Avtonomiya

"Bireu ýshin bireuding jasaghan zany - syrttan pishken tonday ómir"
2-shi jalpy qazaq-qyrghyz siyezining jerlik, últtyq avtonomiya jariya qylugha Alashordagha bir ay uaqyt kesip, tarqaghany oqushylargha belgili edi.
Yanvari júldyzynan beri memleket aluan-aluan kýige úshyrap, avtonomiyany alghan júrttar da, alu niyettegiler de tar jol, tayghaq keshumen kýneltti. Alghan júrt avtonomiyasynan aiyryldy. Alu niyettegiler sayasat auasyna yghyp, qoldaghy kýshin salmaqtap, әdis-tәsilge qúl boldy. Osy sebeppen «Alashorda» sayasat maydanynda kórinis bermedi. Siyez qaulysy iske aspay sozyldy. Sayasat tolqyny kýshti bolghanymen, júrt iyilmedi, tek jatpay qam qyldy. Kóshbasshylar jón siltedi, Alash kóshi sonynan erdi.
Keshe syrt kózge ýzilgendey, ýmit óshkendey últ maqsaty býtin qayta tirildi. Mәskeuden sovet hýkimeti Alash avtonomiyasy turaly tóte telegrafpen auyzba-auyz sóz qozghap otyr. Sovet hýkimetining úsynghan jobasyn, búghan qarsy «Alashordanyn» qaytarghan jauabyn gazetimizding ótken nómerinde oqushylardyng aldyna saldyq. Avtonomiya mәselesin tudyryp otyrghan ómir talqysy, júrt auqymy. Sondyqtan avtonomiya mәselesi gazetimizde aqtara qaralyp, audara qaghylsa da asyl negizin qysqasha búl maqalamyzda taghy da aityp ótpekpiz.
Avtonomiya - bas biylik tizgin ózinde bolyp, júrt ózin-ózi biyleu degen sóz.
Bizding izdegenimiz - jerge, últqa baylanghan avtonomiya. Múnday avtonomiyaly júrttyng iyemdengen astynda audandy tútas jer, qolynda biyligi bolmaq.
Biylik ýsh týrli:
1) zang shygharu biyligi;
2) sot biyligi;
3) әmir - is atqaru biyligi (hýkimet).
Osy ýsh dóngelekke býkil memleket isi qúrylmaq.
Zang - ómir kiyimi. Ómirine, resimine, tabighat-әdetine ýilesetin zandy shygharugha әr júrt ózi ghana sheber. Túrmysyna layyqty zandy júrt ózi shygharsa, onday zang keng bolyp, júrtty betimen jayyltyp, tabighat nәfәsin azdyrmaq emes; tar bolyp, keudeni qysyp, býristirip, júrtty qynjyltpaq emes; yp-yqsham tigilgen kiyimdey ómir, túrmysqa ýilesip túrmaq. Bireu ýshin bireuding jasaghan zany syrttan pishken tonday ómir, túrmysqa qashan da bolsa qayshy kelip túrmaq; óner-bilimning ilgeri basuyna ýlken bóget bolmaq.
Sot - alal-aramdy aiyratyn tarazy, minezdi týzeytin tez, zang qalpynan shygharmaytyn kýzetshi. Ózi jasaghan zangha júrt tandap, ishinen ómir, túrmysyna, rәsim-erejelerine tanys kýzetshi qoysa tarazynyng eki basy ghana teng týspek. Alal-aram sonda ghana aiyrylmaq. Múnday tezden qylmystylar ya aldap, ya arbap qútylyp kete almaydy; nahaqtan zarlamaydy.
Ámir - is atqaratyn hýkimet, júrttyng baqtashysy. Baqtashy týzelmey júrt týzelmeydi. Jylaghan zaryndy shyrmalghan jýrektegi sherindi jasqanbay baryp, auyzba-auyz kimge aitpaqshysyn, kimge shaqpaqshysyn? Áriyne, sen siyaqty suyqqa tonghan, ystyqqa kýigen, túrmysynmen syrlas, keng dalamen múndas, jýrektes, qandas kisige aitasyn. Sonday ghana adam sherindi tarqatpaq, sol ghana zaryndy tyndap, kónilindi júbatpaq. Solar ghana júrttyng qabaghyn shytqyzbay, sharuasyn kýizeltpey, birligin kýiretpey baghyp qaqpaq. Mysaldy alystan izdemey, tek bastan keshkenderdi oigha týsirsek, jogharyda aitylghandar týp-týgel óz basymyzdan tabylady. Rossiyagha baghynghanymyzgha eki jýz jylday boldy. Sonan-aq osy ýstimizdegi kýnge sheyin bizge shygharghan zany júrttyng túrmysyna ýileserlik jayly boldy ma, tarazynyng basyn ústaghan soty әdildikke kýzetshi bolyp, júrttyng minezin týzete aldy ma, hýkimeti dinimizge, últymyzgha qolyn súqpay, әdildikpen baghyp qagha aldy ma - búghan qay qazaqtan súrasang da bir-aq jauap: ómirge ýilespeytin zang shygharyp, neshe jýz jyldan beri tәjiriybemen qalanghan resim-ghúryp eski erejelerimizdi qausatty. Sonydan soqa jýrgizgendey túrmys jolyn adam tanyghysyzday búzdy, ózgertti. Ómir betimen jayyldy, zang qaghaz betinde qaldy.
Júrtymyzdyng túrmys jayyna, tabighat resim-ghúrpyna qanyq emestikten soty adal-aramyn aiyra almay, tez ornyna gulegen dau ship-shiyki ótirikting dýkeni boldy. Júrttyng tabighat qúlqy búzyldy. Hýkimeti júrttyng basyn biriktirip, baghyp-qaghudyng ornyna elimizdi qyryq pyshaq qylyp, partiya tughyzyp, para alyp, birimizdi-birimizben atystyrdy. Orysty qazaqqa, qazaqty orysqa aitaqtap, eki júrt ortasyna dýshpandyq kirgizdi. Nәsilin, tegin, dining basqa «búratanasyn» dep kemsinip, dinimizge, últymyzgha, jerimizge pyshaq salyp shybarlap, ómir jýzinde qor tútty. El ishin iritki jaylady, pәle kýn sayyn órbidi. Júrtymyz tanyghysyzday ózgerdi. Mine, bizding kórgen kýnimiz!!
Jogharyda jazylghan ýsh buyndy biylik (zang shygharu, sot, әmir - is atqaru biyligi) qolgha tiyse, biz sonda ghana avtonomiya aldyq deymiz. Búl biylikke qoly jetken júrttyng óner-bilimi algha basyp, kógermek, óspek; sharuasy algha basyp, әdebiyeti kýsheyip, últ ruhy kóterilip, kórkeymek. Júrt qatarynan oryn alyp, tarih jýzinde óshpeytin iz qaldyrmaq. Ol biylikten bos qalghan júrt qanat-qúiryghy qyrqylghan kógershindey qora manayynan dәn terip kýneltpek.
Bizding júrttyng júrt bolyp qaluy kóbinese jerge baryp tireledi. Bizding qazaq mal baqqan júrt. Jerimizding týri mal baghudan basqa kәsipke әzir qolayly emes. Mal baghushylyqty jer týri tughyzyp otyr. Mal jerge bitken týk. Jerimizden aiyrylsaq, qoldan mal ketip, sharuamyz tas-talqan búzylyp, júrt kedey bolmaq. Júrttyng haly nashar tartyp, kedey bolsa, kәsip qúryp, әr qalagha bytyrap, tizemiz ashylyp, toz-toz bolyp ketpekpiz; sharua, óner-bilim jýzinde, sayasat tartysynda býktelmekpiz; kýshti júrttyng auyzyna týspekpiz. Din, til, últ mýshelerining joghalatyny osydan. Alash úrandy qazaq balasy múny esten esh uaqytta shygharmau kerek.
Avtonomiya jerimizdi saqtaydy. Sondyqtan bizge ol - kerekting keregi. Avtonomiya mәselesin júrt auqymy, ómir talqysy tughyzyp otyr. Avtonomiyasyz kórgen kýnimiz qaran. Júrt biyligi qolgha kelmey, baqyt esigi júrtqa ashylmaqshy emes. Jat qanday, jaqyn qanday; jat qalay biylep otyr, jaqyn qalay biylemek, júrtym-au! Naq osy kýnde kórip otyrghan joq emespisin?!
Avtonomiya esh júrtqa eshkim qolynan bergen emes. Kim de bolsa múny neshe jyldar sayasy tartysqa týsip, alysyp-júlysyp, basynan neshe súrapyl zaman ótkizip, mihnat tartyp, ayauly qyrshyn jastaryn, el basshysy kósemderin qúrban qylyp baryp alghan. Avtonomiya mәselesine bizding de tereng qarauymyz kerek. Búl «kóldenendi kók attynyn» ilip alyp ketetin nәrsesi emes. Jýregimizben, janymyzben, tәnimizben qimyldap, bar kýshimizdi saryp qylyp baryp alatyn nәrse. Avtonomiya - últ maqsatymyz júrtymyzdyng betine ústaghan nysanasy. Búl betten esh uaqytta shygharmau kerek! Sovet hýkimeti avtonomiya mәselesin qozghady. Avtonomiyany alamyz dep senu kerek. Osy senu jolynda bar kýshimizdi saluymyz kerek. 2-shi jalpy qazaq-qyrghyz siyezining qaulysyn bolys, ýiez, oblystardaghy úiymdar, elbasshy aqsaqaldar, azamattar, oqyghan jana talap jastar, biri qanat, biri qúiryq bolyp, týn úiqyny, kýn kýlkini tastap, tezdikpen oryndaugha tyrysu kerek. Iske sәt! Alash kóshi baysaldy bolsyn! Jasasyn, Alash! Jasasyn, jalpy júrt biyligi!
1918-jyl, Semey guberniyasy
Dayyndaghan Abay Myrza
Abai.kz