipten, mektepte orta bilim almaghan, óz elinde de súranys tappaghan gastarbayterler múnda kelip, «jol saludyng kýrdeli tehnologiyasn» mengere bastaydy... (Eng qyzyghy, Qazaqstanda olardy búghan tegin «oqytady» jәne sol ýshin olargha «aqsha da beredi»).

Sóitip, biraz jol qúrylysynda júmys istegen gastarbayterler, birshama uaqyttan son, «bilikti jol qúrylysshysyna» ainalyp shygha keledi... Ol az bolsa, olar óz elinde de «jogharghy sanattaghy júmysshygha» ainalady!

Al, «qazaqtar» she? Olar, sol bayaghy «jol sala almaytyn bizder» sanatynda qalyp qoydy...

Endi, súraq qoyalyq: Biz nege ózgening qolyna qarmaq berip, oghan balyq aulatamyz da, óz adamdarymyzgha qarmaq beruden bas tarta otyryp, olardy «Balyq aulay almaysyndar!»?», ‑ dep, jazghyramyz. Nege, sol jazghyrudy «últqa jan ashyghandyq» dep sezinip, sol sózden rahatqa bólenemiz?...

Sebebi, «jol qúrylysy» bastalghan sәtten bastap, halyq «biz» degen týsinik ayasynan shyghyp ketken – «biz» tolyghymen sybaylasqan, biylikpen astrlasqan jýiening qúzyryna kóshken. Biraq, bireuler ony eskermey, «Biz jol sala almaymyz» dep, oghan halyqty kinәli etip qoyady. Onysyn «halyqtyng múnyn múndaghan sóz» dep, sodan rahat sezimge bólenedi...

Naghyz mazohizm denenimiz osy!

Harakiriy

Ádette, adam «mazohizmnen» ólmeydi. IYә, onday adam ózin ózi shybyqtap, sodan jany toyat tabar – biraq, ólmeydi. Al, endi, «harakiri» ‑ namys ýshin ózin ózi óltiru! Odan eshkim tiri qalmaydy ‑ tiri qaluy tiyis emes!

Endeshe, jogharydaghy ekinshi jazba – harakiriy desek bolady.

Óitkeni, onda «biz ósekshimiz, ótirikshimiz, jalaqormyz, pәleqormyz, iriymiz, shiriymiz, tufly jalaymyz, misyzbyz, satqynbyz jәne t.t.»  degen neshe pәleket basymyzgha juyndyday tógilipti... Yaghni, solay dey otyryp, «eger adam balasyna (bizge deniz) osynday qasiyetter qonsa, onda onyng (bizdin) ómirining (ómirimizdin) esh qúny qalmaghan, oghan (bizge) «ózin‑ózi ishin jaryp óltiruden basqa jol joq»» (harakiry jasau) degen ýkim (verdikt) shygharylady eken.

Endi qaranyz, Halyq (qazaq), negizinen, ózining salt‑dәstýrin jalghastyryp ómir sýrude. Onyng erejeleri maqal‑mәtelder kýiinde, aforizmdermen, danalyq sózdermen órnektelip, ol Últtyq tәrbiyening ózegi retinde ornaghan. Ol danalyqta osy jogharyda atalghan «pәlekqorlyq pen jalaqorlyqqa», «ótirikke», «misyzdyqqa» jәne t.t. tosqauyl qoyylghan. Últtyq tәrbie «adamdy adam etudi» ór minezben, ar‑namyspen, adamgershilik qasiyettermen ghana baylanystyrady.

Olay bolsa, «biz osynday tómen halyqpyz» dep aitarda ‑ ol Bizge, (yaghni, Halyqqa) jala jabu emes pe? Mysaly, siz, keshkisin, dastarhan basynda et jep otyrghan otbasy mýshelerinin, ne bolmasa, bir‑birine qúda bolyp jatqan qúdalardyn, ne bolmasa, asqa jiylghan qauymnyng qauqyldasyp, bir‑birine ótirik aitudan jarysyp, odan qaldy, bir‑birine jaghympazdanyp, ótirik kýlip, erinderin sylpyldatyp jatqanyn kóz aldynyzgha keltire alasyz ba? Ol migha kirmeydi ghoy, tipten!

Endeshe, múndaghy «Biz» degen kimder?» degen zandy súraq taghy da aldymyzdan shyghady. Nege osyny ashyq aitpasqa?

Mәselen, Enbek Eri, aqyn Múhtar Shahanov aghamyz «tufly jalaghysh» (TJ) degen termindi engizgen. Onda onyng kimning adresine qarata aitylghany da  týsinikti. M.Shahanovtyng sózinde «biz» joq, onda biylik ýshin, qaraqan bas pen qaltanyng qamy ýshin ótirik te aitatyn, jaghympazdana da alatyn, satqyndyqqa da baratyn, tufliydi de jalay salatyn ataqqúmar, biylikqúmar pendeler syngha alynady emes pe?

M.Shahanovtan búryn onday «bizder» turaly alyp Abaydyng ózi aityp ketti ghoy – ony qalay úmyta salamyz?..

Qorytyndy:

Endeshe, osy aitylghandardy eskere otyryp, men zamandastardy (bir zamanda ómir sýrip jatyrmyz degenim) halyqty (bizdi) ondy‑soldy synaudy dogharugha shaqyramyn. Sizder «óz kýnin ózi kórip jatqan» halqynyzdy, úrpaghyn oqytyp, otanshyldyqqa tәrbiyelep jatqan últynyzdy olay qaralaudan aulaq  bolynyzdar. Ózgeler bizge «jaqsysyn» bere salmaydy. Ári, ózgening jaqsysyn alamyn dep, ózindi joghaltyp aluymyz bek mýmkin – osyny da eskereyik.

Eger, «biz» deginiz kelse, onda onyng naqty kimge arnalghanyn da ashyp kórsetu kerek. Onymen qosa, biylik baspaldaghyndaghy oryn alatyn onday qúbylystar әr elde әlimsaqtan bar ekenin, әlemdik әdebiyet pen filosofiya tarihyna kóz jýgirtsenizder – bilip otyratyn bolasyzdar.

Asyl minezdi Halqymyz aman bolsyn, Biz aman bolayyq!

Bәrinizge qúrmetpen:

Ábdirashit Bәkirúly,

filosof‑publisist, «Qazaq әlemi» qoghamnyng mýshesi

Abai.kz