10 تامىز - ۇلى ويشىل، اقىن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تۋعانىنا 180 جىل تولاتىن ايتۋلى كۇن. وسىعان وراي، ابايدىڭ 45 قارا ءسوزىن بىرگە وقىپ، كۇن سايىن 1-2 قارا سوزدەن جىبەرىپ وتىرامىن. حاكىم ابايدىڭ ءاربىر قارا ءسوزى - تەرەڭ تاربيە مەن دانالىقتىڭ كوزى. ونى تىڭداي وتىرىپ، ءوز وي-پىكىرلەرىڭىزبەن بولىسىڭىزدەر، تالقىلاپ، بىرگە وي تولعايىق.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 1-ءشى قارا ءسوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

اقىن بۇل سوزىندە ادام ءومىرىنىڭ ءمانى تۋرالى وي قوزعايدى. ول ءوزىنىڭ «ەندى حالقىم ءۇشىن نە ىستەي الامىن؟» دەگەن تولعانىسپەن ءسوزىن باستايدى. جاس كۇنىندە عىلىم مەن ونەر ۇيرەنۋدى ماقسات ەتسە دە، ەل ىشىندەگى داۋ-داماي، وسەك-اياڭ، بوس ماقتان ونى شارشاتقانىنا قىنجىلادى. «باقپەن اسقان پاتشادان، ميمەن اسقان ارتىق» دەگەن ءتۇيىنى - ابايدىڭ اقىل مەن ءبىلىمدى بارىنەن جوعارى قويۋىن كورسەتەدى. ول ءومىردىڭ ناعىز ءمانى - اقىلدى ەڭبەك پەن ەلگە پايدالى بولۋ ەكەنىن مەڭزەيدى. نەگىزگى وي: اقىلمەن، ەڭبەكپەن، ادىلەتپەن ءومىر ءسۇرۋ - ادامدىقتىڭ ولشەمى. اباي بۇل ءسوز ارقىلى ءوز حالقىنىڭ ساناسىن وياتۋعا تىرىسادى.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 2-ءشى قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

اقىن بۇل سوزىندە قازاق حالقىنىڭ جالقاۋلىعىن, وقۋعا، عىلىمعا ۇمتىلماۋىن سىنعا الادى. ول ەل ىشىندەگى بوس ماقتان، ەرىنشەكتىك پەن ءبىر-ءبىرىن الداۋ سياقتى جات مىنەزدەردەن تۇڭىلە وتىرىپ، حالىقتىڭ دامۋى ءۇشىن نە كەرەگىن ناقتى كورسەتەدى. «قانداي بالا بولماسىن، وقىسا، بىلسە، تۇبىندە ءبىر كەرەگى تيەدى» - دەيدى اباي. ول جاستاردى بىلىمگە، ەڭبەككە، ادالدىققاشاقىرا وتىرىپ، ەلدىڭ بولاشاعى تەك سانالى، ءبىلىمدى ۇرپاقتىڭ قولىندا ەكەنىن مەڭزەيدى. نەگىزگى وي: عىلىم مەن ەڭبەككە ۇمتىلعان حالىق قانا العا باسادى. اباي ەلدىڭ بولاشاعى - جاستاردىڭ ءبىلىم مەن تاربيە الۋىنا بايلانىستى ەكەنىن ەسكەرتەدى.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 3-ءشى قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

اقىن بۇل سوزىندە ادامنىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن انىقتاي وتىرىپ، شىنايى ادام بولۋدىڭ ولشەمىن بەرەدى. ول ادام بويىنداعى ەڭ قۇندى ءۇش قاسيەتتى اتاپ وتەدى: «ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك». ابايدىڭ ايتۋىنشا، وسى ءۇش قاسيەت تەڭ ۇيلەسكەندە عانا ادام ناعىز كەمەلدىككە جەتەدى. اقىل - دۇرىس ويلاۋعا، قايرات - ارەكەت ەتۋگە، جۇرەك - مەيىرىم مەن ادىلدىككە جەتەلەيدى. نەگىزگى وي: ادام بولمىسىنىڭ نەگىزى - قايرات، اقىل، جۇرەك ۇشتىگىنىڭ ۇيلەسىمى. اباي بۇل ارقىلى رۋحاني كەمەلدىككە جەتۋدىڭ جولىن كورسەتەدى.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 4-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

بۇل قارا سوزىندە اباي قازاق حالقىنىڭ مىنەز-قۇلقىن, اسىرەسە ىشكىكەمشىلىكتەرىن اشىق سىنايدى. ول ەل اراسىنداعى وسەك، كورەالماۋشىلىق، جالقاۋلىق، ءبىرىن-ءبىرى اياقتان شالۋ سياقتى جات قىلىقتارعا قىنجىلادى.«ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەگەن يدەيا وسى ءسوزدىڭ استارىندا جاتىر. ابايدىڭ ويىنشا، حالىقتىڭ العا باسپاۋىنا سىرتقى جاۋ ەمەس، ىشكى ناداندىق پەن الاۋىزدىق سەبەپ. نەگىزگى وي: ۇلتتىڭ دامۋىنا ەڭ ۇلكەن كەدەرگى - ءوزارا كۇنشىلدىك پەن ىشكى بىرلىكتىڭ جوقتىعى. اباي حالقىن بىرلىككە، پاراساتتىلىققا شاقىرادى.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 5-ءشى قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

بۇل قارا سوزىندە اباي ادام بالاسىنىڭ دۇنيەنى قالاي تاباتىنىتۋرالى ءسوز قوزعايدى. ول ادامداردىڭ كوبى بايلىق پەن مالدى ەڭ وڭاي جولمەن - الداۋ، قۋلىق، سۇمدىق ارقىلى تابۋعا تىرىساتىنىن سىنعا الادى.ابايدىڭ ويىنشا، مۇنداي جولمەن كەلگەن تابىس بەرەكەسىز, ال ادام رۋحاني كەدەي بولادى. ول ادام بالاسىن ادال ەڭبەك ەتۋگە، ماڭداي تەرىمەن مال تابۋعا شاقىرادى. «ەڭبەكسىز مال تابۋ - ارسىزدىقتىڭ بەلگىسى» - دەگەنى وسىنى مەڭزەيدى. نەگىزگى وي: ادال ەڭبەك - شىن بايلىقتىڭ كوزى. اباي ەڭبەكتى قادىرلەۋگە، جالقاۋلىقتان ارىلۋعا ۇندەيدى.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 6-شى قارا ءسوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

اباي بۇل سوزىندە ادامنىڭ ءوسۋى مەن دامۋى تۋرالى تەرەڭ فيلوسوفيالىق وي ايتادى. ول: «ادامنىڭ ادامشىلىعى - اقىل، عىلىم، جاقسى اتا، جاقسى انا، جاقسى قۇربى، جاقسى ۇستازدان بولادى» - دەپ، تاربيەنىڭ ءتورت تاعانىن كورسەتەدى. ابايدىڭ ايتۋىنشا، تەكتىلىك پەن تاربيە - ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردىڭ باستاۋى. جاقسى اتا-انا، ۇلگىلى ورتا، ۇستاز بەن جولداس - ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى مەن كوزقاراسىن قالىپتاستىراتىن نەگىزگى كۇش. نەگىزگى وي: ادام بولمىسى كەزدەيسوق ەمەس، تاربيەمەن، ورتانىڭ اسەرىمەن قالىپتاسادى. اباي وسىلايشا رۋحاني تاربيە مەن ءبىلىمنىڭ ماڭىزىن ايقىندايدى. بۇل قارا ءسوز - اتا-اناعا، مۇعالىمگە، قوعامعا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىن رۋحاني باعدارشام دەسە بولادى.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 7-ءشى قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

بۇل سوزىندە اقىن ادام ءومىرىنىڭ باستى ماقساتى - تىرشىلىك ءۇشىن ەڭبەك ەتۋ ەكەنىن ايتادى. ول ادام بالاسىنىڭ ءىشىپ-جەۋ، ۇيىقتاۋ، كوبەيۋ سياقتى ارەكەتتەرى جان-جانۋارمەن بىردەي ەكەنىن ەسكە سالادى. بىراق ادامنىڭ باستى ايىرماشىلىعى - اقىل، سانا، ىزدەنىس ەكەنىن ەرەكشە اتاپ وتەدى. «كىمدە-كىم ءوزىن دە، وزگەنى دە الداماي، ادال ەڭبەك ەتسە - سول ادام» دەگەن ويدى مەڭزەيدى.اباي حالىقتى جالقاۋلىقتان، پايداسىز ءومىر سالتىنان ارىلۋعا شاقىرىپ، ەڭبەكقور، اقىلدى، ادامگەرشىلىگى بار تۇلعا بولۋعا ۇندەيدى. نەگىزگى وي:ادام ءومىرى تەك تىرشىلىكپەن شەكتەلمەۋى كەرەك, ناعىز ءومىر - ىزدەنىس، اقىل، ەڭبەك ارقىلى ءمان تابۋ.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 8-ءشى قارا ءسوز - قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

قايىرلى تاڭ، وردالىق ارىپتەستەر! اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 8-ءشى قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە: اباي بۇل سوزىندە جاس بالا مەن ۇلكەن ادامنىڭ دۇنيەتانىمىن سالىستىرا وتىرىپ, ادامنىڭ ءوسۋى مەن دامۋى تۋرالى وي قوزعايدى. ول بالانىڭ ومىرگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى مەن بىلۋگە قۇشتارلىعىن جوعارى باعالايدى. بىراق ەسەيە كەلە كوپ ادامنىڭ بۇل قاسيەتتەرىنەن ايىرىلىپ، جالقاۋ، نەمقۇرايلى، ويسىز بولىپ كەتەتىنىن سىنايدى. «بالا كۇنىمە قايتىپ كەلسەم - بۇلدىر ساعىم» - دەگەنى، ابايدىڭ سول تازا نيەتكە، شىنايى قىزىعۋشىلىققا دەگەن ساعىنىشىن بىلدىرەدى.

اباي ادام بالاسى جاس كەزدەگى ىنتاسىن ساقتاپ، ۇنەمى ىزدەنىپ، دامۋعا تالپىنۋى قاجەت دەگەن وي ايتادى. نەگىزگى وي: ادام ءومىر بويى ۇيرەنۋگە قۇشتار بولۋ كەرەك. ناعىز جەتىستىك - بالالىقتاعى ىزگى نيەتتى جوعالتپاي، ەرەسەك ومىردە ىسكە اسىرا ءبىلۋ.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 9-شى قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

اباي بۇل سوزىندە وقۋ مەن ءبىلىمنىڭ ماقسات-مىندەتى تۋرالى تەرەڭ وي قوزعايدى. ول بالاسىن وقۋعا بەرەتىن كەيبىر اتا-انانىڭ نيەتى دۇرىس ەمەس ەكەنىن سىنعا الادى. ءبىرى «شەن السىن»، ءبىرى «باي بولسىن»، ءبىرى «مىرزا بولسىن» دەپ وقىتادى. اباي مۇنداي نيەت - ناعىز عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ رۋحىنا قارسى ەكەنىن ايتادى. «عىلىمدى ۇيرەنۋ - اقيقاتقا، ادام بولۋعا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن بولۋى كەرەك» - دەگەن ويدى مەڭزەيدى. ول ءبىلىمنىڭ ماقساتى - اقىل، ادامگەرشىلىك جانە ەلگە پايدا كەلتىرۋ ەكەنىن باسا ايتادى. نەگىزگى وي: بءىلىم -مانساپ پەن بايلىققا جەتۋدىڭ قۇرالى ەمەس، رۋحاني كەمەلدەنۋدىڭ جولى

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 10-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

اباي بۇل سوزىندە قازاق حالقىنىڭ ونەر-بىلىمگە، عىلىمعا دەگەن نەمقۇرايلىعىن قاتتى سىنعا الادى. ول ەل ىشىندە وقۋعا، ۇيرەنۋگە ىنتا جوق, كوبىسى ءومىردى تەك دۇنيە تابۋ، توي-دۋمان، ماقتان ءۇشىن وتكىزىپ جۇرگەنىن اشىنا ايتادى. اباي عىلىم مەن ونەردىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزىن تۇسىنبەيتىن ەلدىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر بولاتىنىن ەسكەرتەدى. ول: «عىلىمدى ۇيرەنەمىن دەگەن ادامنىڭ اقىل، قايرات، سابىر، تالاپ سەكىلدى قاسيەتتەرى بولۋ كەرەك» - دەپ، بىلىمگە اپارار جولدى كورسەتەدى. نەگىزگى وي: عىلىم مەن ونەر - حالىقتى العا سۇيرەيتىن كۇش, ال ناداندىق - ەلدى كەيىنگە تارتادى. اباي ادام بويىندا تالاپ پەن تاباندىلىق، اقىل مەن سابىر بولۋىن ماڭىزدى دەپ سانايدى. بۇل قارا ءسوز - بۇگىنگى جاستارعا دا ارنالعان رۋحاني ەسكەرتۋ. ول - تەك سىن ەمەس، ۇلتتى وياتۋعا ارنالعان سەرگەك ۇندەۋ.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 11-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

بۇل سوزىندە اباي قازاق حالقىنىڭ بالا تاربيەسىندەگى كەمشىلىكتەرىنسىنعا الادى. ول اتا-انالاردىڭ بالاسىن ەركەلەتىپ، ەڭبەككە باۋلىماۋىن, تەك دۇنيە، مال، مانساپ قۋالاۋعا تاربيەلەۋىن قاتتى سىنايدى. «بالاما مال تاپ، شەن ال، ادام بول» دەيدى، بىراق شىن ادامشىلىقتى ۇيرەتپەيدى» - دەيدى اباي. ول «ادام بولۋ» دەگەن - تەك بايلىق ەمەس، ار-ۇيات، ءبىلىم، تاربيە، كىسىلىك قاسيەتتەرگە يە بولۋ ەكەنىن باسا ايتادى. نەگىزگى وي: اتا-انا بالانىڭ بولاشاعىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ, ونى ەڭبەككە، ادامگەرشىلىككە، بىلىمگە باۋلۋ كەرەك. اباي بالا تاربيەسىندە ماتەريالدىق ەمەس، رۋحاني بايلىققا باسىمدىق بەرۋدى ۇندەيدى. بۇل قارا ءسوز - بۇگىنگى تاربيە ىسىنە دە وتە وزەكتى. جاستاردىڭ ادام بولىپ قالىپتاسۋى - اتا-انا مەن قوعامنىڭ تاربيەسىنە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ۇمىتپاۋ قاجەت

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 12-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 12-قارا سوزىندە ەڭبەك ەتۋ, شارۋاعا بەرىلىپ، ماڭداي تەرمەن مال تابۋ تۋرالى ايتىلعان. ول ەل ىشىندەگى جالقاۋلىقتى, جاتىپىشەرلىكتى, بىرەۋگە يەك ارتىپ، دايىنعا ۇيرەنىپ قالعان مىنەزدى سىنايدى. ابايدىڭ ايتۋىنشا، شىنايى بايلىق - ادال ەڭبەكپەن كەلگەن دۇنيە, ال ەڭبەكسىز مال - بايانسىز. ول جاستاردى جالقاۋلىقتان ارىلىپ، ءبىلىم مەن ەڭبەككە ۇمتىلۋعاشاقىرادى. "تەرەڭ وي، اقىل، تالاپ كەرەك، ايتپەسە كىسى ادام بولا المايدى" دەگەن ويدى جەتكىزەدى. بۇل ءسوز - بۇگىنگى كۇننىڭ دە باستى ماسەلەسى. قورىتىندى:12-قارا ءسوز - قازاق حالقىن ەڭبەككە، جاۋاپكەرشىلىككە، ادال ءومىر سۇرۋگە شاقىراتىن تاعىلىمدى وسيەت.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 13-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 13-قارا سوزىندە ەل بيلەۋ ءىسى, باسشىلىق پەن ەل باسقارۋ ءتارتىبى ءسوز بولادى. حاكىم اباي حالىققا باسشىلىق ەتەتىن اكىمدەر مەن بي-بولىستاردىڭ كەمشىلىكتەرىن سىنعا الادى. ول ولاردىڭ پاراقورلىق، جاعىمپازدىق، ادىلەتسىزدىك، مانساپقورلىق سياقتى تەرىس ارەكەتتەرىناشكەرەلەيدى. اباي شىنايى ەل باسقارۋشى قانداي بولۋ كەرەك دەگەنگە جاۋاپ ىزدەيدى: ءادىل، ەل قامىن ويلايتىن، ار-ۇياتتى جوعارى قوياتىن ادام بولۋى ءتيىس دەيدى. ول باسقارۋشىلاردىڭ حالىقپەن بىرگە بولىپ، ەل ءىشىنىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا كۇش سالۋىن قالايدى. قورىتىندى: 13-قارا ءسوز - ابايدىڭ ادىلەتتى قوعام مەن تازا بيلىك تۋرالى تەرەڭ ويى, ەل باسقارۋ مادەنيەتى تۋرالى ونەگەلى پىكىرى. بۇل - قازىرگى زامان ءۇشىن دە وزەكتى ءارى وي سالارلىق وسيەت.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 14-شءى قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 14-قارا سوزىندە ادامنىڭ جاراتىلىسىنداعى ەكى ءتۇرلى قاسيەت-ءتان (دەنە) مەن جان (رۋح) تۋرالى وي قوزعالادى. ول ادام ومىرىندە جان مەن ءتاننىڭ تالابى ءارتۇرلى بولاتىنىن ايتادى: ءتان-جەپ-ءىشىپ، ۇيىقتاپ راحات ىزدەسە، جان-بىلىمگە، اقيقاتقا، رۋحاني كەمەلدىككە ۇمتىلادى. اباي ادامدى ناعىز كەمەلدىككە جەتكىزەتىن-جاننىڭ تالابىن قاناعاتتاندىرۋ ەكەنىن مەڭزەيدى. بۇل قارا ءسوز ارقىلى اقىن ادامدى تەك ءتان قۇمارلىعىمەن شەكتەلمەي، رۋحاني دامۋ جولىن تاڭداۋعا شاقىرادى. ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءمانى-جاننىڭ جەتىلۋى مەن جۇرەكتىڭ تازالىعىندا دەپ ۇقتىرادى. بۇل - ابايدىڭ تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويى مەن تاربيەلىك ۇستانىمىنىڭ كورىنىسى.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 15-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 15-قارا سوزىندە ول ادامنىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنىڭ باستاۋى - ار, ۇيات, نامىس, سابىر, جان جانە جۇرەك ەكەنىن ايتادى. اقىن بۇل قاسيەتتەردىڭ ارقايسىسىنا جەكە توقتالىپ، ولاردىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزىن تۇسىندىرەدى. اباي «جان مەن ءتاننىڭ» ايىرماشىلىعىن تۇسىندىرە كەلە، جۇرەكتىڭ، اقىلدىڭ، قايراتتىڭ اراسىنداعى ۇندەستىكتى ءسوز ەتەدى. اقىلدى - ويدىڭ، قايراتتى - ەرىك پەن تاباندىلىقتىڭ، جۇرەكتى - مەيىرىم مەن يماندىلىقتىڭ ورنى دەپ تانيدى. ابايدىڭ پايىمداۋىنشا، وسى ۇشەۋى كەلىسىم تاپقاندا عانا ادام تولىق، كەمەل بولمىسقا جەتەدى. بۇل سوزىندە اباي ادام بولۋ ءۇشىن تەك ءبىلىم جەتكىلىكسىز, سونىمەن بىرگە جۇرەك تاربيەسى مەن رۋحاني كەمەلدىك كەرەك ەكەنىن مەڭزەيدى. وسىلايشا، ول وقىرماندى ىشكى جان دۇنيەنى تاربيەلەۋگە، كىسىلىك پەن رۋحاني بيىكتىككە ۇمتىلۋعا ۇندەيدى.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 16-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 16-قارا سوزىندە اقىن ەل ىشىندەگى بىلىمسىزدىك پەن بويكۇيەزدىك، جالقاۋلىق پەن كۇنشىلدىك سياقتى كەلەڭسىز مىنەزدەردى سىنعا الادى. ول حالىقتىڭ مىنەزىندەگى ۇساق-تۇيەككە اۋەستىك، ءبىر-ءبىرىن ءسوز ەتىپ، عايباتتاۋ، ءىستىڭ مانىنە ۇڭىلمەي سىرتتاي باعالاۋ سياقتى قاسيەتتەردىڭ ۇلتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى ەكەنىن اشىق ايتادى. اباي: «بىرەۋ ەستىپ ءسوزىڭدى ۇعار ما ەكەن؟» - دەپ، ءوز زامانىنىڭ ادامدارىن ويلانۋعا، وزگەلەردى ءجونسىز سىناماي، ءوز بويىنداعى كەمشىلىكتى تۇزەتۋگە شاقىرادى. بۇل قارا ءسوز - قوعامدىق ساناعا، ادام مىنەزىنە جانە ۇلتتىق بىرلىككە قاتىستى ماڭىزدى ويلار تىزبەگى. ابايدىڭ بۇل سىني كوزقاراسى بۇگىنگى كۇنى دە وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق. ول ءاربىر ادامدى ءوزىن-ءوزى تانۋعا، ىشكى مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋعا ۇندەيدى

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 17-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 17-قارا ءسوزى - يمان، سەنىم جانە اقىل تاقىرىپتارىن تەرەڭ قوزعايتىن فيلوسوفيالىق تولعام. اقىن بۇل سوزىندە «يمان» دەگەن ۇعىمدى جاي عانا ءدىني راسىممەن شەكتەمەي، ونى اقىلمەن ۇعىنىپ، جۇرەكپەن قابىلداۋعا ءتيىس رۋحاني بيىك دەڭگەي دەپ تۇسىندىرەدى. اباي يماندى «تاكليد يمان» (ياعني، ەلىكتەۋ يمان) جانە «حاقيقات يمان» (شىن كوڭىلمەن سەنۋ) دەپ ەكىگە ءبولىپ، ادامداردىڭ كوبى ءدىني سەنىمدى تەك سىرتقى فورما رەتىندە قابىلدايتىنىن سىنعا الادى. ال ناعىز يمان - اقىلعا ساي، جۇرەكپەن بەكىگەن، ومىرلىك ءىس-ارەكەتتە كورىنىس تاباتىن سەنىم. نەگىزگى ويى - شىنايى يمان مەن سەنىم تەك اتا-بابادان قالعان ءداستۇر ەمەس، ونى ادام ءوز اقىلىمەن تانىپ، جۇرەكپەن قابىلداۋى كەرەك. بۇل قارا ءسوز قازىرگى تاڭدا دا وزەكتىلىگىن جويماعان - يماندىلىقتى تەرەڭ ءتۇسىنۋ مەن ءدىندى دۇرىس ۇعىنۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى رۋحاني مۇرا.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 18-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 18-قارا ءسوزى - مەيىرىم، شاپاعات، ادامگەرشىلىك ۇعىمدارىن ارقاۋ ەتكەن تەرەڭ تاربيەلىك ءمانى بار شىعارما. بۇل سوزىندە اباي ادام بويىنداعى جاقسىلىق قاسيەتتەردىڭ نەگىزى - مەيىرىمدىلىك پەن راقىمشىلىق ەكەنىن ايتادى. ول ادام بالاسى جاراتىلىسىنان-اق ءبىر-بىرىنە قامقور، قايىرىمدى بولۋعا ءتيىس دەيدى. ابايدىڭ ايتۋىنشا، ادام ءوزىنىڭ تابيعي بولمىسىن ساقتاسا، ەشقاشان قاتىگەزدىككە بارمايدى. بىراق ومىردە ناپسىگە ەرگەن، ءوزىن عانا ويلاعان ادامدار بۇل تابيعي قاسيەتتەرىن جوعالتىپ الادى. اباي سول مىنەزدەن ساقتانۋعا ۇندەيدى. نەگىزگى ويى - ادام بالاسىن ادام ەتەتىن - جۇرەك تازالىعى، مەيىرىم مەن قايىرىم. وسى قاسيەتتەردى جوعالتپاۋ - ادامنىڭ باستى پارىزى. بۇل ءسوز ارقىلى اباي قوعامداعى قاتىگەزدىك پەن رۋحاني جۇتاڭدىقتىڭ الدىن الۋ جولىن كورسەتىپ وتىر.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 19-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 19-قارا سوزىندە ادامنىڭ ەكى ءتۇرلى بولمىسىن - ءتان (دەنە) مەن جان (رۋح) قاسيەتتەرىن اجىراتىپ، ولاردىڭ تابيعاتىن، دامۋ جولدارىن تەرەڭ تالدايدى. اقىن ءتان مەن جاننىڭ قاجەتتىلىكتەرى ءارتۇرلى ەكەنىن، ادام بالاسى جان تاربيەسىنە جەتكىلىكتى ءمان بەرمەسە، رۋحاني دامۋدان ارتتا قالاتىنىن ەسكەرتەدى. اباي جان ازىعى رەتىندە عىلىم، ءبىلىم، شىندىقتى ءسۇيۋ، ىزگىلىك پەن يماندىلىقتى اتاپ كورسەتەدى. ول جاننىڭ ازىعى - اقىل مەن جۇرەكتىڭ ۇندەستىگى، ىزگى ويلار مەن پاراساتتى ارەكەتتەر ەكەنىن ايتادى. نەگىزگى ويى:ادام تەك ءتانىن ەمەس، جانىن دا تاربيەلەۋگە ءتيىس. جان دۇنيەسى كەمەلدەنبەي، ادام شىن مانىندە تولىق ادام بولا المايدى. اباي بۇل قارا سوزىندە رۋحاني كەمەلدىك پەن ادامنىڭ ىشكى الەمىن تاربيەلەۋ قاجەتتىگىن ەرەكشە اتاپ كورسەتىپ، ءبىزدى ويلانۋعا، ءوزىن-ءوزى تانۋعا شاقىرادى.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 20-شى قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 20-قارا ءسوزى - اقىننىڭ ادامنىڭ ەرىك-جىگەرى، مىنەزى مەن ناپسىگە قارسى تۇرا ءبىلۋ قابىلەتى تۋرالى وي-تولعاۋى. اباي بۇل سوزىندە ادام بالاسىنىڭ بويىنداعى ءناپسى مەن اقىل اراسىنداعى كۇرەستى ءسوز ەتەدى. ول ءناپسىنى - «ادامدى ازدىراتىن كۇش», ال اقىلدى - «تۇزەيتىن، تاربيەلەيتىن كۇش» رەتىندە قاراستىرادى. اباي ادام بالاسى ناپسىسىنە ەرىك بەرسە - ءتۇبى جامانشىلىققا ۇرىناتىنىن, ال اقىلعا جۇگىنسە - ءوزىن جەڭە الاتىنىن ايتادى. «ادامنىڭ ەڭ ۇلى جەڭىسى - ءوز ءناپسىسىن جەڭۋى» دەگەن وي - وسى قارا ءسوزدىڭ ءتۇيىنى. نەگىزگى وي: اباي ءوزىن-ءوزى تاربيەلەۋ, ءوز مىنەزىن جەڭۋ, ءناپسىنى تىيىپ، اقىلعا باعىنۋ - ادام بولمىسىنىڭ ەڭ بيىك بەلگىسى ەكەنىن ايتادى. اقىن بۇل سوزىندە ادام بويىنداعى رۋحاني كۇرەستى تەرەڭ فيلوسوفيالىق تۇرعىدا تالدايدى. ادام ءۇشىن ەڭ باستى شايقاس - ءوز ناپسىمەن كۇرەس. ابايدىڭ 20-قارا ءسوزى - رۋحاني تاربيە مەن ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋدىڭ ماڭىزدى جولىن كورسەتەتىن تاعىلىمدى تولعام.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 21-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

بۇل قارا سوزىندە اباي قازاق حالقىنىڭ ءبىر وسال مىنەزىن -ماقتانسۇيگىشتىك پەن ىشكى مازمۇنسىز داڭعازالىقتى سىنعا الادى. ول جۇرتتىڭ ناقتى ىسپەن ەمەس، اتاقپەن، اتا-باباسىنىڭ شەجىرەسىمەن، بۇرىنعى «ەرلىكپەن» ماقتاناتىنىن ايتىپ قىنجىلادى. «بىرەۋدىڭ بالاسى بولما، ادامنىڭ بالاسى بول» دەگەن يدەياعا ۇندەيتىن بۇل سوزدە اباي ادامنىڭ ءوز ەڭبەگىمەن جەتكەن جەتىستىگى عانا ماقتانۋعا لايىق ەكەنىن جەتكىزەدى.نەگىزگى ويى: اباي ناعىز ماقتانىش - ءبىلىم، ونەر، ادال ەڭبەك پەن ادامگەرشىلىك ەكەنىن ايتادى. تەك ۇرپاق ماقتانىشى نەمەسە ارعى اتا-بابامەن دارالانۋ -بوس ىسپەن تەڭ. ادام ءوز بويىنا ىزگى قاسيەت دارىتىپ، قوعامعا پايدا كەلتىرسە عانا ماقتانۋعا لايىق بولادى. قورىتىندى: 21-قارا ءسوز - ماقتانسۇيگىشتىك پەن اتاققۇمارلىققا قارسى ايتىلعان سىن. اباي ءار ادامدى ءوز ەڭبەگىمەن، جەكە قاسيەتىمەن دارالانۋعا شاقىرادى. بۇل -بۇگىنگى قوعام ءۇشىن دە وزەكتىلىگىن جويماعان تەرەڭ وي.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 22-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 22-ءشى قارا سوزىندە اقىن ادام ومىرىندەگى اقىل، قايرات جانە جۇرەك ۇشتاعانىنىڭ ماڭىزىن تەرەڭ فيلوسوفيالىق تۇرعىدا سۋرەتتەيدى. ول بۇل قاسيەتتەردى ءبىر-بىرىمەن تالاستىرىپ, سوڭىندا جۇرەككە باسىمدىق بەرەدى. ابايدىڭ پىكىرىنشە:

اقىل - جاقسى مەن جاماندى ايىراتىن قاسيەت،

قايرات - ءىس باستاۋ مەن تاباندىلىقتىڭ بەلگىسى،

جۇرەك - مەيىرىم مەن ادامگەرشىلىكتىڭ مەكەنى.

اباي: «ۇشەۋىنىڭ باسىن قوسىپ، بيلەيتىن - جۇرەك بولۋ كەرەك» دەپ تۇجىرىمدايدى. نەگىزگى وي: ادام بولمىسى وسى ءۇش قاسيەتتىڭ ۇيلەسىمىندە عانا كەمەلدەنەدى. بىراق جۇرەك - ادىلەت پەن مەيىرىمنىڭ تورەشىسى, سوندىقتان ول بارىنەن جوعارى تۇرۋى ءتيىس. ابايدىڭ 22-ءشى قارا ءسوزءى - ادامدىق قاسيەتتى قالىپتاستىرۋدىڭ رۋحاني فورمۋلاسى. اباي ادامدى تەك اقىلمەن ەمەس، جۇرەكپەن تاربيەلەۋ كەرەك دەگەن تەرەڭ گۋمانيستىك وي ايتادى. 

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 23-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 23-قارا سوزىندە اباي ادامنىڭ مىنەزى مەن ونىڭ وزگەرگىشتىگى تۋرالى وي تولعايدى. ول ادام مىنەزىنىڭ تۋما (جاراتىلىستان بەرىلگەن) جانە تاربيە ارقىلى قالىپتاساتىن ەكى جاقتى سيپاتى بولاتىنىن ايتادى. ابايدىڭ پايىمداۋىنشا، جاقسى مىنەز -ادامنىڭ تابيعاتىنا بايلانىستى بولسا دا, ونى دۇرىس تاربيەمەن قالىپتاستىرۋعا بولادى. «مىنەز - ادام كوركى» دەگەن حالىق دانالىعىنا ۇندەس بۇل ويدا اباي ادام مىنەزىنىڭ تۇزەلۋىنە اقىل مەن ەڭبەك كەرەك ەكەنىن كورسەتەدى. نەگىزگى وي: ادام مىنەزى وزگەرمەيدى دەگەن پىكىرمەن اباي كەلىسپەيدى. ول تاربيە مەن ورتانىڭ, ءبىلىم مەن ءوزىن-ءوزى تاربيەلەۋدىڭ ادامنىڭ مىنەزىن جاقسى جاققا وزگەرتۋگە ىقپال ەتەتىنىن دالەلدەيدى. ابايدىڭ 23-قارا ءسوزى - ادام مىنەزى تاربيەلەنەدى، داميدى دەگەن گۋمانيستىك يدەيانى ناسيحاتتايتىن تەرەڭ ويلى تۋىندى. اباي ءار ادامعا ءوزىن جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك بار ەكەنىن ەسكەرتەدى.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 24-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

بۇل قارا سوزىندە اباي مال تابۋ (ياعني دۇنيە، بايلىق جيناۋ) جولىنداعى ادام ارەكەتىنە نازار اۋدارادى. ول ادال ەڭبەكتىڭ ماڭىزىن باسا ايتىپ، جاۋاپسىزدىقپەن، قۋلىقپەن، الداۋمەن كەلگەن مالدىڭ (بايلىقتىڭ)ادامعا ناعىز پايداسى جوق ەكەنىن تۇسىندىرەدى. ابايدىڭ ويىنشا، ادام تەك ءوز قاجەتتىلىگى ءۇشىن عانا ەمەس, وتباسى، بالا-شاعا، ەل قامى ءۇشىن دە ەڭبەك ەتىپ, تاپقانىن پايدالى ىسكە جۇمساۋى ءتيىس. «مال - ادامنىڭ كوركى، ەڭبەكتىڭ جەمىسى» دەگەن ۇستانىم وسى ءسوزدىڭ وزەگى. نەگىزگى ويى: ادال ەڭبەك پەن ماڭداي تەرمەن كەلگەن دۇنيە عانا بەرەكەلى, ال ارام جولمەن كەلگەن بايلىق -رۋحاني كەدەيلىككە اپارادى.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 25-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 25-قارا ءسوزى - عىلىم مەن ءدىننىڭ اراقاتىناسى, اسىرەسە دىنگە دۇرىس كوزقاراس تۋرالى تەرەڭ فيلوسوفيالىق وي-تولعاۋ. بۇل سوزىندە اباي ناداندىق پەن جالعان دىنشىلدىكتى سىنعا الادى. ول ءدىندى اقىلمەن، عىلىممەن ۇشتاستىرا وتىرىپ ءتۇسىنۋ كەرەك دەيدى. اباي: «عىلىم - اللانىڭ ءبىر سيپاتى. ول - حاقيقات، وعان عاشىقتىق - شىن يمان» دەپ، شىنايى يماننىڭ نەگىزىن ءبىلىم مەن تانىمنان ىزدەيدى. نەگىزگى ويى: اباي ءدىندى سوقىر سەنىممەن ەمەس، اقىلعا سۇيەنىپ، پاراساتپەن ۇعىنۋعا شاقىرادى. ول ءۇشىن ادام عىلىم مەن بىلىمگە ۇمتىلۋى, دۇنيەنى تانۋى قاجەت.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 27-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 27-قارا سوزىندە «پايدا ىزدەۋ مەن ماقتان ىزدەۋ» ماسەلەسى كوتەرىلەدى. ويشىل ادام بالاسىنىڭ ارەكەتى مەن تالپىنىسىنىڭ ماقساتىن سارالاي كەلە، كوپشىلىكتىڭ نيەتى شىنايى ىزگىلىك پەن بىلىمگە ەمەس، اتاق-ابىروي مەن داڭق ءۇشىن جاسالاتىنىن سىنعا الادى. اباي «ماقتان» دەگەن ءسوزدى ەكىگە ءبولىپ تۇسىندىرەدى. جامان ماقتان - كەۋدەمسوقتىق، كوزبوياۋشىلىق، «مەنى جۇرت كورسىن» دەگەن داڭققۇمارلىق. جاقسى ماقتان - ەڭبەكپەن جەتكەن ناتيجەگە، ادال بىلىمگە، ادامدىق قاسيەتكە سۇيەنىپ ماقتانۋ. اباي 27-قارا سوزىندە ناعىز ادامگەرشىلىك پەن وركەنيەتتىلىكتىڭ ولشەمى -ارەكەتتىڭ نيەتىندە ەكەنىن باسا ايتادى. ياعني، ادام قانداي ىسپەن اينالىسسا دا، ول ماقتان ءۇشىن ەمەس، پايدا (ياعني شىنايى يگىلىك) ءۇشىن جاسالۋى ءتيىس. بۇل - بۇگىنگى كۇنى دە وزەكتى رۋحاني باعدار.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 28-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 28-قارا سوزىندە اباي ادام بويىنداعى ادەت پەن تاربيەنىڭ ماڭىزىن ءسوز ەتەدى. ول ادامنىڭ مىنەزى، ومىرگە دەگەن كوزقاراسى كوبىنە قورشاعان ورتاعا، وسكەن ورتاسىنا، العان ءتالىم-تاربيەسىنە بايلانىستىقالىپتاساتىنىن ايتادى. اباي جاقسى ادام بولۋ ءۇشىن تۋعاننان ەمەس، تاربيەنىڭ ناتيجەسى ارقىلى ادام قالىپتاسادى دەيدى. سونىمەن قاتار، بالانى جاستايىنان جاقسى ادەتكە باۋلۋ، ەڭبەككە، بىلىمگە، ادالدىققا ۇيرەتۋ - قوعامنىڭ باستى پارىزى ەكەنىن مەڭزەيدى. اباي بۇل سوزىندە مىنەز بەن سانا، ارەكەت پەن ۇستانىم - تاربيەگە بايلانىستى ەكەنىن ناقتىلايدى. سوندىقتان ءاربىر اتا-انا مەن قوعام بالا تاربيەسىنە زور جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋى ءتيىس. ابايدىڭ بۇل ءسوزى - قازىرگى تاربيە ماسەلەسىنە دە تىكەلەي قاتىستى تەرەڭ وي.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 29-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 29-قارا سوزىندە اقىل، عىلىم، قايرات پەن جۇرەك اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىكتى ءسوز ەتەدى. بۇل وي بۇرىنعى قارا سوزدەرمەن تىعىز بايلانىستى. اباي «اقىل، قايرات، جۇرەك ۇشەۋى بىردەي بولماسا، ادام شىن كەمەلگە جەتپەيدى» دەگەن تەرەڭ تۇيىنگە كەلەدى. ول بۇل ۇشەۋىنىڭ باسىن جۇرەك باسقارۋى كەرەك دەيدى، سەبەبى جۇرەكتە مەيىرىم، راقىم، ادامگەرشىلىك بار. اقىل - دۇرىس جولدى كورسەتسە، قايرات - ىسكە جۇمىلدىرادى، ال جۇرەك - بارلىق ارەكەتكە ادامگەرشىلىك تارازىسى بولۋعا ءتيىس. ابايدىڭ 29-قارا ءسوزى - ادام بولمىسىنىڭ ىشكى ۇيلەسىمىن تۇسىندىرەتىن فيلوسوفيالىق تۇجىرىم. ول ادامدى تولىق تۇلعا ەتۋ ءۇشىن اقىل، قايرات، جۇرەك ۇشتىگىنىڭ ۇيلەسىمدى قىزمەتى قاجەت ەكەنىن تەرەڭ پايىمدايدى. بۇل - ادام تاربيەسى مەن مورالدىق تۇتاستىقتىڭ ولشەمى.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 30-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 30-قارا سوزىندە ادام ومىرىندەگى سەنىم، نيەت جانە ارەكەتماسەلەسىنە توقتالادى. ول ادام بالاسىنىڭ ءىسى مەن مىنەز-قۇلقىنىڭ ار جاعىندا قانداي نيەت جاتقانىن انىقتاۋدىڭ ماڭىزىن ايتادى. اباي: «ماقتانشاقتىق، وسەك، وتىرىك، ەرىنشەكتىك - بۇلار ادامنىڭ قاسيەتىن كەتىرەدى» دەپ ەسكەرتەدى. ول ادامدى ادام ەتەتىن - اقىل-پاراسات پەن شىنايى نيەت, ال سىرتقى ادەمى ءسوز بەن كوزبوياۋشىلىق تەك ۋاقىتشا اسەر قالدىراتىنىن ەسكەرتەدى. ابايدىڭ 30-قارا ءسوزى - ادام مىنەزىن باعالاۋدا ونىڭ ءىس-ارەكەتىنە ەمەس، ىشكى نيەتىنە ءمان بەرۋ قاجەتتىگىن كورسەتەتىن تەرەڭ فيلوسوفيالىق وي. ول شىنايىلىق پەن رۋحاني تازالىقتى جوعارى قويادى. بۇل - قازىرگى قوعام ءۇشىن دە وزەكتى مورالدىق ۇستانىم.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 31-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 31-قارا سوزىندە ول ادامنىڭ ءتان ساۋلىعى مەن جان ساۋلىعىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستى ءسوز ەتەدى. ويشىل بۇل سوزىندە ادام دەنساۋلىعىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتىپ، دارىگەرلىك عىلىمنىڭ ماڭىزىن اتاپ وتەدى. اباي حالقىمىزدىڭ مەديتسيناعا نەمقۇرايلى قاراۋىن، اۋرۋدى اسقىندىرماي ەمدەلمەۋىن، دەنساۋلىقتى باعالاماۋىن سىنعا الادى. سونىمەن قاتار، «دەنساۋلىق - ءبىرىنشى بايلىق» ەكەنىن مەڭزەپ، ءتان اۋىرسا، جان دا تىنىشتىق تاپپايتىنىن تۇسىندىرەدى. اباي 31-قارا سوزىندە ادام ءوز ءتانىن كۇتىپ، دەنساۋلىعىنا بەيجاي قاراماۋى كەرەكتىگىن ايتادى. بۇل - دەنە مەن رۋحاني ءومىردىڭ ۇيلەسىمى ارقىلى تولىق ادام بولۋعا ۇندەيتىن ماڭىزدى وي. بۇگىنگى مەديتسينا مەن سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا ۇندەيتىن تۇجىرىمداردىڭ باستاۋى دا وسى قارا سوزدە جاتىر.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 32-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 32-قارا سوزىندە ادام مەن مالدىڭ ايىرماشىلىعى تۋرالى تەرەڭ فيلوسوفيالىق وي قوزعالادى. ول ادام بالاسىنىڭ ەرەكشەلىگى - اقىل، سانا، ۇيات، ار مەن يمان سياقتى رۋحاني قاسيەتتەردە ەكەنىن ايتادى. ال ەگەر ادام تەك ءىشىپ-جەۋدى، ۇيىقتاۋدى، ءناپسىسىن قاناعاتتاندىرۋدى عانا ويلاسا، وندا ول مالدان ايىرماسى جوق دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. اباي مۇندا ادامدى رۋحاني جەتىلۋگە، ار-ۇياتتى بيىك قويۋعا, ءماندى ءومىر سۇرۋگە ۇندەيدى. ول ءۇشىن ادام ءوزىن تاربيەلەۋى، اقىل مەن جۇرەكتى بىرلەسە قولدانۋى قاجەت. ابايدىڭ 32-قارا ءسوزءى - ادامگەرشىلىك پەن ءناپسى اراسىنا شەكارا قويعان تەرەڭ ءتالىم. اباي بۇل سوزىندە «ادام بول!» دەگەن ۇلى مۇراتىن تاعى ءبىر مارتە ايقىن جەتكىزەدى. ياعني، ادام جان-جاقتى دامۋى كەرەك: تەك تانگە ەمەس، جانعا، رۋحقا قىزمەت ەتەتىن ءومىر ءسۇرۋ ماڭىزدى.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 33-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 33-قارا سوزىندە قازاق حالقىنىڭ ەرىنشەكتىگى مەن جالقاۋلىعى، ىسكەرلىككە ەنجارلىعى سىنالادى. ويشىل حالىقتىڭ ەڭبەككە نەمقۇرايلى قاراپ، ارەكەتسىز جۇرگەنىن سىناي وتىرىپ، مۇنىڭ قوعامنىڭ دامۋىنا زيان كەلتىرەتىنىن تۇسىندىرەدى. اباي: «ەل قىدىرىپ، مال ارالاپ، وسەك ايتىپ ءجۇرىپ ۋاقىت وتكىزەتىندەر كوپ» دەپ، مۇنداي ءومىر سالتى ادامنىڭ رۋحاني جانە ماتەريالدىق جاعىنان وسۋىنە كەدەرگى بولاتىنىن ەسكەرتەدى. ول ەڭبەكقورلىقتى، ىزدەنىستى، بىلىمگە ۇمتىلىستى ناسيحاتتايدى. ابايدىڭ 33-قارا ءسوزءى - جالقاۋلىقتى سىناپ، ەڭبەكتى دارىپتەيتىن ماڭىزدى وي-تولعاۋ. اباي مۇندا قازاق حالقىن بوس جۇرىستەن ارىلىپ، پايدالى ىسپەن اينالىسۋعا شاقىرادى. بۇل ءسوز - بۇگىنگى تاڭدا دا ءوز ماڭىزىن جويماعان ەڭبەك پەن ۋاقىتتىڭ قادىرىن ۇعىندىراتىن تەرەڭ ءتالىم.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 34-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 34-قارا سوزىندە ادام بويىنداعى جاقسى مەن جامان قاسيەتتەردىڭ ايىرماشىلىعى تۋرالى ايتىلىپ، ادام ومىرىندەگى ادالدىق پەن ەڭبەكقورلىق ماسەلەسى كوتەرىلەدى. ول ادام بالاسىنىڭ ادامگەرشىلىككە، ادىلەتكە، مەيىرىمگە ۇمتىلۋىن ماقتان تۇتادى. ابايدىڭ ايتۋىنشا، ادام بالاسىنىڭ ءومىرى تەك ءتان قىزىعىن قۋمەن شەكتەلمەي، رۋحاني بيىكتىككەۇمتىلۋى قاجەت. اقىل مەن اردى باسشىلىققا الىپ، نيەتى تازا, ماقساتى ايقىن بولعان ادام - شىنايى ادام. ابايدىڭ 34-قارا ءسوزءى - ناعىز كىسىلىك پەن ادامدىقتىڭ ولشەمى تۋرالى تەرەڭ وي. اباي بۇل ەڭبەگىندە ادامدى رۋحاني جەتىلۋگە, جۇرەك تازالىعىنا، اقىل مەن ۇياتقا نەگىزدەلگەن ءومىر سۇرۋگە ۇندەيدى. بۇل - بۇگىنگى قوعامعا دا قاجەتتى رۋحاني باعدار.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 35-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 35-قارا سوزىندە ءتىل مەن ءسوزدىڭ قۇندىلىعى تۋرالى تەرەڭ وي قوزعالادى. ويشىل «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى سەن دە تۇزەل» دەپ باستاي وتىرىپ، تىڭداۋشى مەن سويلەيتىن ادامنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن قاتار قويادى. ياعني، جاقسى ءسوزدىڭ اسەرى بولۋى ءۇشىن تىڭداۋشى دا لايىقتى دەڭگەيدە قابىلداي ءبىلۋى كەرەك دەيدى. اباي «جاقسى ءسوز - جانعا شيپا، تەرەڭ وي - ادامدى تاربيەلەيدى» دەگەندى مەڭزەيدى. سونىمەن قاتار، ارزان، قۇر ماقتان ءۇشىن ايتىلعان بوس ءسوزدىڭ ەشكىمگە پايداسى جوق ەكەنىن سىنعا الادى. ابايدىڭ 35-قارا ءسوزءى - ءسوز مادەنيەتى مەن تىڭداۋ ادەبىن دارىپتەيتىن تاعىلىمدى شىعارما. اباي ادام مەن قوعامدى تۇزەتۋ سوزدەن باستالاتىنىن كورسەتەدى. سوندىقتان ءار ادام ءسوزدىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ سويلەۋگە جانە تىڭداۋعا ۇيرەنۋى كەرەك. بۇل - بۇگىنگى اقپارات عاسىرىندا دا وتە ماڭىزدى ەسكەرتۋ.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 36-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 36-قارا سوزىندە ادام مەن جانۋار اراسىنداعى باستى ايىرماشىلىق - اقىل مەن بىلىمدە ەكەنى باياندالادى. ويشىل ادام بالاسى تەك قورەكتەنىپ، ءوسىپ-ونۋمەن عانا شەكتەلمەي، ويلاۋ، ىزدەنۋ، ۇيرەنۋ، جەتىلۋسياقتى قابىلەتتەرگە يە بولۋ ارقىلى ەرەكشەلەنەدى دەيدى. ابايدىڭ ايتۋىنشا، ادام دۇنيەگە كەلگەن سوڭ، قۇر تىرشىلىك ەتۋمەن شەكتەلمەي، ءبىلىم الىپ، ءوزىن دامىتۋى, رۋحاني كەمەلدىككە ۇمتىلۋى قاجەت. بۇل ادامدىق بورىشتىڭ ءمانىن كورسەتەدى. ابايدىڭ 36-قارا ءسوزءى - ءبىلىم مەن ىزدەنىستىڭ ادام ومىرىندەگى ورنىتۋرالى. اباي بۇل سوزىندە «ادام ادام بولۋ ءۇشىن ويلانۋى كەرەك» دەگەن ويدى جەتكىزەدى. ياعني، ادامدىق قاسيەت - اقىل، سانا، ىزدەنىس ارقىلى عانا قالىپتاسادى. بۇگىنگى ءبىلىم مەن عىلىمعا نەگىزدەلگەن زاماندا بۇل - اسا وزەكتى ۇندەۋ.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 37-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 37-قارا ءسوزى - وتە تەرەڭ فيلوسوفيالىق تولعانىس. بۇل سوزىندە اباي قۇدايشىلىق، يمان، ادامدىق جول تۋرالى ءوز وي-پىكىرىن قىسقاشا عانا افوريستىك تۇردە ۇسىنادى. ول ادام ومىرىندە: ار, اقىل, ۇيات, سابىر, راقىمسياقتى قاسيەتتەردىڭ ماڭىزىن جوعارى قويادى. اباي بۇل سوزىندە ادامدى تازا جۇرەكپەن، شىنايى نيەتپەن ءومىر سۇرۋگە, رۋحاني بايلىققا ۇمتىلۋعا شاقىرادى. ول ءۇشىن ادام ۇياتتان ايىرىلماۋى, اقىلدى سەرىك ەتۋى, سابىرلى بولۋى, جانە راقىم (مەيىرىم) ارقىلى اينالاسىنا جاقسىلىق تاراتۋى قاجەت ەكەنىن ەسكەرتەدى. ابايدىڭ 37-قارا ءسوزءى - ادامگەرشىلىك پەن يماندىلىقتىڭ رۋحاني باعدارلاماسى ىسپەتتەس. بۇل - اباي دانالىعىنىڭ شوقتىعى بيىك تۇجىرىمى، ادام بالاسىن كەمەلدىككە جەتەلەيتىن جول.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 38-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 38-قارا ءسوزءى - ەڭ تەرەڭ فيلوسوفيالىق جانە ءدىني-يماني وي-تولعاۋلارىنىڭ ءبىرى. بۇل ەڭبەگىندە اباي يمان, عىلىم, جۇرەك, اقىلۇعىمدارىنىڭ ءمانىن اشىپ، حاق ءدىننىڭ رۋحاني نەگىزدەرىن تالدايدى. اباي «عىلىم - اللانىڭ ءبىر سيپاتى» دەيدى. ياعني شىنايى عىلىم مەن يمان ءبىر-بىرىنە قايشى ەمەس، كەرىسىنشە اقيقاتقا اپاراتىن جول ەكەنىن ايتادى. ول عىلىمسىز ءدىن - فاناتيزم, ال يمانسىز عىلىم - وپاسىزدىققا باستايدىدەگەندى مەڭزەيدى. اباي مۇندا سونداي-اق اقىل مەن جۇرەكتىڭ ۇيلەسىمىن ءسوز ەتەدى. ونىڭ ويىنشا، ادام شىن يماندى بولۋى ءۇشىن ول تەك ءدىني عۇرىپتى ورىنداپ قويماي، اقىلمەن، جۇرەكپەن سەزىنىپ, ىزگىلىككە ۇمتىلۋى كەرەك. ابايدىڭ 38-قارا ءسوزءى - يمان مەن عىلىمنىڭ، جۇرەك پەن اقىلدىڭ ۇندەستىگى تۋرالى تەرەڭ وي. اباي بۇل ارقىلى ادامدى تەك سىرتقى دىندارلىققا ەمەس، رۋحاني تەرەڭدىككە، پاراسات پەن ادىلەتكە نەگىزدەلگەن ناعىز «تولىق ادام» بولۋعا شاقىرادى. بۇگىنگى زامان ءۇشىن دە بۇل - اسا ماڭىزدى رۋحاني باعدار.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 39-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 39-قارا ءسوزى - وسيەت تۇرىندە جازىلعان ادامگەرشىلىك جايىنداعى وي تولعاۋى. بۇل سوزىندە اباي ادامنىڭ جاراتىلىسى، ونىڭ اللامەن جانە قوعاممەن بايلانىسى تۋرالى تەرەڭ پايىم جاسايدى. ول ادامدى جاراتۋشىنىڭ ەرەكشە ەتىپ جاراتقانىن، ادامعا اقىل، ەرىك، جۇرەك، ءناپسى سياقتى قاسيەتتەر بەرگەنىن ايتادى. بىراق بۇل قاسيەتتەردىڭ ءبارى تاربيە مەن ساناعا بايلانىستى. ادام دۇرىس جولمەن جۇرسە - كامىل ادام بولادى، ال ەگەر ناپسىگە ەرىك بەرسە، رۋحاني قۇلدىرايدى. اباي بۇل سوزىندە سونىمەن بىرگە اتا-انانىڭ بالا تاربيەسىندەگى جاۋاپكەرشىلىگىن, ادامنىڭ ءوز ەركىن دۇرىس باعىتتا قولدانۋىن ەرەكشە اتاپ وتەدى. ابايدىڭ 39-قارا ءسوزءى - رۋحاني تاربيەنىڭ، ادام بولمىسىنىڭ ءمانىن تۇسىندىرەتىن تاعىلىمدى شىعارما. اباي ادام تابيعاتىن تەرەڭىنەن ءتۇسىنىپ، ونى اقىل، تاربيە، ار-ۇيات ارقىلى جەتىلدىرۋگە بولاتىنىن كورسەتەدى. بۇل ءسوز - ادام بولمىسىنا ءۇڭىلۋدىڭ، ءوزىن-ءوزى تانۋدىڭ جانە رۋحاني دامۋدىڭ كىلتى.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 40-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 40-قارا سوزىندە اتا-انانىڭ بالاعا بەرەر تاربيەسى تۋرالى تەرەڭ وي قوزعالادى. ول بالانى جاستايىنان دۇرىس جولعا سالماسا، كەيىن تۇزەتۋ قيىن بولاتىنىن ەسكەرتەدى. «بالانى باستان» دەگەن حالىق دانالىعىن مىسال ەتە وتىرىپ، تاربيەنىڭ ءتۇپ قازىعى - اتا-انادا ەكەنىن ناقتى كورسەتەدى. اباي: «ادام بالاسىنىڭ ەڭ جامانى - تالاپسىزدىق» دەپ، بالانىڭ بويىنداعى تالاپ، ەڭبەك، مىنەز، ۇيات، مەيىرىم، ادىلەت سەكىلدى قاسيەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا وتباسىنداعى تاربيەنىڭ اسەرى زور ەكەنىن تۇسىندىرەدى. ابايدىڭ 40-قارا ءسوزءى - وتباسى تاربيەسىنىڭ ماڭىزى مەن بالا تاربيەلەۋدەگى جاۋاپكەرشىلىكتى تەرەڭ تۇسىندىرەتىن شىعارما. اباي بۇل ءسوز ارقىلى ءار اتا-انانى سانالى ۇرپاق تاربيەلەۋگە, بالانىڭ مىنەزى مەن بولمىسىن قالىپتاستىرۋعا بەي-جاي قاراماۋعا شاقىرادى. بۇگىنگى تاڭدا دا بۇل - اسا وزەكتى ماسەلە.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 41-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 41-قارا سوزىندە قازاق قوعامىنداعى بىلىمسىزدىك پەن جالعان عالىمسىماقتاردى سىنعا الادى. ول شىن ءبىلىم مەن جالعان ءبىلىمنىڭ ايىرماشىلىعىن اشىپ كورسەتىپ، ناعىز عالىم ادام - اقىلدى، ىزگى، كىشىپەيىل، ءوز بىلگەنىن جۇرتقا پايداسى تيەتىن جولمەن جەتكىزەتىن ادامەكەنىن ايتادى. اباي ءوزىن «وقىمىستىمىن» دەپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا ماقتانشاق، داڭعوي، پايداكۇنەم، تەرەڭ ءبىلىمسىز ادامداردىڭ كوپ ەكەنىنسىنايدى. مۇنداي ادامدار ەلدى اداستىرادى، بىلىمگە ەمەس، اتاق پەن بايلىققا قىزمەت ەتەدى. ابايدىڭ 41-قارا ءسوزءى - شىن ءبىلىم مەن رۋحاني كەمەلدىكتى دارىپتەيتىن, ال جالعان عالىمدىقتى اشكەرەلەيتىن تاعىلىمدى شىعارما. اباي بۇل ءسوز ارقىلى اقيقات ءبىلىم مەن ادامگەرشىلىككە نەگىزدەلگەن تاربيەگە ۇندەيدى. ءبىلىم - تەك اقپارات ەمەس، ول جان مەن ارعا قىزمەت ەتەتىنكۇش ەكەنىن ەسكەرتەدى.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 42-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 42-قارا ءسوزى - وتە قىسقا، بىراق مازمۇنى تەرەڭ. بۇل سوزىندە اباي: «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ دوستىعى - كوبىنەسە دوستىق ەمەس...» - دەپ، قازاق قوعامىنداعى دوستىق ۇعىمىنىڭ السىرەۋىن، ەكىجۇزدىلىك پەن ەسەپكە قۇرىلعان قارىم-قاتىناستى سىنعا الادى. ول شىنايى دوستىقتىڭ ورنىنا پايدا، اتاق، جەكە مۇددە ءۇشىن جاقىنداسۋدى بايقاپ، مۇنداي قارىم-قاتىناستىڭ ادامگەرشىلىككە جات ەكەنىن مەڭزەيدى. ابايدىڭ 42-قارا ءسوزءى - ناعىز دوستىق پەن جالعان قارىم-قاتىناستىڭ ايىرماسىن كورسەتەتىن وتكىر سىن. اباي بۇل سوزىندە دوستىقتىڭ شىن پەيىلگە، ادالدىق پەن قۇرمەتكە نەگىزدەلۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتەدى. بۇل - قازىرگى زامان ءۇشىن دە ماڭىزدى ادامي قۇندىلىقتاردى ەسكە سالاتىن ءسوز.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 43-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 43-قارا سوزىندە اقىن ادام بويىنداعى جاقسى مەن جامان مىنەزدەردىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارىن تۇسىندىرەدى. ول ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى تۋا بىتپەيتىنىن، تاربيە مەن ورتانىڭ اسەرىنەن قالىپتاساتىنىن ايتادى. ابايدىڭ پىكىرىنشە، مىنەز - ادامنىڭ ەكىنشى تابيعاتى, ونى دۇرىس قالىپتاستىرۋعا بولادى ءارى كەرەك. اباي جاقسى مىنەز رەتىندە - ادالدىق، سابىر، قايرات، ۇيات، مەيىرىم سياقتى قاسيەتتەردى اتايدى. ال ەرىنشەكتىك، ماقتانشاقتىق، كورسەقىزارلىق، كۇنشىلدىك سياقتى تەرىس مىنەزدەر ادامنىڭ ءوزىن دە، قوعامدى دا كەرى تارتادى دەيدى. ابايدىڭ 43-قارا ءسوزءى - ادام مىنەزىنىڭ تاربيەلىك جولمەن قالىپتاساتىنىن، ونى تۇزەتۋگە بولاتىنىن دالەلدەيتىن تاعىلىمدى شىعارما. اباي ءاربىر ادام ءوزىن تاربيەلەۋگە، مىنەزىن جەتىلدىرۋگە ۇمتىلۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيدى. بۇل - جەكە دامۋعا ۇندەيتىن رۋحاني باعدار

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 44-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 44-قارا سوزىندە اقىن ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزى تۋرالى تەرەڭ وي قوزعايدى. ول عىلىمدى - ادامنىڭ كەمەلدەنۋىنىڭ، العا جىلجۋىنىڭ باستى شارتى رەتىندە قاراستىرادى. اباي جاس ۇرپاققا ارناپ: «ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزادى», - دەپ ءبىلىم مەن عىلىمدى، جاقسى مىنەزدى دامىتۋدىڭ قاجەتتىگىن باسا ايتادى. سونىمەن بىرگە، اقىن عىلىمدى پايدا تابۋ ءۇشىن ەمەس، شىن كوڭىلمەن، شىن نيەتپەن ۇيرەنۋ كەرەك ەكەنىن ەسكەرتەدى. ويتكەنى ناعىز ءبىلىم - اقىل مەن جۇرەكتىڭ بىرلىگىمەن كەلەتىن رۋحاني بايلىق. ابايدىڭ 44-قارا ءسوزءى - بىلىمگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك پەن عىلىمعا دەگەن ادالدىقتىدارىپتەيتىن تاعىلىمدى وي. اباي بۇل ارقىلى تاربيەلى، ءبىلىمدى، ىزگى ادام بولۋعا شاقىرادى, ال مۇنداي ادام - قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشى ەكەنىن مەڭزەيدى.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 45-قارا سوزىنە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە:

ابايدىڭ 45-قارا ءسوزى - ونىڭ قارا سوزدەرىنىڭ قورىتىندىسى ىسپەتتەس. بۇل سوزىندە حاكىم اباي ەلىنىڭ مىنەزىن، بىلىمگە، ەڭبەككە، ادامگەرشىلىككە دەگەن كوزقاراسىن سىناي وتىرىپ, ءوزىنىڭ جۇرەكجاردى وكىنىشىن بىلدىرەدى. ول ءومىر بويى حالقىنا پايدالى اقىل ايتۋعا، دۇرىس جول كورسەتۋگە تىرىسقانىن ايتادى. اباي بىلاي دەيدى: «قايرات، اقىل، جۇرەك ۇشەۋىنىڭ باسىن قوسىپ، مەن ەتكەم - حالىققا پايدالى بولار دەپ…» الايدا ەلدىڭ بۇل وسيەتكە نەمقۇرايلى قاراۋى - ونىڭ كوڭىلىن قىنجىلتادى. بۇل ءسوز - ۇلتى ءۇشىن جانىن اۋىرتقان ويشىلدىڭ سوڭعى اماناتى ىسپەتتى. ابايدىڭ 45-قارا ءسوزءى - ابايدىڭ حالىققا ايتقان رۋحاني وسيەتىنىڭ شەگەسى. ول دانالىق پەن ادالدىقتى، ادىلەت پەن پاراساتتى ءومىرىنىڭ ءمانى ەتىپ الىپ، ۇرپاعىنا امانات ءسوز قالدىردى. بۇل ءسوز - ءاربىر سانالى ادامدى ويعا قالدىراتىن تەرەڭ رۋحاني تولعاۋ.

جۋنۋسوۆ باۋىرجان - ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت، پروفەسسور، اكادەميك. 

Abai.kz