Halqymyzdyng ruhany kemengeri, kórkem jazba әdebiyetimizding negizin salushy Abay – óz elining әdeby múrasynan bastau alyp, әlemdik mәdeny ortamen ýndestik tabuynyng arqasynda qazaq әdebiyetindegi jana dәuirding kemel biyigine, әlem әdebiyetining dara túlghasyna ainaldy. Onyng osy dengeyge kóterilui – tughan ortasy men últynyng ruhany baylyghyn boyyna sinirip, halyq poeziyasynyng tamyry tereng tuyndylaryn tútas tanyp biluding nәtiyjesi. Bolashaq aqynnyng tanym men biliminin jәne payym-parasatynyng qalyptasuynda ata-teginin, úshqan úyada alghan tәlim-tәrbiyesining mәni erekshe.

Óz halqynyng әdet-ghúrpy, salt-sanasy, joralghy-kәdesin boyyna siniruine eng alghash jol ashqan anasy – Úljan men әjesi Zere desedi.

Abaydyng úly anasy Zere asa aqyldy, әngimeshil, balagha meyirimdi, aghayyngha qamqor, elge syily jan eken. Al әkesi Qúnanbay «qaradan han bolghan» óz zamanynyng azuly biyleushisi, diny úghym-týsinikterding qorghaushysy, iri minezdi adam bolypty. Degenmen, ol óz dәuirinde aqyldy da kóregen, batyl da batyr adamdardyng biri edi. El auzyndaghy anyzda búl kisining dindarlyghy men el biyleu jónindegi myqtylyghy, alysty boljaghysh aqyldylyghy jәne minezining suyqtyghy, sonymen birge myrzalyghy jayly da kóp aitylady. «Qúnanbay qyr eline әigili adam. Qarapayym qazaqtyng balasy, jaratylysynan aqyl daryghan, zerek, qara sózge sheshen, oily, halyqtyng qamyn oilaytyn, qyr elining әdet-ghúrpy jәne sharighat jolyna jýirik» dep jazady A.Yanushkevich.

Sóz zergeri M.Áuezovting pikirinshe ol «aqyl men sózge, keleli keneske kóp eldi toqtatyp, biylik baylaugha kelgende ózi túrghylas el basshylarynyng aldynghy qatarynda bolghan… Qúnanbaydyng kim bolghanyn bilmesek, Abaydyng kim bolghanyn bilu qiyn». Alayda zaman aituly suretkerdi de osy sózden taydyrghan. «Abay joly» romanynda amalsyz Qúnanbaydyng beynesine kenes dәuirining iydeologiyalyq jýgin arqalatqany mәlim.

Al shyndyghynda Abay әkesine zor qúrmetpen qaraghan. Ony balasy Ábdirahman ólgende jazghan myna óleninen bayqaugha bolady:

Mine, biz búdan Abaydyng shyqqan ortasy onyng aqyn, azamat retinde kemeldenuine belgili dәrejede әser etken dep týsinemiz. Óitkeni eng asyl iygi qasiyetter adam boyyna әkening qany, ananyng sýtimen darysa kerek-ti.

Kezinde Abay poeziyasynyng orys әdebiyetimen baylanysy kenirek ashylghanymen últtyq әdebiyetten nәr alghan arnasy, halyq poeziyasymen baylanysy óz dәrejesinde aitylmady. Osy orayda ony europa әdebiyetining ozyq ýlgilerinen bólip aludyng jóni kele qoymas. Degenmen aqynnyng әdeby kózqarasynyng sóz asylyn pir tútqan halyqtyng últtyq estetikalyq úghymynan bastau alatynyn joqqa shygharugha bolmaydy. Búl túrghyda Abay ózinen búrynghy halyq poeziyasynyng ókilderinen neni ýlgi etti, olardy kórkemdik jaghynan qalay týrlendirip damytty, al keyingilerge qanday jol kórsetip, baghyt-baghdar berdi degen mәseleni anyqtaghanymyz jón.

Ras, keshegi kezende Abaydy ózine deyingi qazaq poeziyasyn joqqa shygharushy dep týsinip, onyng Búqar, Dulat, Shortanbay turaly oilaryn birjaqty baghalap keldik. Tipti «…biri jamau, biri qúrau» degen joldardy «…bәri jamau, bәri qúrau» dep te oqydyq. Abay olardy synaghanda sóz qoldanudaghy artyq ketip, kem soghyp jatqan tústaryn ghana tilge tiyek etti. Onyng qazaqtyng sheshendik ónerinen jәne Búqar, Dulat, Shortanbay sekildi aqyndar ónegesinen tys qaluy mýmkin emes, qayta Abay olardyng bәrin jaqsy bildi, ólenderin janyna azyq etti.

Endi shyghys әdebiyetining әseri jayynda aitsaq, kezinde ony shyghys klassikasynan bólip alu niyeti bolghany da anyq. Onyng shyghys әdebiyetin kóp oqyghanyn, әsirese, arab-parsy tilderin erkin mengergenin jәne sol tilde jazylghan diny kitaptarmen jaqyn tanys bolghanyn hәkim shygharmalarynan aiqyn angharamyz.

Kelesi bir mәsele – Abaydyng әleumettik-sayasy kózqarasyn týsinuimiz jóninde. Ótken dәuirde ony kenes iydeologiyasyna jaqyndatugha, aqyn kózqarasynyng qayshylyqty tústaryn júmsartyp aitugha beyim bolyp, ony «panislamizm», «panturkizm» iydeyasyna qarsy kýresushi etip keldik. Abay din dogmasyna boy úrmady, músylman halyqtyng yntymaghyna beyil boldy. Onyng dinge, qúdaygha senui – soqyr senim emes, shyndyqty hәm qúday jolyn oimen tanu, sharighat qaghidalarynan adaldyq pen imandylyq izdeuge qúrylghan.

«Allanyng ózi de ras, sózi de ras,

Ras sóz eshuaqytta jalghan bolmas.

Kóp kitap keldi Alladan, onyng tórti,

Allany tanytugha sózi airylmas…»

Taghdyry kýrdeli aqynnyng ómir sýrgen zamanynyng qayshylyqtaryn, «soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde ósip, mynmen jalghyz alysqan adam» ekenin sezinip, jan syryna ýnile otyryp:

«…Týzu kel, qisyq-qynyr qyryn kelmey,

Syryn tanyp is bitpes ishin kórmey…» dep ózi aitqanday, shaghyn maqalada últ maqtanyshyna ainalghan Abaydyng shygharmashylyghy nәr alghan salalardyng bir-birimen tamyrlastyghy, saryndas birligi jayly azyraq sóz ettik. Biz Abaydy әr salada zerttep, ghylymy tújyrym jasaudy әdebiyetshilerding enshisine qaldyryp, oqyrman retinde qal-qaderimizshe aqyn turaly týigen oi-pikirimizdi bólisudi maqsat túttyq.

Baltabay Ámzeev

Abai.kz