10 tamyz - úly oishyl, aqyn Abay Qúnanbayúlynyng tughanyna 180 jyl tolatyn aituly kýn. Osyghan oray, Abaydyng 45 qara sózin birge oqyp, kýn sayyn 1-2 qara sózden jiberip otyramyn. Hakim Abaydyng әrbir qara sózi - tereng tәrbie men danalyqtyng kózi. Ony tynday otyryp, óz oi-pikirlerinizben bólisinizder, talqylap, birge oy tolghayyq.

Abay Qúnanbayúlynyng 1-shi qara sózine qysqasha týsinikteme:

Aqyn búl sózinde adam ómirining mәni turaly oy qozghaydy. Ol ózining «endi halqym ýshin ne istey alamyn?» degen tolghanyspen sózin bastaydy. Jas kýninde ghylym men óner ýirenudi maqsat etse de, el ishindegi dau-damay, ósek-ayan, bos maqtan ony sharshatqanyna qynjylady. «Baqpen asqan patshadan, miymen asqan artyq» degen týiini - Abaydyng aqyl men bilimdi bәrinen joghary qongyn kórsetedi. Ol ómirding naghyz mәni - aqyldy enbek pen elge paydaly bolu ekenin menzeydi. Negizgi oi: aqylmen, enbekpen, әdiletpen ómir sýru - adamdyqtyng ólshemi. Abay búl sóz arqyly óz halqynyng sanasyn oyatugha tyrysady.

Abay Qúnanbayúlynyng 2-shi qara sózine qysqasha týsinikteme:

Aqyn búl sózinde qazaq halqynyng jalqaulyghyn, oqugha, ghylymgha úmtylmauyn syngha alady. Ol el ishindegi bos maqtan, erinshektik pen bir-birin aldau siyaqty jat minezderden týnile otyryp, halyqtyng damuy ýshin ne keregin naqty kórsetedi. «Qanday bala bolmasyn, oqysa, bilse, týbinde bir keregi tiyedi» - deydi Abay. Ol jastardy bilimge, enbekke, adaldyqqashaqyra otyryp, elding bolashaghy tek sanaly, bilimdi úrpaqtyng qolynda ekenin menzeydi. Negizgi oi: ghylym men enbekke úmtylghan halyq qana algha basady. Abay elding bolashaghy - jastardyng bilim men tәrbie aluyna baylanysty ekenin eskertedi.

Abay Qúnanbayúlynyng 3-shi qara sózine qysqasha týsinikteme:

Aqyn búl sózinde adamnyng jaqsy qasiyetterin anyqtay otyryp, shynayy adam boludyng ólshemin beredi. Ol adam boyyndaghy eng qúndy ýsh qasiyetti atap ótedi: «Ystyq qayrat, núrly aqyl, jyly jýrek». Abaydyng aytuynsha, osy ýsh qasiyet teng ýileskende ghana adam naghyz kemeldikke jetedi. Aqyl - dúrys oilaugha, qayrat - әreket etuge, jýrek - meyirim men әdildikke jeteleydi. Negizgi oi: adam bolmysynyng negizi - qayrat, aqyl, jýrek ýshtigining ýilesimi. Abay búl arqyly ruhany kemeldikke jetuding jolyn kórsetedi.

Abay Qúnanbayúlynyng 4-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Búl qara sózinde Abay qazaq halqynyng minez-qúlqyn, әsirese ishkikemshilikterin ashyq synaydy. Ol el arasyndaghy ósek, kórealmaushylyq, jalqaulyq, birin-biri ayaqtan shalu siyaqty jat qylyqtargha qynjylady.«Birindi qazaq biring dos, kórmeseng isting bәri bos» degen iydeya osy sózding astarynda jatyr. Abaydyng oiynsha, halyqtyng algha baspauyna syrtqy jau emes, ishki nadandyq pen alauyzdyq sebep. Negizgi oi: últtyng damuyna eng ýlken kedergi - ózara kýnshildik pen ishki birlikting joqtyghy. Abay halqyn birlikke, parasattylyqqa shaqyrady.

Abay Qúnanbayúlynyng 5-shi qara sózine qysqasha týsinikteme:

Búl qara sózinde Abay adam balasynyng dýniyeni qalay tabatynyturaly sóz qozghaydy. Ol adamdardyng kóbi baylyq pen maldy eng onay jolmen - aldau, qulyq, súmdyq arqyly tabugha tyrysatynyn syngha alady.Abaydyng oiynsha, múnday jolmen kelgen tabys berekesiz, al adam ruhany kedey bolady. Ol adam balasyn adal enbek etuge, manday terimen mal tabugha shaqyrady. «Enbeksiz mal tabu - arsyzdyqtyng belgisi» - degeni osyny menzeydi. Negizgi oi: adal enbek - shyn baylyqtyng kózi. Abay enbekti qadirleuge, jalqaulyqtan arylugha ýndeydi.

Abay Qúnanbayúlynyng 6-shy qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abay búl sózinde adamnyng ósui men damuy turaly tereng filosofiyalyq oy aitady. Ol: «Adamnyng adamshylyghy - aqyl, ghylym, jaqsy ata, jaqsy ana, jaqsy qúrby, jaqsy ústazdan bolady» - dep, tәrbiyening tórt taghanyn kórsetedi. Abaydyng aituynsha, tektilik pen tәrbiye - adam boyyndaghy asyl qasiyetterding bastauy. Jaqsy ata-ana, ýlgili orta, ústaz ben joldas - adamnyng minez-qúlqy men kózqarasyn qalyptastyratyn negizgi kýsh. Negizgi oi: adam bolmysy kezdeysoq emes, tәrbiyemen, ortanyng әserimen qalyptasady. Abay osylaysha ruhany tәrbie men bilimning manyzyn aiqyndaydy. Búl qara sóz - ata-anagha, múghalimge, qoghamgha ýlken jauapkershilik jýkteytin ruhany baghdarsham dese bolady.

Abay Qúnanbayúlynyng 7-shi qara sózine qysqasha týsinikteme:

Búl sózinde aqyn adam ómirining basty maqsaty - tirshilik ýshin enbek etu ekenin aitady. Ol adam balasynyng iship-jeu, úiyqtau, kóbei siyaqty әreketteri jan-januarmen birdey ekenin eske salady. Biraq adamnyng basty aiyrmashylyghy - aqyl, sana, izdenis ekenin erekshe atap ótedi. «Kimde-kim ózin de, ózgeni de aldamay, adal enbek etse - sol adam» degen oidy menzeydi.Abay halyqty jalqaulyqtan, paydasyz ómir saltynan arylugha shaqyryp, enbekqor, aqyldy, adamgershiligi bar túlgha bolugha ýndeydi. Negizgi oi:adam ómiri tek tirshilikpen shektelmeui kerek, naghyz ómir - izdenis, aqyl, enbek arqyly mәn tabu.

Abay Qúnanbayúlynyng 8-shi qara sóz - qysqasha týsinikteme:

Qayyrly tan, ordalyq әriptester! Abay Qúnanbayúlynyng 8-shi qara sózine qysqasha týsinikteme: Abay búl sózinde jas bala men ýlken adamnyng dýniyetanymyn salystyra otyryp, adamnyng ósui men damuy turaly oy qozghaydy. Ol balanyng ómirge degen qyzyghushylyghy men biluge qúshtarlyghyn joghary baghalaydy. Biraq eseye kele kóp adamnyng búl qasiyetterinen aiyrylyp, jalqau, nemqúrayly, oisyz bolyp ketetinin synaydy. «Bala kýnime qaytyp kelsem - búldyr saghym» - degeni, Abaydyng sol taza niyetke, shynayy qyzyghushylyqqa degen saghynyshyn bildiredi.

Abay adam balasy jas kezdegi yntasyn saqtap, ýnemi izdenip, damugha talpynuy qajet degen oy aitady. Negizgi oi: adam ómir boyy ýirenuge qúshtar bolu kerek. Naghyz jetistik - balalyqtaghy izgi niyetti joghaltpay, eresek ómirde iske asyra bilu.

Abay Qúnanbayúlynyng 9-shy qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abay búl sózinde oqu men bilimning maqsat-mindeti turaly tereng oy qozghaydy. Ol balasyn oqugha beretin keybir ata-ananyng niyeti dúrys emes ekenin syngha alady. Biri «shen alsyn», biri «bay bolsyn», biri «myrza bolsyn» dep oqytady. Abay múnday niyet - naghyz ghylym men bilimning ruhyna qarsy ekenin aitady. «Ghylymdy ýirenu - aqiqatqa, adam bolugha qyzmet etu ýshin boluy kerek» - degen oidy menzeydi. Ol bilimning maqsaty - aqyl, adamgershilik jәne elge payda keltiru ekenin basa aitady. Negizgi oi: bilim -mansap pen baylyqqa jetuding qúraly emes, ruhany kemeldenuding joly

Abay Qúnanbayúlynyng 10-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abay búl sózinde qazaq halqynyng óner-bilimge, ghylymgha degen nemqúraylyghyn qatty syngha alady. Ol el ishinde oqugha, ýirenuge ynta joq, kóbisi ómirdi tek dýnie tabu, toy-duman, maqtan ýshin ótkizip jýrgenin ashyna aitady. Abay ghylym men ónerding adam ómirindegi manyzyn týsinbeytin elding bolashaghy búlynghyr bolatynyn eskertedi. Ol: «Ghylymdy ýirenemin degen adamnyng aqyl, qayrat, sabyr, talap sekildi qasiyetteri bolu kerek» - dep, bilimge aparar joldy kórsetedi. Negizgi oi: ghylym men óner - halyqty algha sýireytin kýsh, al nadandyq - eldi keyinge tartady. Abay adam boyynda talap pen tabandylyq, aqyl men sabyr boluyn manyzdy dep sanaydy. Búl qara sóz - býgingi jastargha da arnalghan ruhany eskertu. Ol - tek syn emes, últty oyatugha arnalghan sergek ýndeu.

Abay Qúnanbayúlynyng 11-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Búl sózinde Abay qazaq halqynyng bala tәrbiyesindegi kemshilikterinsyngha alady. Ol ata-analardyng balasyn erkeletip, enbekke baulymauyn, tek dýniye, mal, mansap qualaugha tәrbiyeleuin qatty synaydy. «Balama mal tap, shen al, adam bol» deydi, biraq shyn adamshylyqty ýiretpeydi» - deydi Abay. Ol «adam bolu» degen - tek baylyq emes, ar-úyat, bilim, tәrbiye, kisilik qasiyetterge ie bolu ekenin basa aitady. Negizgi oi: ata-ana balanyng bolashaghyna jauapkershilikpen qarap, ony enbekke, adamgershilikke, bilimge baulu kerek. Abay bala tәrbiyesinde materialdyq emes, ruhany baylyqqa basymdyq berudi ýndeydi. Búl qara sóz - býgingi tәrbie isine de óte ózekti. Jastardyng adam bolyp qalyptasuy - ata-ana men qoghamnyng tәrbiyesine tikeley baylanysty ekenin úmytpau qajet

Abay Qúnanbayúlynyng 12-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 12-qara sózinde enbek etu, sharuagha berilip, manday termen mal tabu turaly aitylghan. Ol el ishindegi jalqaulyqty, jatypisherlikti, bireuge iyek artyp, dayyngha ýirenip qalghan minezdi synaydy. Abaydyng aituynsha, shynayy baylyq - adal enbekpen kelgen dýniye, al enbeksiz mal - bayansyz. Ol jastardy jalqaulyqtan arylyp, bilim men enbekke úmtylughashaqyrady. "Tereng oi, aqyl, talap kerek, әitpese kisi adam bola almaydy" degen oidy jetkizedi. Búl sóz - býgingi kýnning de basty mәselesi. Qorytyndy:12-qara sóz - qazaq halqyn enbekke, jauapkershilikke, adal ómir sýruge shaqyratyn taghylymdy ósiyet.

Abay Qúnanbayúlynyng 13-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 13-qara sózinde el biyleu isi, basshylyq pen el basqaru tәrtibi sóz bolady. Hakim Abay halyqqa basshylyq etetin әkimder men biy-bolystardyng kemshilikterin syngha alady. Ol olardyng paraqorlyq, jaghympazdyq, әdiletsizdik, mansapqorlyq siyaqty teris әreketterinәshkereleydi. Abay shynayy el basqarushy qanday bolu kerek degenge jauap izdeydi: әdil, el qamyn oilaytyn, ar-úyatty joghary qoyatyn adam boluy tiyis deydi. Ol basqarushylardyng halyqpen birge bolyp, el ishining jaghdayyn jaqsartugha kýsh saluyn qalaydy. Qorytyndy: 13-qara sóz - Abaydyng әdiletti qogham men taza biylik turaly tereng oiy, el basqaru mәdeniyeti turaly ónegeli pikiri. Búl - qazirgi zaman ýshin de ózekti әri oy salarlyq ósiyet.

Abay Qúnanbayúlynyng 14-shi qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 14-qara sózinde adamnyng jaratylysyndaghy eki týrli qasiyet-tәn (dene) men jan (ruh) turaly oy qozghalady. Ol adam ómirinde jan men tәnning talaby әrtýrli bolatynyn aitady: tәn-jep-iship, úiyqtap rahat izdese, jan-bilimge, aqiqatqa, ruhany kemeldikke úmtylady. Abay adamdy naghyz kemeldikke jetkizetin-jannyng talabyn qanaghattandyru ekenin menzeydi. Búl qara sóz arqyly aqyn adamdy tek tәn qúmarlyghymen shektelmey, ruhany damu jolyn tandaugha shaqyrady. Adamnyng ómir sýru mәni-jannyng jetilui men jýrekting tazalyghynda dep úqtyrady. Búl - Abaydyng tereng filosofiyalyq oiy men tәrbiyelik ústanymynyng kórinisi.

Abay Qúnanbayúlynyng 15-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 15-qara sózinde ol adamnyng adamgershilik qasiyetterining bastauy - ar, úyat, namys, sabyr, jan jәne jýrek ekenin aitady. Aqyn búl qasiyetterding әrqaysysyna jeke toqtalyp, olardyng adam ómirindegi manyzyn týsindiredi. Abay «jan men tәnnin» aiyrmashylyghyn týsindire kele, jýrektin, aqyldyn, qayrattyng arasyndaghy ýndestikti sóz etedi. Aqyldy - oidyn, qayratty - erik pen tabandylyqtyn, jýrekti - meyirim men imandylyqtyng orny dep tanidy. Abaydyng payymdauynsha, osy ýsheui kelisim tapqanda ghana adam tolyq, kemel bolmysqa jetedi. Búl sózinde Abay adam bolu ýshin tek bilim jetkiliksiz, sonymen birge jýrek tәrbiyesi men ruhany kemeldik kerek ekenin menzeydi. Osylaysha, ol oqyrmandy ishki jan dýniyeni tәrbiyeleuge, kisilik pen ruhany biyiktikke úmtylugha ýndeydi.

Abay Qúnanbayúlynyng 16-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 16-qara sózinde aqyn el ishindegi bilimsizdik pen boykýiezdik, jalqaulyq pen kýnshildik siyaqty kelensiz minezderdi syngha alady. Ol halyqtyng minezindegi úsaq-týiekke әuestik, bir-birin sóz etip, ghaybattau, isting mәnine ýnilmey syrttay baghalau siyaqty qasiyetterding últtyng damuyna kedergi ekenin ashyq aitady. Abay: «Bireu estip sózindi úghar ma eken?» - dep, óz zamanynyng adamdaryn oilanugha, ózgelerdi jónsiz synamay, óz boyyndaghy kemshilikti týzetuge shaqyrady. Búl qara sóz - qoghamdyq sanagha, adam minezine jәne últtyq birlikke qatysty manyzdy oilar tizbegi. Abaydyng búl syny kózqarasy býgingi kýni de ózektiligin joghaltqan joq. Ol әrbir adamdy ózin-ózi tanugha, ishki mәdeniyetti qalyptastyrugha ýndeydi

Abay Qúnanbayúlynyng 17-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 17-qara sózi - iman, senim jәne aqyl taqyryptaryn tereng qozghaytyn filosofiyalyq tolgham. Aqyn búl sózinde «iman» degen úghymdy jay ghana diny rәsimmen shektemey, ony aqylmen úghynyp, jýrekpen qabyldaugha tiyis ruhany biyik dengey dep týsindiredi. Abay imandy «taklid iman» (yaghni, elikteu iman) jәne «haqiqat iman» (shyn kónilmen senu) dep ekige bólip, adamdardyng kóbi diny senimdi tek syrtqy forma retinde qabyldaytynyn syngha alady. Al naghyz iman - aqylgha say, jýrekpen bekigen, ómirlik is-әrekette kórinis tabatyn senim. Negizgi oiy - shynayy iman men senim tek ata-babadan qalghan dәstýr emes, ony adam óz aqylymen tanyp, jýrekpen qabyldauy kerek. Búl qara sóz qazirgi tanda da ózektiligin joymaghan - imandylyqty tereng týsinu men dindi dúrys úghynugha baghyttalghan manyzdy ruhany múra.

Abay Qúnanbayúlynyng 18-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 18-qara sózi - meyirim, shapaghat, adamgershilik úghymdaryn arqau etken tereng tәrbiyelik mәni bar shygharma. Búl sózinde Abay adam boyyndaghy jaqsylyq qasiyetterding negizi - meyirimdilik pen raqymshylyq ekenin aitady. Ol adam balasy jaratylysynan-aq bir-birine qamqor, qayyrymdy bolugha tiyis deydi. Abaydyng aituynsha, adam ózining tabighy bolmysyn saqtasa, eshqashan qatigezdikke barmaydy. Biraq ómirde nәpsige ergen, ózin ghana oilaghan adamdar búl tabighy qasiyetterin joghaltyp alady. Abay sol minezden saqtanugha ýndeydi. Negizgi oiy - adam balasyn adam etetin - jýrek tazalyghy, meyirim men qayyrym. Osy qasiyetterdi joghaltpau - adamnyng basty paryzy. Búl sóz arqyly Abay qoghamdaghy qatygezdik pen ruhany jútandyqtyng aldyn alu jolyn kórsetip otyr.

Abay Qúnanbayúlynyng 19-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 19-qara sózinde adamnyng eki týrli bolmysyn - tәn (dene) men jan (ruh) qasiyetterin ajyratyp, olardyng tabighatyn, damu joldaryn tereng taldaydy. Aqyn tәn men jannyng qajettilikteri әrtýrli ekenin, adam balasy jan tәrbiyesine jetkilikti mәn bermese, ruhany damudan artta qalatynyn eskertedi. Abay jan azyghy retinde ghylym, bilim, shyndyqty sýy, izgilik pen imandylyqty atap kórsetedi. Ol jannyng azyghy - aqyl men jýrekting ýndestigi, izgi oilar men parasatty әreketter ekenin aitady. Negizgi oiy:adam tek tәnin emes, janyn da tәrbiyeleuge tiyis. Jan dýniyesi kemeldenbey, adam shyn mәninde tolyq adam bola almaydy. Abay búl qara sózinde ruhany kemeldik pen adamnyng ishki әlemin tәrbiyeleu qajettigin erekshe atap kórsetip, bizdi oilanugha, ózin-ózi tanugha shaqyrady.

Abay Qúnanbayúlynyng 20-shy qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abay Qúnanbayúlynyng 20-qara sózi - aqynnyng adamnyng erik-jigeri, minezi men nәpsige qarsy túra bilu qabileti turaly oi-tolghauy. Abay búl sózinde adam balasynyng boyyndaghy nәpsi men aqyl arasyndaghy kýresti sóz etedi. Ol nәpsini - «adamdy azdyratyn kýsh», al aqyldy - «týzeytin, tәrbiyeleytin kýsh» retinde qarastyrady. Abay adam balasy nәpsisine erik berse - týbi jamanshylyqqa úrynatynyn, al aqylgha jýginse - ózin jene alatynyn aitady. «Adamnyng eng úly jenisi - óz nәpsisin jenui» degen oy - osy qara sózding týiini. Negizgi oi: Abay ózin-ózi tәrbiyeleu, óz minezin jenu, nәpsini tyiyp, aqylgha baghynu - adam bolmysynyng eng biyik belgisi ekenin aitady. Aqyn búl sózinde adam boyyndaghy ruhany kýresti tereng filosofiyalyq túrghyda taldaydy. Adam ýshin eng basty shayqas - óz nәpsimen kýres. Abaydyng 20-qara sózi - ruhany tәrbie men ózin-ózi jetildiruding manyzdy jolyn kórsetetin taghylymdy tolgham.

Abay Qúnanbayúlynyng 21-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Búl qara sózinde Abay qazaq halqynyng bir osal minezin -maqtansýigishtik pen ishki mazmúnsyz danghazalyqty syngha alady. Ol júrttyng naqty ispen emes, ataqpen, ata-babasynyng shejiresimen, búrynghy «erlikpen» maqtanatynyn aityp qynjylady. «Bireuding balasy bolma, adamnyng balasy bol» degen iydeyagha ýndeytin búl sózde Abay adamnyng óz enbegimen jetken jetistigi ghana maqtanugha layyq ekenin jetkizedi.Negizgi oiy: Abay naghyz maqtanysh - bilim, óner, adal enbek pen adamgershilik ekenin aitady. Tek úrpaq maqtanyshy nemese arghy ata-babamen daralanu -bos ispen ten. Adam óz boyyna izgi qasiyet darytyp, qoghamgha payda keltirse ghana maqtanugha layyq bolady. Qorytyndy: 21-qara sóz - maqtansýigishtik pen ataqqúmarlyqqa qarsy aitylghan syn. Abay әr adamdy óz enbegimen, jeke qasiyetimen daralanugha shaqyrady. Búl -býgingi qogham ýshin de ózektiligin joymaghan tereng oi.

Abay Qúnanbayúlynyng 22-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 22-shi qara sózinde aqyn adam ómirindegi aqyl, qayrat jәne jýrek ýshtaghanynyng manyzyn tereng filosofiyalyq túrghyda suretteydi. Ol búl qasiyetterdi bir-birimen talastyryp, sonynda jýrekke basymdyq beredi. Abaydyng pikirinshe:

Aqyl - jaqsy men jamandy aiyratyn qasiyet,

Qayrat - is bastau men tabandylyqtyng belgisi,

Jýrek - meyirim men adamgershilikting mekeni.

Abay: «Ýsheuining basyn qosyp, biyleytin - jýrek bolu kerek» dep tújyrymdaydy. Negizgi oi: Adam bolmysy osy ýsh qasiyetting ýilesiminde ghana kemeldenedi. Biraq jýrek - әdilet pen meyirimning tóreshisi, sondyqtan ol bәrinen joghary túruy tiyis. Abaydyng 22-shi qara sózi - adamdyq qasiyetti qalyptastyrudyng ruhany formulasy. Abay adamdy tek aqylmen emes, jýrekpen tәrbiyeleu kerek degen tereng gumanistik oy aitady. 

Abay Qúnanbayúlynyng 23-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 23-qara sózinde Abay adamnyng minezi men onyng ózgergishtigi turaly oy tolghaydy. Ol adam minezining tuma (jaratylystan berilgen) jәne tәrbie arqyly qalyptasatyn eki jaqty sipaty bolatynyn aitady. Abaydyng payymdauynsha, jaqsy minez -adamnyng tabighatyna baylanysty bolsa da, ony dúrys tәrbiyemen qalyptastyrugha bolady. «Minez - adam kórki» degen halyq danalyghyna ýndes búl oida Abay adam minezining týzeluine aqyl men enbek kerek ekenin kórsetedi. Negizgi oi: adam minezi ózgermeydi degen pikirmen Abay kelispeydi. Ol tәrbie men ortanyn, bilim men ózin-ózi tәrbiyeleudin adamnyng minezin jaqsy jaqqa ózgertuge yqpal etetinin dәleldeydi. Abaydyng 23-qara sózi - adam minezi tәrbiyelenedi, damidy degen gumanistik iydeyany nasihattaytyn tereng oily tuyndy. Abay әr adamgha ózin jetildiruge mýmkindik bar ekenin eskertedi.

Abay Qúnanbayúlynyng 24-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Búl qara sózinde Abay mal tabu (yaghny dýniye, baylyq jinau) jolyndaghy adam әreketine nazar audarady. Ol adal enbektin manyzyn basa aityp, jauapsyzdyqpen, qulyqpen, aldaumen kelgen maldyng (baylyqtyn)adamgha naghyz paydasy joq ekenin týsindiredi. Abaydyng oiynsha, adam tek óz qajettiligi ýshin ghana emes, otbasy, bala-shagha, el qamy ýshin de enbek etip, tapqanyn paydaly iske júmsauy tiyis. «Mal - adamnyng kórki, enbekting jemisi» degen ústanym osy sózding ózegi. Negizgi oiy: adal enbek pen manday termen kelgen dýnie ghana berekeli, al aram jolmen kelgen baylyq -ruhany kedeylikke aparady.

Abay Qúnanbayúlynyng 25-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 25-qara sózi - ghylym men dinning araqatynasy, әsirese dinge dúrys kózqaras turaly tereng filosofiyalyq oi-tolghau. Búl sózinde Abay nadandyq pen jalghan dinshildikti syngha alady. Ol dindi aqylmen, ghylymmen úshtastyra otyryp týsinu kerek deydi. Abay: «Ghylym - Allanyng bir sipaty. Ol - haqiqat, oghan ghashyqtyq - shyn iman» dep, shynayy imannyng negizin bilim men tanymnan izdeydi. Negizgi oiy: Abay dindi soqyr senimmen emes, aqylgha sýienip, parasatpen úghynugha shaqyrady. Ol ýshin adam ghylym men bilimge úmtyluy, dýniyeni tanuy qajet.

Abay Qúnanbayúlynyng 27-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 27-qara sózinde «payda izdeu men maqtan izdeu» mәselesi kóteriledi. Oishyl adam balasynyng әreketi men talpynysynyng maqsatyn saralay kele, kópshilikting niyeti shynayy izgilik pen bilimge emes, ataq-abyroy men danq ýshin jasalatynyn syngha alady. Abay «maqtan» degen sózdi ekige bólip týsindiredi. Jaman maqtan - keudemsoqtyq, kózboyaushylyq, «meni júrt kórsin» degen danqqúmarlyq. Jaqsy maqtan - enbekpen jetken nәtiyjege, adal bilimge, adamdyq qasiyetke sýienip maqtanu. Abay 27-qara sózinde naghyz adamgershilik pen órkeniyettilikting ólshemi -әreketting niyetinde ekenin basa aitady. Yaghni, adam qanday ispen ainalyssa da, ol maqtan ýshin emes, payda (yaghny shynayy iygilik) ýshin jasaluy tiyis. Búl - býgingi kýni de ózekti ruhany baghdar.

Abay Qúnanbayúlynyng 28-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 28-qara sózinde Abay adam boyyndaghy әdet pen tәrbiyening manyzyn sóz etedi. Ol adamnyng minezi, ómirge degen kózqarasy kóbine qorshaghan ortagha, ósken ortasyna, alghan tәlim-tәrbiyesine baylanystyqalyptasatynyn aitady. Abay jaqsy adam bolu ýshin tughannan emes, tәrbiyening nәtiyjesi arqyly adam qalyptasady deydi. Sonymen qatar, balany jastayynan jaqsy әdetke baulu, enbekke, bilimge, adaldyqqa ýiretu - qoghamnyng basty paryzy ekenin menzeydi. Abay búl sózinde minez ben sana, әreket pen ústanym - tәrbiyege baylanysty ekenin naqtylaydy. Sondyqtan әrbir ata-ana men qogham bala tәrbiyesine zor jauapkershilikpen qarauy tiyis. Abaydyng búl sózi - qazirgi tәrbie mәselesine de tikeley qatysty tereng oi.

Abay Qúnanbayúlynyng 29-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyn 29-qara sózinde aqyl, ghylym, qayrat pen jýrek arasyndaghy ýilesimdilikti sóz etedi. Búl oy búrynghy qara sózdermen tyghyz baylanysty. Abay «aqyl, qayrat, jýrek ýsheui birdey bolmasa, adam shyn kemelge jetpeydi» degen tereng týiinge keledi. Ol búl ýsheuining basyn jýrek basqaruy kerek deydi, sebebi jýrekte meyirim, raqym, adamgershilik bar. Aqyl - dúrys joldy kórsetse, qayrat - iske júmyldyrady, al jýrek - barlyq әreketke adamgershilik tarazysy bolugha tiyis. Abaydyng 29-qara sózi - adam bolmysynyng ishki ýilesimin týsindiretin filosofiyalyq tújyrym. Ol adamdy tolyq túlgha etu ýshin aqyl, qayrat, jýrek ýshtigining ýilesimdi qyzmeti qajet ekenin tereng payymdaydy. Búl - adam tәrbiyesi men moralidyq tútastyqtyng ólshemi.

Abay Qúnanbayúlynyng 30-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyn 30-qara sózinde adam ómirindegi senim, niyet jәne әreketmәselesine toqtalady. Ol adam balasynyng isi men minez-qúlqynyng ar jaghynda qanday niyet jatqanyn anyqtaudyng manyzyn aitady. Abay: «Maqtanshaqtyq, ósek, ótirik, erinshektik - búlar adamnyng qasiyetin ketiredi» dep eskertedi. Ol adamdy adam etetin - aqyl-parasat pen shynayy niyet, al syrtqy әdemi sóz ben kózboyaushylyq tek uaqytsha әser qaldyratynyn eskertedi. Abaydyng 30-qara sózi - adam minezin baghalauda onyng is-әreketine emes, ishki niyetine mәn beru qajettigin kórsetetin tereng filosofiyalyq oi. Ol shynayylyq pen ruhany tazalyqty joghary qoyady. Búl - qazirgi qogham ýshin de ózekti moralidyq ústanym.

Abay Qúnanbayúlynyng 31-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 31-qara sózinde ol adamnyng tәn saulyghy men jan saulyghynyn arasyndaghy baylanysty sóz etedi. Oishyl búl sózinde adam densaulyghyna jauapkershilikpen qarau kerektigin eskertip, dәrigerlik ghylymnyng manyzyn atap ótedi. Abay halqymyzdyng medisinagha nemqúrayly qarauyn, aurudy asqyndyrmay emdelmeuin, densaulyqty baghalamauyn syngha alady. Sonymen qatar, «Densaulyq - birinshi baylyq» ekenin menzep, tәn auyrsa, jan da tynyshtyq tappaytynyn týsindiredi. Abay 31-qara sózinde adam óz tәnin kýtip, densaulyghyna beyjay qaramauy kerektigin aitady. Búl - dene men ruhany ómirding ýilesimi arqyly tolyq adam bolugha ýndeytin manyzdy oi. Býgingi medisina men salauatty ómir saltyna ýndeytin tújyrymdardyng bastauy da osy qara sózde jatyr.

Abay Qúnanbayúlynyng 32-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 32-qara sózinde adam men maldyng aiyrmashylyghy turaly tereng filosofiyalyq oy qozghalady. Ol adam balasynyng ereksheligi - aqyl, sana, úyat, ar men iman siyaqty ruhany qasiyetterde ekenin aitady. Al eger adam tek iship-jeudi, úiyqtaudy, nәpsisin qanaghattandyrudy ghana oilasa, onda ol maldan aiyrmasy joq degen tújyrym jasaydy. Abay múnda adamdy ruhany jetiluge, ar-úyatty biyik qoiygha, mәndi ómir sýruge ýndeydi. Ol ýshin adam ózin tәrbiyeleui, aqyl men jýrekti birlese qoldanuy qajet. Abaydyng 32-qara sózi - adamgershilik pen nәpsi arasyna shekara qoyghan tereng tәlim. Abay búl sózinde «Adam bol!» degen úly múratyn taghy bir mәrte aiqyn jetkizedi. Yaghni, adam jan-jaqty damuy kerek: tek tәnge emes, jangha, ruhqa qyzmet etetin ómir sýru manyzdy.

Abay Qúnanbayúlynyng 33-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 33-qara sózinde qazaq halqynyng erinshektigi men jalqaulyghy, iskerlikke enjarlyghy synalady. Oishyl halyqtyng enbekke nemqúrayly qarap, әreketsiz jýrgenin synay otyryp, múnyng qoghamnyng damuyna ziyan keltiretinin týsindiredi. Abay: «El qydyryp, mal aralap, ósek aityp jýrip uaqyt ótkizetinder kóp» dep, múnday ómir salty adamnyng ruhany jәne materialdyq jaghynan ósuine kedergi bolatynyn eskertedi. Ol enbekqorlyqty, izdenisti, bilimge úmtylysty nasihattaydy. Abaydyn 33-qara sózi - jalqaulyqty synap, enbekti dәripteytin manyzdy oi-tolghau. Abay múnda qazaq halqyn bos jýristen arylyp, paydaly ispen ainalysugha shaqyrady. Búl sóz - býgingi tanda da óz manyzyn joymaghan enbek pen uaqyttyng qadirin úghyndyratyn tereng tәlim.

Abay Qúnanbayúlynyng 34-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 34-qara sózinde adam boyyndaghy jaqsy men jaman qasiyetterding aiyrmashylyghy turaly aitylyp, adam ómirindegi adaldyq pen enbekqorlyq mәselesi kóteriledi. Ol adam balasynyng adamgershilikke, әdiletke, meyirimge úmtyluyn maqtan tútady. Abaydyng aituynsha, adam balasynyng ómiri tek tәn qyzyghyn quumen shektelmey, ruhany biyiktikkeúmtyluy qajet. Aqyl men ardy basshylyqqa alyp, niyeti taza, maqsaty aiqyn bolghan adam - shynayy adam. Abaydyn 34-qara sózi - naghyz kisilik pen adamdyqtyng ólshemi turaly tereng oi. Abay búl enbeginde adamdy ruhany jetiluge, jýrek tazalyghyna, aqyl men úyatqa negizdelgen ómir sýruge ýndeydi. Búl - býgingi qoghamgha da qajetti ruhany baghdar.

Abay Qúnanbayúlynyng 35-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 35-qara sózinde til men sózding qúndylyghy turaly tereng oy qozghalady. Oishyl «Sóz týzeldi, tyndaushy sen de týzel» dep bastay otyryp, tyndaushy men sóileytin adamnyng jauapkershiligin qatar qoyady. Yaghni, jaqsy sózding әseri boluy ýshin tyndaushy da layyqty dengeyde qabylday bilui kerek deydi. Abay «jaqsy sóz - jangha shipa, tereng oy - adamdy tәrbiyeleydi» degendi menzeydi. Sonymen qatar, arzan, qúr maqtan ýshin aitylghan bos sózding eshkimge paydasy joq ekenin syngha alady. Abaydyn 35-qara sózi - sóz mәdeniyeti men tyndau әdebin dәripteytin taghylymdy shygharma. Abay adam men qoghamdy týzetu sózden bastalatynyn kórsetedi. Sondyqtan әr adam sózding mәnin týsinip sóileuge jәne tyndaugha ýirenui kerek. Búl - býgingi aqparat ghasyrynda da óte manyzdy eskertu.

Abay Qúnanbayúlynyng 36-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 36-qara sózinde adam men januar arasyndaghy basty aiyrmashylyq - aqyl men bilimde ekeni bayandalady. Oishyl adam balasy tek qorektenip, ósip-ónumen ghana shektelmey, oylau, izdenu, ýirenu, jetilusiyaqty qabiletterge ie bolu arqyly erekshelenedi deydi. Abaydyng aituynsha, adam dýniyege kelgen son, qúr tirshilik etumen shektelmey, bilim alyp, ózin damytuy, ruhany kemeldikke úmtyluy qajet. Búl adamdyq boryshtyng mәnin kórsetedi. Abaydyn 36-qara sózi - bilim men izdenisting adam ómirindegi ornyturaly. Abay búl sózinde «adam adam bolu ýshin oilanuy kerek» degen oidy jetkizedi. Yaghni, adamdyq qasiyet - aqyl, sana, izdenis arqyly ghana qalyptasady. Býgingi bilim men ghylymgha negizdelgen zamanda búl - asa ózekti ýndeu.

Abay Qúnanbayúlynyng 37-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 37-qara sózi - óte tereng filosofiyalyq tolghanys. Búl sózinde Abay qúdayshylyq, iman, adamdyq jol turaly óz oi-pikirin qysqasha ghana aforistik týrde úsynady. Ol adam ómirinde: Ar, Aqyl, Úyat, Sabyr, Raqymsiyaqty qasiyetterding manyzyn joghary qoyady. Abay búl sózinde adamdy taza jýrekpen, shynayy niyetpen ómir sýruge, ruhany baylyqqa úmtylugha shaqyrady. Ol ýshin adam úyattan aiyrylmauy, aqyldy serik etui, sabyrly boluy, jәne raqym (meyirim) arqyly ainalasyna jaqsylyq taratuy qajet ekenin eskertedi. Abaydyn 37-qara sózi - adamgershilik pen imandylyqtyng ruhany baghdarlamasy ispettes. Búl - Abay danalyghynyng shoqtyghy biyik tújyrymy, adam balasyn kemeldikke jeteleytin jol.

Abay Qúnanbayúlynyng 38-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 38-qara sózi - eng tereng filosofiyalyq jәne dini-imaniy oi-tolghaularynyng biri. Búl enbeginde Abay iman, ghylym, jýrek, aqylúghymdarynyng mәnin ashyp, haq dinning ruhany negizderin taldaydy. Abay «Ghylym - Allanyng bir sipaty» deydi. Yaghny shynayy ghylym men iman bir-birine qayshy emes, kerisinshe aqiqatqa aparatyn jol ekenin aitady. Ol ghylymsyz din - fanatizm, al imansyz ghylym - opasyzdyqqa bastaydydegendi menzeydi. Abay múnda sonday-aq aqyl men jýrekting ýilesimin sóz etedi. Onyng oiynsha, adam shyn imandy boluy ýshin ol tek diny ghúrypty oryndap qoymay, aqylmen, jýrekpen sezinip, izgilikke úmtyluy kerek. Abaydyn 38-qara sózi - iman men ghylymnyn, jýrek pen aqyldyng ýndestigi turaly tereng oi. Abay búl arqyly adamdy tek syrtqy dindarlyqqa emes, ruhany terendikke, parasat pen әdiletke negizdelgen naghyz «tolyq adam» bolugha shaqyrady. Býgingi zaman ýshin de búl - asa manyzdy ruhany baghdar.

Abay Qúnanbayúlynyng 39-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 39-qara sózi - ósiyet týrinde jazylghan adamgershilik jayyndaghy oy tolghauy. Búl sózinde Abay adamnyng jaratylysy, onyng Allamen jәne qoghammen baylanysy turaly tereng payym jasaydy. Ol adamdy Jaratushynyng erekshe etip jaratqanyn, adamgha aqyl, erik, jýrek, nәpsi siyaqty qasiyetter bergenin aitady. Biraq búl qasiyetterding bәri tәrbie men sanagha baylanysty. Adam dúrys jolmen jýrse - kәmil adam bolady, al eger nәpsige erik berse, ruhany qúldyraydy. Abay búl sózinde sonymen birge ata-ananyng bala tәrbiyesindegi jauapkershiligin, adamnyng óz erkin dúrys baghytta qoldanuyn erekshe atap ótedi. Abaydyng 39-qara sózi - ruhany tәrbiyenin, adam bolmysynyng mәnin týsindiretin taghylymdy shygharma. Abay adam tabighatyn tereninen týsinip, ony aqyl, tәrbiye, ar-úyat arqyly jetildiruge bolatynyn kórsetedi. Búl sóz - adam bolmysyna ýniludin, ózin-ózi tanudyng jәne ruhany damudyng kilti.

Abay Qúnanbayúlynyng 40-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 40-qara sózinde ata-ananyng balagha berer tәrbiyesi turaly tereng oy qozghalady. Ol balany jastayynan dúrys jolgha salmasa, keyin týzetu qiyn bolatynyn eskertedi. «Balany bastan» degen halyq danalyghyn mysal ete otyryp, tәrbiyening týp qazyghy - ata-anada ekenin naqty kórsetedi. Abay: «Adam balasynyng eng jamany - talapsyzdyq» dep, balanyng boyyndaghy talap, enbek, minez, úyat, meyirim, әdilet sekildi qasiyetterding qalyptasuyna otbasyndaghy tәrbiyening әseri zor ekenin týsindiredi. Abaydyng 40-qara sózi - otbasy tәrbiyesining manyzy men bala tәrbiyeleudegi jauapkershilikti tereng týsindiretin shygharma. Abay búl sóz arqyly әr ata-anany sanaly úrpaq tәrbiyeleuge, balanyng minezi men bolmysyn qalyptastyrugha bey-jay qaramaugha shaqyrady. Býgingi tanda da búl - asa ózekti mәsele.

Abay Qúnanbayúlynyng 41-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 41-qara sózinde qazaq qoghamyndaghy bilimsizdik pen jalghan ghalymsymaqtardy syngha alady. Ol shyn bilim men jalghan bilimning aiyrmashylyghyn ashyp kórsetip, naghyz ghalym adam - aqyldy, izgi, kishipeyil, óz bilgenin júrtqa paydasy tiyetin jolmen jetkizetin adamekenin aitady. Abay ózin «oqymystymyn» dep jýrgenderding arasynda maqtanshaq, danghoy, paydakýnem, tereng bilimsiz adamdardyng kóp ekeninsynaydy. Múnday adamdar eldi adastyrady, bilimge emes, ataq pen baylyqqa qyzmet etedi. Abaydyng 41-qara sózi - shyn bilim men ruhany kemeldikti dәripteytin, al jalghan ghalymdyqty әshkereleytin taghylymdy shygharma. Abay búl sóz arqyly aqiqat bilim men adamgershilikke negizdelgen tәrbiyege ýndeydi. Bilim - tek aqparat emes, ol jan men argha qyzmet etetinkýsh ekenin eskertedi.

Abay Qúnanbayúlynyng 42-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 42-qara sózi - óte qysqa, biraq mazmúny teren. Búl sózinde Abay: «Bizding qazaqtyng dostyghy - kóbinese dostyq emes...» - dep, qazaq qoghamyndaghy dostyq úghymynyng әlsireuin, ekijýzdilik pen esepke qúrylghan qarym-qatynasty syngha alady. Ol shynayy dostyqtyng ornyna payda, ataq, jeke mýdde ýshin jaqyndasudy bayqap, múnday qarym-qatynastyng adamgershilikke jat ekenin menzeydi. Abaydyng 42-qara sózi - naghyz dostyq pen jalghan qarym-qatynastyng aiyrmasyn kórsetetin ótkir syn. Abay búl sózinde dostyqtyng shyn peyilge, adaldyq pen qúrmetke negizdelu kerektigin eskertedi. Búl - qazirgi zaman ýshin de manyzdy adamy qúndylyqtardy eske salatyn sóz.

Abay Qúnanbayúlynyng 43-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 43-qara sózinde aqyn adam boyyndaghy jaqsy men jaman minezderding sebepteri men saldaryn týsindiredi. Ol adamnyng minez-qúlqy tua bitpeytinin, tәrbie men ortanyng әserinen qalyptasatynyn aitady. Abaydyng pikirinshe, minez - adamnyng ekinshi tabighaty, ony dúrys qalyptastyrugha bolady әri kerek. Abay jaqsy minez retinde - adaldyq, sabyr, qayrat, úyat, meyirim siyaqty qasiyetterdi ataydy. Al erinshektik, maqtanshaqtyq, kórseqyzarlyq, kýnshildik siyaqty teris minezder adamnyng ózin de, qoghamdy da keri tartady deydi. Abaydyng 43-qara sózi - adam minezining tәrbiyelik jolmen qalyptasatynyn, ony týzetuge bolatynyn dәleldeytin taghylymdy shygharma. Abay әrbir adam ózin tәrbiyeleuge, minezin jetildiruge úmtyluy tiyis dep esepteydi. Búl - jeke damugha ýndeytin ruhany baghdar

Abay Qúnanbayúlynyng 44-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 44-qara sózinde aqyn bilim men ghylymnyng adam ómirindegi manyzy turaly tereng oy qozghaydy. Ol ghylymdy - adamnyng kemeldenuinin, algha jyljuynyng basty sharty retinde qarastyrady. Abay jas úrpaqqa arnap: «Adam balasy adam balasynan aqyl, ghylym, minez degen nәrselermen ozady», - dep bilim men ghylymdy, jaqsy minezdi damytudyng qajettigin basa aitady. Sonymen birge, aqyn ghylymdy payda tabu ýshin emes, shyn kónilmen, shyn niyetpen ýirenu kerek ekenin eskertedi. Óitkeni naghyz bilim - aqyl men jýrekting birligimen keletin ruhany baylyq. Abaydyng 44-qara sózi - bilimge degen sýiispenshilik pen ghylymgha degen adaldyqtydәripteytin taghylymdy oi. Abay búl arqyly tәrbiyeli, bilimdi, izgi adam bolugha shaqyrady, al múnday adam - qoghamnyng qozghaushy kýshi ekenin menzeydi.

Abay Qúnanbayúlynyng 45-qara sózine qysqasha týsinikteme:

Abaydyng 45-qara sózi - onyng qara sózderining qorytyndysy ispettes. Búl sózinde hakim Abay elining minezin, bilimge, enbekke, adamgershilikke degen kózqarasyn synay otyryp, ózining jýrekjardy ókinishin bildiredi. Ol ómir boyy halqyna paydaly aqyl aitugha, dúrys jol kórsetuge tyrysqanyn aitady. Abay bylay deydi: «Qayrat, aqyl, jýrek ýsheuining basyn qosyp, men etkem - halyqqa paydaly bolar dep…» Alayda elding búl ósiyetke nemqúrayly qarauy - onyng kónilin qynjyltady. Búl sóz - últy ýshin janyn auyrtqan oishyldyng songhy amanaty ispetti. Abaydyng 45-qara sózi - Abaydyng halyqqa aitqan ruhany ósiyetining shegesi. Ol danalyq pen adaldyqty, әdilet pen parasatty ómirining mәni etip alyp, úrpaghyna amanat sóz qaldyrdy. Búl sóz - әrbir sanaly adamdy oigha qaldyratyn tereng ruhany tolghau.

Junusov Bauyrjan - ekonomika ghylymdarynyng kandidaty, dosent, professor, akademiyk. 

Abai.kz