10 тамыз - ұлы ойшыл, ақын Абай Құнанбайұлының туғанына 180 жыл толатын айтулы күн. Осыған орай, Абайдың 45 қара сөзін бірге оқып, күн сайын 1-2 қара сөзден жіберіп отырамын. Хакім Абайдың әрбір қара сөзі - терең тәрбие мен даналықтың көзі. Оны тыңдай отырып, өз ой-пікірлеріңізбен бөлісіңіздер, талқылап, бірге ой толғайық.

Абай Құнанбайұлының 1-ші қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Ақын бұл сөзінде адам өмірінің мәні туралы ой қозғайды. Ол өзінің «енді халқым үшін не істей аламын?» деген толғаныспен сөзін бастайды. Жас күнінде ғылым мен өнер үйренуді мақсат етсе де, ел ішіндегі дау-дамай, өсек-аяң, бос мақтан оны шаршатқанына қынжылады. «Бақпен асқан патшадан, мимен асқан артық» деген түйіні - Абайдың ақыл мен білімді бәрінен жоғары қоюын көрсетеді. Ол өмірдің нағыз мәні - ақылды еңбек пен елге пайдалы болу екенін меңзейді. Негізгі ой: ақылмен, еңбекпен, әділетпен өмір сүру - адамдықтың өлшемі. Абай бұл сөз арқылы өз халқының санасын оятуға тырысады.

Абай Құнанбайұлының 2-ші қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Ақын бұл сөзінде қазақ халқының жалқаулығын, оқуға, ғылымға ұмтылмауын сынға алады. Ол ел ішіндегі бос мақтан, еріншектік пен бір-бірін алдау сияқты жат мінездерден түңіле отырып, халықтың дамуы үшін не керегін нақты көрсетеді. «Қандай бала болмасын, оқыса, білсе, түбінде бір керегі тиеді» - дейді Абай. Ол жастарды білімге, еңбекке, адалдыққашақыра отырып, елдің болашағы тек саналы, білімді ұрпақтың қолында екенін меңзейді. Негізгі ой: ғылым мен еңбекке ұмтылған халық қана алға басады. Абай елдің болашағы - жастардың білім мен тәрбие алуына байланысты екенін ескертеді.

Абай Құнанбайұлының 3-ші қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Ақын бұл сөзінде адамның жақсы қасиеттерін анықтай отырып, шынайы адам болудың өлшемін береді. Ол адам бойындағы ең құнды үш қасиетті атап өтеді: «Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек». Абайдың айтуынша, осы үш қасиет тең үйлескенде ғана адам нағыз кемелдікке жетеді. Ақыл - дұрыс ойлауға, қайрат - әрекет етуге, жүрек - мейірім мен әділдікке жетелейді. Негізгі ой: адам болмысының негізі - қайрат, ақыл, жүрек үштігінің үйлесімі. Абай бұл арқылы рухани кемелдікке жетудің жолын көрсетеді.

Абай Құнанбайұлының 4-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Бұл қара сөзінде Абай қазақ халқының мінез-құлқын, әсіресе ішкікемшіліктерін ашық сынайды. Ол ел арасындағы өсек, көреалмаушылық, жалқаулық, бірін-бірі аяқтан шалу сияқты жат қылықтарға қынжылады.«Біріңді қазақ бірің дос, көрмесең істің бәрі бос» деген идея осы сөздің астарында жатыр. Абайдың ойынша, халықтың алға баспауына сыртқы жау емес, ішкі надандық пен алауыздық себеп. Негізгі ой: ұлттың дамуына ең үлкен кедергі - өзара күншілдік пен ішкі бірліктің жоқтығы. Абай халқын бірлікке, парасаттылыққа шақырады.

Абай Құнанбайұлының 5-ші қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Бұл қара сөзінде Абай адам баласының дүниені қалай табатынытуралы сөз қозғайды. Ол адамдардың көбі байлық пен малды ең оңай жолмен - алдау, қулық, сұмдық арқылы табуға тырысатынын сынға алады.Абайдың ойынша, мұндай жолмен келген табыс берекесіз, ал адам рухани кедей болады. Ол адам баласын адал еңбек етуге, маңдай терімен мал табуға шақырады. «Еңбексіз мал табу - арсыздықтың белгісі» - дегені осыны меңзейді. Негізгі ой: адал еңбек - шын байлықтың көзі. Абай еңбекті қадірлеуге, жалқаулықтан арылуға үндейді.

Абай Құнанбайұлының 6-шы қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абай бұл сөзінде адамның өсуі мен дамуы туралы терең философиялық ой айтады. Ол: «Адамның адамшылығы - ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады» - деп, тәрбиенің төрт тағанын көрсетеді. Абайдың айтуынша, тектілік пен тәрбие - адам бойындағы асыл қасиеттердің бастауы. Жақсы ата-ана, үлгілі орта, ұстаз бен жолдас - адамның мінез-құлқы мен көзқарасын қалыптастыратын негізгі күш. Негізгі ой: адам болмысы кездейсоқ емес, тәрбиемен, ортаның әсерімен қалыптасады. Абай осылайша рухани тәрбие мен білімнің маңызын айқындайды. Бұл қара сөз - ата-анаға, мұғалімге, қоғамға үлкен жауапкершілік жүктейтін рухани бағдаршам десе болады.

Абай Құнанбайұлының 7-ші қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Бұл сөзінде ақын адам өмірінің басты мақсаты - тіршілік үшін еңбек ету екенін айтады. Ол адам баласының ішіп-жеу, ұйықтау, көбею сияқты әрекеттері жан-жануармен бірдей екенін еске салады. Бірақ адамның басты айырмашылығы - ақыл, сана, ізденіс екенін ерекше атап өтеді. «Кімде-кім өзін де, өзгені де алдамай, адал еңбек етсе - сол адам» деген ойды меңзейді.Абай халықты жалқаулықтан, пайдасыз өмір салтынан арылуға шақырып, еңбекқор, ақылды, адамгершілігі бар тұлға болуға үндейді. Негізгі ой:адам өмірі тек тіршілікпен шектелмеуі керек, нағыз өмір - ізденіс, ақыл, еңбек арқылы мән табу.

Абай Құнанбайұлының 8-ші қара сөз - қысқаша түсініктеме:

Қайырлы таң, ордалық әріптестер! Абай Құнанбайұлының 8-ші қара сөзіне қысқаша түсініктеме: Абай бұл сөзінде жас бала мен үлкен адамның дүниетанымын салыстыра отырып, адамның өсуі мен дамуы туралы ой қозғайды. Ол баланың өмірге деген қызығушылығы мен білуге құштарлығын жоғары бағалайды. Бірақ есейе келе көп адамның бұл қасиеттерінен айырылып, жалқау, немқұрайлы, ойсыз болып кететінін сынайды. «Бала күніме қайтып келсем - бұлдыр сағым» - дегені, Абайдың сол таза ниетке, шынайы қызығушылыққа деген сағынышын білдіреді.

Абай адам баласы жас кездегі ынтасын сақтап, үнемі ізденіп, дамуға талпынуы қажет деген ой айтады. Негізгі ой: адам өмір бойы үйренуге құштар болу керек. Нағыз жетістік - балалықтағы ізгі ниетті жоғалтпай, ересек өмірде іске асыра білу.

Абай Құнанбайұлының 9-шы қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абай бұл сөзінде оқу мен білімнің мақсат-міндеті туралы терең ой қозғайды. Ол баласын оқуға беретін кейбір ата-ананың ниеті дұрыс емес екенін сынға алады. Бірі «шен алсын», бірі «бай болсын», бірі «мырза болсын» деп оқытады. Абай мұндай ниет - нағыз ғылым мен білімнің рухына қарсы екенін айтады. «Ғылымды үйрену - ақиқатқа, адам болуға қызмет ету үшін болуы керек» - деген ойды меңзейді. Ол білімнің мақсаты - ақыл, адамгершілік және елге пайда келтіру екенін баса айтады. Негізгі ой: білім -мансап пен байлыққа жетудің құралы емес, рухани кемелденудің жолы

Абай Құнанбайұлының 10-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абай бұл сөзінде қазақ халқының өнер-білімге, ғылымға деген немқұрайлығын қатты сынға алады. Ол ел ішінде оқуға, үйренуге ынта жоқ, көбісі өмірді тек дүние табу, той-думан, мақтан үшін өткізіп жүргенін ашына айтады. Абай ғылым мен өнердің адам өміріндегі маңызын түсінбейтін елдің болашағы бұлыңғыр болатынын ескертеді. Ол: «Ғылымды үйренемін деген адамның ақыл, қайрат, сабыр, талап секілді қасиеттері болу керек» - деп, білімге апарар жолды көрсетеді. Негізгі ой: ғылым мен өнер - халықты алға сүйрейтін күш, ал надандық - елді кейінге тартады. Абай адам бойында талап пен табандылық, ақыл мен сабыр болуын маңызды деп санайды. Бұл қара сөз - бүгінгі жастарға да арналған рухани ескерту. Ол - тек сын емес, ұлтты оятуға арналған сергек үндеу.

Абай Құнанбайұлының 11-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Бұл сөзінде Абай қазақ халқының бала тәрбиесіндегі кемшіліктерінсынға алады. Ол ата-аналардың баласын еркелетіп, еңбекке баулымауын, тек дүние, мал, мансап қуалауға тәрбиелеуін қатты сынайды. «Балама мал тап, шен ал, адам бол» дейді, бірақ шын адамшылықты үйретпейді» - дейді Абай. Ол «адам болу» деген - тек байлық емес, ар-ұят, білім, тәрбие, кісілік қасиеттерге ие болу екенін баса айтады. Негізгі ой: ата-ана баланың болашағына жауапкершілікпен қарап, оны еңбекке, адамгершілікке, білімге баулу керек. Абай бала тәрбиесінде материалдық емес, рухани байлыққа басымдық беруді үндейді. Бұл қара сөз - бүгінгі тәрбие ісіне де өте өзекті. Жастардың адам болып қалыптасуы - ата-ана мен қоғамның тәрбиесіне тікелей байланысты екенін ұмытпау қажет

Абай Құнанбайұлының 12-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 12-қара сөзінде еңбек ету, шаруаға беріліп, маңдай термен мал табу туралы айтылған. Ол ел ішіндегі жалқаулықты, жатыпішерлікті, біреуге иек артып, дайынға үйреніп қалған мінезді сынайды. Абайдың айтуынша, шынайы байлық - адал еңбекпен келген дүние, ал еңбексіз мал - баянсыз. Ол жастарды жалқаулықтан арылып, білім мен еңбекке ұмтылуғашақырады. "Терең ой, ақыл, талап керек, әйтпесе кісі адам бола алмайды" деген ойды жеткізеді. Бұл сөз - бүгінгі күннің де басты мәселесі. Қорытынды:12-қара сөз - қазақ халқын еңбекке, жауапкершілікке, адал өмір сүруге шақыратын тағылымды өсиет.

Абай Құнанбайұлының 13-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 13-қара сөзінде ел билеу ісі, басшылық пен ел басқару тәртібі сөз болады. Хакім Абай халыққа басшылық ететін әкімдер мен би-болыстардың кемшіліктерін сынға алады. Ол олардың парақорлық, жағымпаздық, әділетсіздік, мансапқорлық сияқты теріс әрекеттерінәшкерелейді. Абай шынайы ел басқарушы қандай болу керек дегенге жауап іздейді: әділ, ел қамын ойлайтын, ар-ұятты жоғары қоятын адам болуы тиіс дейді. Ол басқарушылардың халықпен бірге болып, ел ішінің жағдайын жақсартуға күш салуын қалайды. Қорытынды: 13-қара сөз - Абайдың әділетті қоғам мен таза билік туралы терең ойы, ел басқару мәдениеті туралы өнегелі пікірі. Бұл - қазіргі заман үшін де өзекті әрі ой саларлық өсиет.

Абай Құнанбайұлының 14-ші қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 14-қара сөзінде адамның жаратылысындағы екі түрлі қасиет-тән (дене) мен жан (рух) туралы ой қозғалады. Ол адам өмірінде жан мен тәннің талабы әртүрлі болатынын айтады: тән-жеп-ішіп, ұйықтап рахат іздесе, жан-білімге, ақиқатқа, рухани кемелдікке ұмтылады. Абай адамды нағыз кемелдікке жеткізетін-жанның талабын қанағаттандыру екенін меңзейді. Бұл қара сөз арқылы ақын адамды тек тән құмарлығымен шектелмей, рухани даму жолын таңдауға шақырады. Адамның өмір сүру мәні-жанның жетілуі мен жүректің тазалығында деп ұқтырады. Бұл - Абайдың терең философиялық ойы мен тәрбиелік ұстанымының көрінісі.

Абай Құнанбайұлының 15-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 15-қара сөзінде ол адамның адамгершілік қасиеттерінің бастауы - ар, ұят, намыс, сабыр, жан және жүрек екенін айтады. Ақын бұл қасиеттердің әрқайсысына жеке тоқталып, олардың адам өміріндегі маңызын түсіндіреді. Абай «жан мен тәннің» айырмашылығын түсіндіре келе, жүректің, ақылдың, қайраттың арасындағы үндестікті сөз етеді. Ақылды - ойдың, қайратты - ерік пен табандылықтың, жүректі - мейірім мен имандылықтың орны деп таниды. Абайдың пайымдауынша, осы үшеуі келісім тапқанда ғана адам толық, кемел болмысқа жетеді. Бұл сөзінде Абай адам болу үшін тек білім жеткіліксіз, сонымен бірге жүрек тәрбиесі мен рухани кемелдік керек екенін меңзейді. Осылайша, ол оқырманды ішкі жан дүниені тәрбиелеуге, кісілік пен рухани биіктікке ұмтылуға үндейді.

Абай Құнанбайұлының 16-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 16-қара сөзінде ақын ел ішіндегі білімсіздік пен бойкүйездік, жалқаулық пен күншілдік сияқты келеңсіз мінездерді сынға алады. Ол халықтың мінезіндегі ұсақ-түйекке әуестік, бір-бірін сөз етіп, ғайбаттау, істің мәніне үңілмей сырттай бағалау сияқты қасиеттердің ұлттың дамуына кедергі екенін ашық айтады. Абай: «Біреу естіп сөзіңді ұғар ма екен?» - деп, өз заманының адамдарын ойлануға, өзгелерді жөнсіз сынамай, өз бойындағы кемшілікті түзетуге шақырады. Бұл қара сөз - қоғамдық санаға, адам мінезіне және ұлттық бірлікке қатысты маңызды ойлар тізбегі. Абайдың бұл сыни көзқарасы бүгінгі күні де өзектілігін жоғалтқан жоқ. Ол әрбір адамды өзін-өзі тануға, ішкі мәдениетті қалыптастыруға үндейді

Абай Құнанбайұлының 17-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 17-қара сөзі - иман, сенім және ақыл тақырыптарын терең қозғайтын философиялық толғам. Ақын бұл сөзінде «иман» деген ұғымды жай ғана діни рәсіммен шектемей, оны ақылмен ұғынып, жүрекпен қабылдауға тиіс рухани биік деңгей деп түсіндіреді. Абай иманды «таклид иман» (яғни, еліктеу иман) және «хақиқат иман» (шын көңілмен сену) деп екіге бөліп, адамдардың көбі діни сенімді тек сыртқы форма ретінде қабылдайтынын сынға алады. Ал нағыз иман - ақылға сай, жүрекпен бекіген, өмірлік іс-әрекетте көрініс табатын сенім. Негізгі ойы - шынайы иман мен сенім тек ата-бабадан қалған дәстүр емес, оны адам өз ақылымен танып, жүрекпен қабылдауы керек. Бұл қара сөз қазіргі таңда да өзектілігін жоймаған - имандылықты терең түсіну мен дінді дұрыс ұғынуға бағытталған маңызды рухани мұра.

Абай Құнанбайұлының 18-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 18-қара сөзі - мейірім, шапағат, адамгершілік ұғымдарын арқау еткен терең тәрбиелік мәні бар шығарма. Бұл сөзінде Абай адам бойындағы жақсылық қасиеттердің негізі - мейірімділік пен рақымшылық екенін айтады. Ол адам баласы жаратылысынан-ақ бір-біріне қамқор, қайырымды болуға тиіс дейді. Абайдың айтуынша, адам өзінің табиғи болмысын сақтаса, ешқашан қатігездікке бармайды. Бірақ өмірде нәпсіге ерген, өзін ғана ойлаған адамдар бұл табиғи қасиеттерін жоғалтып алады. Абай сол мінезден сақтануға үндейді. Негізгі ойы - адам баласын адам ететін - жүрек тазалығы, мейірім мен қайырым. Осы қасиеттерді жоғалтпау - адамның басты парызы. Бұл сөз арқылы Абай қоғамдағы қатыгездік пен рухани жұтаңдықтың алдын алу жолын көрсетіп отыр.

Абай Құнанбайұлының 19-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 19-қара сөзінде адамның екі түрлі болмысын - тән (дене) мен жан (рух) қасиеттерін ажыратып, олардың табиғатын, даму жолдарын терең талдайды. Ақын тән мен жанның қажеттіліктері әртүрлі екенін, адам баласы жан тәрбиесіне жеткілікті мән бермесе, рухани дамудан артта қалатынын ескертеді. Абай жан азығы ретінде ғылым, білім, шындықты сүю, ізгілік пен имандылықты атап көрсетеді. Ол жанның азығы - ақыл мен жүректің үндестігі, ізгі ойлар мен парасатты әрекеттер екенін айтады. Негізгі ойы:адам тек тәнін емес, жанын да тәрбиелеуге тиіс. Жан дүниесі кемелденбей, адам шын мәнінде толық адам бола алмайды. Абай бұл қара сөзінде рухани кемелдік пен адамның ішкі әлемін тәрбиелеу қажеттігін ерекше атап көрсетіп, бізді ойлануға, өзін-өзі тануға шақырады.

Абай Құнанбайұлының 20-шы қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абай Құнанбайұлының 20-қара сөзі - ақынның адамның ерік-жігері, мінезі мен нәпсіге қарсы тұра білу қабілеті туралы ой-толғауы. Абай бұл сөзінде адам баласының бойындағы нәпсі мен ақыл арасындағы күресті сөз етеді. Ол нәпсіні - «адамды аздыратын күш», ал ақылды - «түзейтін, тәрбиелейтін күш» ретінде қарастырады. Абай адам баласы нәпсісіне ерік берсе - түбі жаманшылыққа ұрынатынын, ал ақылға жүгінсе - өзін жеңе алатынын айтады. «Адамның ең ұлы жеңісі - өз нәпсісін жеңуі» деген ой - осы қара сөздің түйіні. Негізгі ой: Абай өзін-өзі тәрбиелеу, өз мінезін жеңу, нәпсіні тыйып, ақылға бағыну - адам болмысының ең биік белгісі екенін айтады. Ақын бұл сөзінде адам бойындағы рухани күресті терең философиялық тұрғыда талдайды. Адам үшін ең басты шайқас - өз нәпсімен күрес. Абайдың 20-қара сөзі - рухани тәрбие мен өзін-өзі жетілдірудің маңызды жолын көрсететін тағылымды толғам.

Абай Құнанбайұлының 21-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Бұл қара сөзінде Абай қазақ халқының бір осал мінезін -мақтансүйгіштік пен ішкі мазмұнсыз даңғазалықты сынға алады. Ол жұрттың нақты іспен емес, атақпен, ата-бабасының шежіресімен, бұрынғы «ерлікпен» мақтанатынын айтып қынжылады. «Біреудің баласы болма, адамның баласы бол» деген идеяға үндейтін бұл сөзде Абай адамның өз еңбегімен жеткен жетістігі ғана мақтануға лайық екенін жеткізеді.Негізгі ойы: Абай нағыз мақтаныш - білім, өнер, адал еңбек пен адамгершілік екенін айтады. Тек ұрпақ мақтанышы немесе арғы ата-бабамен даралану -бос іспен тең. Адам өз бойына ізгі қасиет дарытып, қоғамға пайда келтірсе ғана мақтануға лайық болады. Қорытынды: 21-қара сөз - мақтансүйгіштік пен атаққұмарлыққа қарсы айтылған сын. Абай әр адамды өз еңбегімен, жеке қасиетімен даралануға шақырады. Бұл -бүгінгі қоғам үшін де өзектілігін жоймаған терең ой.

Абай Құнанбайұлының 22-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 22-ші қара сөзінде ақын адам өміріндегі ақыл, қайрат және жүрек үштағанының маңызын терең философиялық тұрғыда суреттейді. Ол бұл қасиеттерді бір-бірімен таластырып, соңында жүрекке басымдық береді. Абайдың пікірінше:

Ақыл - жақсы мен жаманды айыратын қасиет,

Қайрат - іс бастау мен табандылықтың белгісі,

Жүрек - мейірім мен адамгершіліктің мекені.

Абай: «Үшеуінің басын қосып, билейтін - жүрек болу керек» деп тұжырымдайды. Негізгі ой: Адам болмысы осы үш қасиеттің үйлесімінде ғана кемелденеді. Бірақ жүрек - әділет пен мейірімнің төрешісі, сондықтан ол бәрінен жоғары тұруы тиіс. Абайдың 22-ші қара сөзі - адамдық қасиетті қалыптастырудың рухани формуласы. Абай адамды тек ақылмен емес, жүрекпен тәрбиелеу керек деген терең гуманистік ой айтады. 

Абай Құнанбайұлының 23-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 23-қара сөзінде Абай адамның мінезі мен оның өзгергіштігі туралы ой толғайды. Ол адам мінезінің тума (жаратылыстан берілген) және тәрбие арқылы қалыптасатын екі жақты сипаты болатынын айтады. Абайдың пайымдауынша, жақсы мінез -адамның табиғатына байланысты болса да, оны дұрыс тәрбиемен қалыптастыруға болады. «Мінез - адам көркі» деген халық даналығына үндес бұл ойда Абай адам мінезінің түзелуіне ақыл мен еңбек керек екенін көрсетеді. Негізгі ой: адам мінезі өзгермейді деген пікірмен Абай келіспейді. Ол тәрбие мен ортаның, білім мен өзін-өзі тәрбиелеудің адамның мінезін жақсы жаққа өзгертуге ықпал ететінін дәлелдейді. Абайдың 23-қара сөзі - адам мінезі тәрбиеленеді, дамиды деген гуманистік идеяны насихаттайтын терең ойлы туынды. Абай әр адамға өзін жетілдіруге мүмкіндік бар екенін ескертеді.

Абай Құнанбайұлының 24-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Бұл қара сөзінде Абай мал табу (яғни дүние, байлық жинау) жолындағы адам әрекетіне назар аударады. Ол адал еңбектің маңызын баса айтып, жауапсыздықпен, қулықпен, алдаумен келген малдың (байлықтың)адамға нағыз пайдасы жоқ екенін түсіндіреді. Абайдың ойынша, адам тек өз қажеттілігі үшін ғана емес, отбасы, бала-шаға, ел қамы үшін де еңбек етіп, тапқанын пайдалы іске жұмсауы тиіс. «Мал - адамның көркі, еңбектің жемісі» деген ұстаным осы сөздің өзегі. Негізгі ойы: адал еңбек пен маңдай термен келген дүние ғана берекелі, ал арам жолмен келген байлық -рухани кедейлікке апарады.

Абай Құнанбайұлының 25-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 25-қара сөзі - ғылым мен діннің арақатынасы, әсіресе дінге дұрыс көзқарас туралы терең философиялық ой-толғау. Бұл сөзінде Абай надандық пен жалған діншілдікті сынға алады. Ол дінді ақылмен, ғылыммен ұштастыра отырып түсіну керек дейді. Абай: «Ғылым - Алланың бір сипаты. Ол - хақиқат, оған ғашықтық - шын иман» деп, шынайы иманның негізін білім мен танымнан іздейді. Негізгі ойы: Абай дінді соқыр сеніммен емес, ақылға сүйеніп, парасатпен ұғынуға шақырады. Ол үшін адам ғылым мен білімге ұмтылуы, дүниені тануы қажет.

Абай Құнанбайұлының 27-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 27-қара сөзінде «пайда іздеу мен мақтан іздеу» мәселесі көтеріледі. Ойшыл адам баласының әрекеті мен талпынысының мақсатын саралай келе, көпшіліктің ниеті шынайы ізгілік пен білімге емес, атақ-абырой мен даңқ үшін жасалатынын сынға алады. Абай «мақтан» деген сөзді екіге бөліп түсіндіреді. Жаман мақтан - кеудемсоқтық, көзбояушылық, «мені жұрт көрсін» деген даңққұмарлық. Жақсы мақтан - еңбекпен жеткен нәтижеге, адал білімге, адамдық қасиетке сүйеніп мақтану. Абай 27-қара сөзінде нағыз адамгершілік пен өркениеттіліктің өлшемі -әрекеттің ниетінде екенін баса айтады. Яғни, адам қандай іспен айналысса да, ол мақтан үшін емес, пайда (яғни шынайы игілік) үшін жасалуы тиіс. Бұл - бүгінгі күні де өзекті рухани бағдар.

Абай Құнанбайұлының 28-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 28-қара сөзінде Абай адам бойындағы әдет пен тәрбиенің маңызын сөз етеді. Ол адамның мінезі, өмірге деген көзқарасы көбіне қоршаған ортаға, өскен ортасына, алған тәлім-тәрбиесіне байланыстықалыптасатынын айтады. Абай жақсы адам болу үшін туғаннан емес, тәрбиенің нәтижесі арқылы адам қалыптасады дейді. Сонымен қатар, баланы жастайынан жақсы әдетке баулу, еңбекке, білімге, адалдыққа үйрету - қоғамның басты парызы екенін меңзейді. Абай бұл сөзінде мінез бен сана, әрекет пен ұстаным - тәрбиеге байланысты екенін нақтылайды. Сондықтан әрбір ата-ана мен қоғам бала тәрбиесіне зор жауапкершілікпен қарауы тиіс. Абайдың бұл сөзі - қазіргі тәрбие мәселесіне де тікелей қатысты терең ой.

Абай Құнанбайұлының 29-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 29-қара сөзінде ақыл, ғылым, қайрат пен жүрек арасындағы үйлесімділікті сөз етеді. Бұл ой бұрынғы қара сөздермен тығыз байланысты. Абай «ақыл, қайрат, жүрек үшеуі бірдей болмаса, адам шын кемелге жетпейді» деген терең түйінге келеді. Ол бұл үшеуінің басын жүрек басқаруы керек дейді, себебі жүректе мейірім, рақым, адамгершілік бар. Ақыл - дұрыс жолды көрсетсе, қайрат - іске жұмылдырады, ал жүрек - барлық әрекетке адамгершілік таразысы болуға тиіс. Абайдың 29-қара сөзі - адам болмысының ішкі үйлесімін түсіндіретін философиялық тұжырым. Ол адамды толық тұлға ету үшін ақыл, қайрат, жүрек үштігінің үйлесімді қызметі қажет екенін терең пайымдайды. Бұл - адам тәрбиесі мен моральдық тұтастықтың өлшемі.

Абай Құнанбайұлының 30-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 30-қара сөзінде адам өміріндегі сенім, ниет және әрекетмәселесіне тоқталады. Ол адам баласының ісі мен мінез-құлқының ар жағында қандай ниет жатқанын анықтаудың маңызын айтады. Абай: «Мақтаншақтық, өсек, өтірік, еріншектік - бұлар адамның қасиетін кетіреді» деп ескертеді. Ол адамды адам ететін - ақыл-парасат пен шынайы ниет, ал сыртқы әдемі сөз бен көзбояушылық тек уақытша әсер қалдыратынын ескертеді. Абайдың 30-қара сөзі - адам мінезін бағалауда оның іс-әрекетіне емес, ішкі ниетіне мән беру қажеттігін көрсететін терең философиялық ой. Ол шынайылық пен рухани тазалықты жоғары қояды. Бұл - қазіргі қоғам үшін де өзекті моральдық ұстаным.

Абай Құнанбайұлының 31-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 31-қара сөзінде ол адамның тән саулығы мен жан саулығының арасындағы байланысты сөз етеді. Ойшыл бұл сөзінде адам денсаулығына жауапкершілікпен қарау керектігін ескертіп, дәрігерлік ғылымның маңызын атап өтеді. Абай халқымыздың медицинаға немқұрайлы қарауын, ауруды асқындырмай емделмеуін, денсаулықты бағаламауын сынға алады. Сонымен қатар, «Денсаулық - бірінші байлық» екенін меңзеп, тән ауырса, жан да тыныштық таппайтынын түсіндіреді. Абай 31-қара сөзінде адам өз тәнін күтіп, денсаулығына бейжай қарамауы керектігін айтады. Бұл - дене мен рухани өмірдің үйлесімі арқылы толық адам болуға үндейтін маңызды ой. Бүгінгі медицина мен салауатты өмір салтына үндейтін тұжырымдардың бастауы да осы қара сөзде жатыр.

Абай Құнанбайұлының 32-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 32-қара сөзінде адам мен малдың айырмашылығы туралы терең философиялық ой қозғалады. Ол адам баласының ерекшелігі - ақыл, сана, ұят, ар мен иман сияқты рухани қасиеттерде екенін айтады. Ал егер адам тек ішіп-жеуді, ұйықтауды, нәпсісін қанағаттандыруды ғана ойласа, онда ол малдан айырмасы жоқ деген тұжырым жасайды. Абай мұнда адамды рухани жетілуге, ар-ұятты биік қоюға, мәнді өмір сүруге үндейді. Ол үшін адам өзін тәрбиелеуі, ақыл мен жүректі бірлесе қолдануы қажет. Абайдың 32-қара сөзі - адамгершілік пен нәпсі арасына шекара қойған терең тәлім. Абай бұл сөзінде «Адам бол!» деген ұлы мұратын тағы бір мәрте айқын жеткізеді. Яғни, адам жан-жақты дамуы керек: тек тәнге емес, жанға, рухқа қызмет ететін өмір сүру маңызды.

Абай Құнанбайұлының 33-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 33-қара сөзінде қазақ халқының еріншектігі мен жалқаулығы, іскерлікке енжарлығы сыналады. Ойшыл халықтың еңбекке немқұрайлы қарап, әрекетсіз жүргенін сынай отырып, мұның қоғамның дамуына зиян келтіретінін түсіндіреді. Абай: «Ел қыдырып, мал аралап, өсек айтып жүріп уақыт өткізетіндер көп» деп, мұндай өмір салты адамның рухани және материалдық жағынан өсуіне кедергі болатынын ескертеді. Ол еңбекқорлықты, ізденісті, білімге ұмтылысты насихаттайды. Абайдың 33-қара сөзі - жалқаулықты сынап, еңбекті дәріптейтін маңызды ой-толғау. Абай мұнда қазақ халқын бос жүрістен арылып, пайдалы іспен айналысуға шақырады. Бұл сөз - бүгінгі таңда да өз маңызын жоймаған еңбек пен уақыттың қадірін ұғындыратын терең тәлім.

Абай Құнанбайұлының 34-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 34-қара сөзінде адам бойындағы жақсы мен жаман қасиеттердің айырмашылығы туралы айтылып, адам өміріндегі адалдық пен еңбекқорлық мәселесі көтеріледі. Ол адам баласының адамгершілікке, әділетке, мейірімге ұмтылуын мақтан тұтады. Абайдың айтуынша, адам баласының өмірі тек тән қызығын қуумен шектелмей, рухани биіктіккеұмтылуы қажет. Ақыл мен арды басшылыққа алып, ниеті таза, мақсаты айқын болған адам - шынайы адам. Абайдың 34-қара сөзі - нағыз кісілік пен адамдықтың өлшемі туралы терең ой. Абай бұл еңбегінде адамды рухани жетілуге, жүрек тазалығына, ақыл мен ұятқа негізделген өмір сүруге үндейді. Бұл - бүгінгі қоғамға да қажетті рухани бағдар.

Абай Құнанбайұлының 35-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 35-қара сөзінде тіл мен сөздің құндылығы туралы терең ой қозғалады. Ойшыл «Сөз түзелді, тыңдаушы сен де түзел» деп бастай отырып, тыңдаушы мен сөйлейтін адамның жауапкершілігін қатар қояды. Яғни, жақсы сөздің әсері болуы үшін тыңдаушы да лайықты деңгейде қабылдай білуі керек дейді. Абай «жақсы сөз - жанға шипа, терең ой - адамды тәрбиелейді» дегенді меңзейді. Сонымен қатар, арзан, құр мақтан үшін айтылған бос сөздің ешкімге пайдасы жоқ екенін сынға алады. Абайдың 35-қара сөзі - сөз мәдениеті мен тыңдау әдебін дәріптейтін тағылымды шығарма. Абай адам мен қоғамды түзету сөзден басталатынын көрсетеді. Сондықтан әр адам сөздің мәнін түсініп сөйлеуге және тыңдауға үйренуі керек. Бұл - бүгінгі ақпарат ғасырында да өте маңызды ескерту.

Абай Құнанбайұлының 36-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 36-қара сөзінде адам мен жануар арасындағы басты айырмашылық - ақыл мен білімде екені баяндалады. Ойшыл адам баласы тек қоректеніп, өсіп-өнумен ғана шектелмей, ойлау, іздену, үйрену, жетілусияқты қабілеттерге ие болу арқылы ерекшеленеді дейді. Абайдың айтуынша, адам дүниеге келген соң, құр тіршілік етумен шектелмей, білім алып, өзін дамытуы, рухани кемелдікке ұмтылуы қажет. Бұл адамдық борыштың мәнін көрсетеді. Абайдың 36-қара сөзі - білім мен ізденістің адам өміріндегі орнытуралы. Абай бұл сөзінде «адам адам болу үшін ойлануы керек» деген ойды жеткізеді. Яғни, адамдық қасиет - ақыл, сана, ізденіс арқылы ғана қалыптасады. Бүгінгі білім мен ғылымға негізделген заманда бұл - аса өзекті үндеу.

Абай Құнанбайұлының 37-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 37-қара сөзі - өте терең философиялық толғаныс. Бұл сөзінде Абай құдайшылық, иман, адамдық жол туралы өз ой-пікірін қысқаша ғана афористік түрде ұсынады. Ол адам өмірінде: Ар, Ақыл, Ұят, Сабыр, Рақымсияқты қасиеттердің маңызын жоғары қояды. Абай бұл сөзінде адамды таза жүрекпен, шынайы ниетпен өмір сүруге, рухани байлыққа ұмтылуға шақырады. Ол үшін адам ұяттан айырылмауы, ақылды серік етуі, сабырлы болуы, және рақым (мейірім) арқылы айналасына жақсылық таратуы қажет екенін ескертеді. Абайдың 37-қара сөзі - адамгершілік пен имандылықтың рухани бағдарламасы іспеттес. Бұл - Абай даналығының шоқтығы биік тұжырымы, адам баласын кемелдікке жетелейтін жол.

Абай Құнанбайұлының 38-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 38-қара сөзі - ең терең философиялық және діни-имани ой-толғауларының бірі. Бұл еңбегінде Абай иман, ғылым, жүрек, ақылұғымдарының мәнін ашып, хақ діннің рухани негіздерін талдайды. Абай «Ғылым - Алланың бір сипаты» дейді. Яғни шынайы ғылым мен иман бір-біріне қайшы емес, керісінше ақиқатқа апаратын жол екенін айтады. Ол ғылымсыз дін - фанатизм, ал имансыз ғылым - опасыздыққа бастайдыдегенді меңзейді. Абай мұнда сондай-ақ ақыл мен жүректің үйлесімін сөз етеді. Оның ойынша, адам шын иманды болуы үшін ол тек діни ғұрыпты орындап қоймай, ақылмен, жүрекпен сезініп, ізгілікке ұмтылуы керек. Абайдың 38-қара сөзі - иман мен ғылымның, жүрек пен ақылдың үндестігі туралы терең ой. Абай бұл арқылы адамды тек сыртқы діндарлыққа емес, рухани тереңдікке, парасат пен әділетке негізделген нағыз «толық адам» болуға шақырады. Бүгінгі заман үшін де бұл - аса маңызды рухани бағдар.

Абай Құнанбайұлының 39-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 39-қара сөзі - өсиет түрінде жазылған адамгершілік жайындағы ой толғауы. Бұл сөзінде Абай адамның жаратылысы, оның Алламен және қоғаммен байланысы туралы терең пайым жасайды. Ол адамды Жаратушының ерекше етіп жаратқанын, адамға ақыл, ерік, жүрек, нәпсі сияқты қасиеттер бергенін айтады. Бірақ бұл қасиеттердің бәрі тәрбие мен санаға байланысты. Адам дұрыс жолмен жүрсе - кәміл адам болады, ал егер нәпсіге ерік берсе, рухани құлдырайды. Абай бұл сөзінде сонымен бірге ата-ананың бала тәрбиесіндегі жауапкершілігін, адамның өз еркін дұрыс бағытта қолдануын ерекше атап өтеді. Абайдың 39-қара сөзі - рухани тәрбиенің, адам болмысының мәнін түсіндіретін тағылымды шығарма. Абай адам табиғатын тереңінен түсініп, оны ақыл, тәрбие, ар-ұят арқылы жетілдіруге болатынын көрсетеді. Бұл сөз - адам болмысына үңілудің, өзін-өзі танудың және рухани дамудың кілті.

Абай Құнанбайұлының 40-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 40-қара сөзінде ата-ананың балаға берер тәрбиесі туралы терең ой қозғалады. Ол баланы жастайынан дұрыс жолға салмаса, кейін түзету қиын болатынын ескертеді. «Баланы бастан» деген халық даналығын мысал ете отырып, тәрбиенің түп қазығы - ата-анада екенін нақты көрсетеді. Абай: «Адам баласының ең жаманы - талапсыздық» деп, баланың бойындағы талап, еңбек, мінез, ұят, мейірім, әділет секілді қасиеттердің қалыптасуына отбасындағы тәрбиенің әсері зор екенін түсіндіреді. Абайдың 40-қара сөзі - отбасы тәрбиесінің маңызы мен бала тәрбиелеудегі жауапкершілікті терең түсіндіретін шығарма. Абай бұл сөз арқылы әр ата-ананы саналы ұрпақ тәрбиелеуге, баланың мінезі мен болмысын қалыптастыруға бей-жай қарамауға шақырады. Бүгінгі таңда да бұл - аса өзекті мәселе.

Абай Құнанбайұлының 41-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 41-қара сөзінде қазақ қоғамындағы білімсіздік пен жалған ғалымсымақтарды сынға алады. Ол шын білім мен жалған білімнің айырмашылығын ашып көрсетіп, нағыз ғалым адам - ақылды, ізгі, кішіпейіл, өз білгенін жұртқа пайдасы тиетін жолмен жеткізетін адамекенін айтады. Абай өзін «оқымыстымын» деп жүргендердің арасында мақтаншақ, даңғой, пайдакүнем, терең білімсіз адамдардың көп екенінсынайды. Мұндай адамдар елді адастырады, білімге емес, атақ пен байлыққа қызмет етеді. Абайдың 41-қара сөзі - шын білім мен рухани кемелдікті дәріптейтін, ал жалған ғалымдықты әшкерелейтін тағылымды шығарма. Абай бұл сөз арқылы ақиқат білім мен адамгершілікке негізделген тәрбиеге үндейді. Білім - тек ақпарат емес, ол жан мен арға қызмет ететінкүш екенін ескертеді.

Абай Құнанбайұлының 42-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 42-қара сөзі - өте қысқа, бірақ мазмұны терең. Бұл сөзінде Абай: «Біздің қазақтың достығы - көбінесе достық емес...» - деп, қазақ қоғамындағы достық ұғымының әлсіреуін, екіжүзділік пен есепке құрылған қарым-қатынасты сынға алады. Ол шынайы достықтың орнына пайда, атақ, жеке мүдде үшін жақындасуды байқап, мұндай қарым-қатынастың адамгершілікке жат екенін меңзейді. Абайдың 42-қара сөзі - нағыз достық пен жалған қарым-қатынастың айырмасын көрсететін өткір сын. Абай бұл сөзінде достықтың шын пейілге, адалдық пен құрметке негізделу керектігін ескертеді. Бұл - қазіргі заман үшін де маңызды адами құндылықтарды еске салатын сөз.

Абай Құнанбайұлының 43-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 43-қара сөзінде ақын адам бойындағы жақсы мен жаман мінездердің себептері мен салдарын түсіндіреді. Ол адамның мінез-құлқы туа бітпейтінін, тәрбие мен ортаның әсерінен қалыптасатынын айтады. Абайдың пікірінше, мінез - адамның екінші табиғаты, оны дұрыс қалыптастыруға болады әрі керек. Абай жақсы мінез ретінде - адалдық, сабыр, қайрат, ұят, мейірім сияқты қасиеттерді атайды. Ал еріншектік, мақтаншақтық, көрсеқызарлық, күншілдік сияқты теріс мінездер адамның өзін де, қоғамды да кері тартады дейді. Абайдың 43-қара сөзі - адам мінезінің тәрбиелік жолмен қалыптасатынын, оны түзетуге болатынын дәлелдейтін тағылымды шығарма. Абай әрбір адам өзін тәрбиелеуге, мінезін жетілдіруге ұмтылуы тиіс деп есептейді. Бұл - жеке дамуға үндейтін рухани бағдар

Абай Құнанбайұлының 44-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 44-қара сөзінде ақын білім мен ғылымның адам өміріндегі маңызы туралы терең ой қозғайды. Ол ғылымды - адамның кемелденуінің, алға жылжуының басты шарты ретінде қарастырады. Абай жас ұрпаққа арнап: «Адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, мінез деген нәрселермен озады», - деп білім мен ғылымды, жақсы мінезді дамытудың қажеттігін баса айтады. Сонымен бірге, ақын ғылымды пайда табу үшін емес, шын көңілмен, шын ниетпен үйрену керек екенін ескертеді. Өйткені нағыз білім - ақыл мен жүректің бірлігімен келетін рухани байлық. Абайдың 44-қара сөзі - білімге деген сүйіспеншілік пен ғылымға деген адалдықтыдәріптейтін тағылымды ой. Абай бұл арқылы тәрбиелі, білімді, ізгі адам болуға шақырады, ал мұндай адам - қоғамның қозғаушы күші екенін меңзейді.

Абай Құнанбайұлының 45-қара сөзіне қысқаша түсініктеме:

Абайдың 45-қара сөзі - оның қара сөздерінің қорытындысы іспеттес. Бұл сөзінде хакім Абай елінің мінезін, білімге, еңбекке, адамгершілікке деген көзқарасын сынай отырып, өзінің жүрекжарды өкінішін білдіреді. Ол өмір бойы халқына пайдалы ақыл айтуға, дұрыс жол көрсетуге тырысқанын айтады. Абай былай дейді: «Қайрат, ақыл, жүрек үшеуінің басын қосып, мен еткем - халыққа пайдалы болар деп…» Алайда елдің бұл өсиетке немқұрайлы қарауы - оның көңілін қынжылтады. Бұл сөз - ұлты үшін жанын ауыртқан ойшылдың соңғы аманаты іспетті. Абайдың 45-қара сөзі - Абайдың халыққа айтқан рухани өсиетінің шегесі. Ол даналық пен адалдықты, әділет пен парасатты өмірінің мәні етіп алып, ұрпағына аманат сөз қалдырды. Бұл сөз - әрбір саналы адамды ойға қалдыратын терең рухани толғау.

Жунусов Бауыржан - экономика ғылымдарының кандидаты, доцент, профессор, академик. 

Abai.kz