"بىرەۋ ءۇشىن بىرەۋدىڭ جاساعان زاڭى - سىرتتان پىشكەن تونداي ءومىر"

2-ءشى جالپى قازاق-قىرعىز سيەزىنىڭ جەرلىك، ۇلتتىق اۆتونوميا جاريا قىلۋعا الاشورداعا ءبىر اي ۋاقىت كەسىپ، تارقاعانى وقۋشىلارعا بەلگىلى ەدى.

يانۆار جۇلدىزىنان بەرى مەملەكەت الۋان-الۋان كۇيگە ۇشىراپ، اۆتونوميانى العان جۇرتتار دا، الۋ نيەتتەگىلەر دە تار جول، تايعاق كەشۋمەن كۇنەلتتى. العان جۇرت اۆتونومياسىنان ايىرىلدى. الۋ نيەتتەگىلەر ساياسات اۋاسىنا ىعىپ، قولداعى كۇشىن سالماقتاپ، ءادىس-تاسىلگە قۇل بولدى. وسى سەبەپپەن «الاشوردا» ساياسات مايدانىندا كورىنىس بەرمەدى. سيەز قاۋلىسى ىسكە اسپاي سوزىلدى. ساياسات تولقىنى كۇشتى بولعانىمەن، جۇرت يىلمەدى، تەك جاتپاي قام قىلدى. كوشباسشىلار ءجون سىلتەدى، الاش كوشى سوڭىنان ەردى.

كەشە سىرت كوزگە ۇزىلگەندەي، ءۇمىت وشكەندەي ۇلت ماقساتى ءبۇتىن قايتا ءتىرىلدى. ماسكەۋدەن سوۆەت حۇكىمەتى الاش اۆتونومياسى تۋرالى توتە تەلەگرافپەن اۋىزبا-اۋىز ءسوز قوزعاپ وتىر. سوۆەت حۇكىمەتىنىڭ ۇسىنعان جوباسىن، بۇعان قارسى «الاشوردانىڭ» قايتارعان جاۋابىن گازەتىمىزدىڭ وتكەن نومەرىندە وقۋشىلاردىڭ الدىنا سالدىق. اۆتونوميا ماسەلەسىن تۋدىرىپ وتىرعان ءومىر تالقىسى، جۇرت اۋقىمى. سوندىقتان اۆتونوميا ماسەلەسى گازەتىمىزدە اقتارا قارالىپ، اۋدارا قاعىلسا دا اسىل نەگىزىن قىسقاشا بۇل ماقالامىزدا تاعى دا ايتىپ وتپەكپىز.

اۆتونوميا - باس بيلىك تىزگىن وزىندە بولىپ، جۇرت ءوزىن-ءوزى بيلەۋ دەگەن ءسوز.

ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىز - جەرگە، ۇلتقا بايلانعان اۆتونوميا. مۇنداي اۆتونوميالى جۇرتتىڭ يەمدەنگەن استىندا اۋداندى تۇتاس جەر، قولىندا بيلىگى بولماق.

بيلىك ءۇش ءتۇرلى:

1) زاڭ شىعارۋ بيلىگى;

2) سوت بيلىگى;

3) ءامىر - ءىس اتقارۋ بيلىگى (حۇكىمەت).

وسى ءۇش دوڭگەلەككە بۇكىل مەملەكەت ءىسى قۇرىلماق.

زاڭ - ءومىر كيىمى. ومىرىنە، رەسىمىنە، تابيعات-ادەتىنە ۇيلەسەتىن زاڭدى شىعارۋعا ءار جۇرت ءوزى عانا شەبەر. تۇرمىسىنا لايىقتى زاڭدى جۇرت ءوزى شىعارسا، ونداي زاڭ كەڭ بولىپ، جۇرتتى بەتىمەن جايىلتىپ، تابيعات ءنافاسىن ازدىرماق ەمەس; تار بولىپ، كەۋدەنى قىسىپ، ءبۇرىستىرىپ، جۇرتتى قىنجىلتپاق ەمەس; ىپ-ىقشام تىگىلگەن كيىمدەي ءومىر، تۇرمىسقا ۇيلەسىپ تۇرماق. بىرەۋ ءۇشىن بىرەۋدىڭ جاساعان زاڭى سىرتتان پىشكەن تونداي ءومىر، تۇرمىسقا قاشان دا بولسا قايشى كەلىپ تۇرماق; ونەر-ءبىلىمنىڭ ىلگەرى باسۋىنا ۇلكەن بوگەت بولماق.

سوت - الال-ارامدى ايىراتىن تارازى، مىنەزدى تۇزەيتىن تەز، زاڭ قالپىنان شىعارمايتىن كۇزەتشى. ءوزى جاساعان زاڭعا جۇرت تاڭداپ، ىشىنەن ءومىر، تۇرمىسىنا، ءراسىم-ەرەجەلەرىنە تانىس كۇزەتشى قويسا تارازىنىڭ ەكى باسى عانا تەڭ تۇسپەك. الال-ارام سوندا عانا ايىرىلماق. مۇنداي تەزدەن قىلمىستىلار يا الداپ، يا ارباپ قۇتىلىپ كەتە المايدى; ناحاقتان زارلامايدى.

ءامىر - ءىس اتقاراتىن حۇكىمەت، جۇرتتىڭ باقتاشىسى. باقتاشى تۇزەلمەي جۇرت تۇزەلمەيدى. جىلاعان زارىڭدى شىرمالعان جۇرەكتەگى شەرىڭدى جاسقانباي بارىپ، اۋىزبا-اۋىز كىمگە ايتپاقشىسىڭ، كىمگە شاقپاقشىسىڭ؟ ارينە، سەن سياقتى سۋىققا توڭعان، ىستىققا كۇيگەن، تۇرمىسىڭمەن سىرلاس، كەڭ دالامەن مۇڭداس، جۇرەكتەس، قانداس كىسىگە ايتاسىڭ. سونداي عانا ادام شەرىڭدى تارقاتپاق، سول عانا زارىڭدى تىڭداپ، كوڭىلىڭدى جۇباتپاق. سولار عانا جۇرتتىڭ قاباعىن شىتقىزباي، شارۋاسىن كۇيزەلتپەي، بىرلىگىن كۇيرەتپەي باعىپ قاقپاق. مىسالدى الىستان ىزدەمەي، تەك باستان كەشكەندەردى ويعا تۇسىرسەك، جوعارىدا ايتىلعاندار ءتۇپ-تۇگەل ءوز باسىمىزدان تابىلادى. روسسياعا باعىنعانىمىزعا ەكى ءجۇز جىلداي بولدى. سونان-اق وسى ۇستىمىزدەگى كۇنگە شەيىن بىزگە شىعارعان زاڭى جۇرتتىڭ تۇرمىسىنا ۇيلەسەرلىك جايلى بولدى ما، تارازىنىڭ باسىن ۇستاعان سوتى ادىلدىككە كۇزەتشى بولىپ، جۇرتتىڭ مىنەزىن تۇزەتە الدى ما، حۇكىمەتى دىنىمىزگە، ۇلتىمىزعا قولىن سۇقپاي، ادىلدىكپەن باعىپ قاعا الدى ما - بۇعان قاي قازاقتان سۇراساڭ دا ءبىر-اق جاۋاپ: ومىرگە ۇيلەسپەيتىن زاڭ شىعارىپ، نەشە ءجۇز جىلدان بەرى تاجىريبەمەن قالانعان رەسىم-عۇرىپ ەسكى ەرەجەلەرىمىزدى قاۋساتتى. سونىدان سوقا جۇرگىزگەندەي تۇرمىس جولىن ادام تانىعىسىزداي بۇزدى، وزگەرتتى. ءومىر بەتىمەن جايىلدى، زاڭ قاعاز بەتىندە قالدى.

جۇرتىمىزدىڭ تۇرمىس جايىنا، تابيعات رەسىم-عۇرپىنا قانىق ەمەستىكتەن سوتى ادال-ارامىن ايىرا الماي، تەز ورنىنا گۋلەگەن داۋ ءشىپ-شيكى وتىرىكتىڭ دۇكەنى بولدى. جۇرتتىڭ تابيعات قۇلقى بۇزىلدى. حۇكىمەتى جۇرتتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، باعىپ-قاعۋدىڭ ورنىنا ەلىمىزدى قىرىق پىشاق قىلىپ، پارتيا تۋعىزىپ، پارا الىپ، ءبىرىمىزدى-بىرىمىزبەن اتىستىردى. ورىستى قازاققا، قازاقتى ورىسقا ايتاقتاپ، ەكى جۇرت ورتاسىنا دۇشپاندىق كىرگىزدى. ءناسىلىڭ، تەگىڭ، ءدىنىڭ باسقا «بۇراتاناسىڭ» دەپ كەمسىنىپ، دىنىمىزگە، ۇلتىمىزعا، جەرىمىزگە پىشاق سالىپ شىبارلاپ، ءومىر جۇزىندە قور تۇتتى. ەل ءىشىن ىرىتكى جايلادى، پالە كۇن سايىن ءوربىدى. جۇرتىمىز تانىعىسىزداي وزگەردى. مىنە، ءبىزدىڭ كورگەن كۇنىمىز!!

جوعارىدا جازىلعان ءۇش بۋىندى بيلىك (زاڭ شىعارۋ، سوت، ءامىر - ءىس اتقارۋ بيلىگى) قولعا تيسە، ءبىز سوندا عانا اۆتونوميا الدىق دەيمىز. بۇل بيلىككە قولى جەتكەن جۇرتتىڭ ونەر-ءبىلىمى العا باسىپ، كوگەرمەك، وسپەك; شارۋاسى العا باسىپ، ادەبيەتى كۇشەيىپ، ۇلت رۋحى كوتەرىلىپ، كوركەيمەك. جۇرت قاتارىنان ورىن الىپ، تاريح جۇزىندە وشپەيتىن ءىز قالدىرماق. ول بيلىكتەن بوس قالعان جۇرت قانات-قۇيرىعى قىرقىلعان كوگەرشىندەي قورا ماڭايىنان ءدان تەرىپ كۇنەلتپەك.

ءبىزدىڭ جۇرتتىڭ جۇرت بولىپ قالۋى كوبىنەسە جەرگە بارىپ تىرەلەدى. ءبىزدىڭ قازاق مال باققان جۇرت. جەرىمىزدىڭ ءتۇرى مال باعۋدان باسقا كاسىپكە ءازىر قولايلى ەمەس. مال باعۋشىلىقتى جەر ءتۇرى تۋعىزىپ وتىر. مال جەرگە بىتكەن تۇك. جەرىمىزدەن ايىرىلساق، قولدان مال كەتىپ، شارۋامىز تاس-تالقان بۇزىلىپ، جۇرت كەدەي بولماق. جۇرتتىڭ حالى ناشار تارتىپ، كەدەي بولسا، كاسىپ قۇرىپ، ءار قالاعا بىتىراپ، تىزەمىز اشىلىپ، توز-توز بولىپ كەتپەكپىز; شارۋا، ونەر-ءبىلىم جۇزىندە، ساياسات تارتىسىندا بۇكتەلمەكپىز; كۇشتى جۇرتتىڭ اۋىزىنا تۇسپەكپىز. ءدىن، ءتىل، ۇلت مۇشەلەرىنىڭ جوعالاتىنى وسىدان. الاش ۇراندى قازاق بالاسى مۇنى ەستەن ەش ۋاقىتتا شىعارماۋ كەرەك.

اۆتونوميا جەرىمىزدى ساقتايدى. سوندىقتان بىزگە ول - كەرەكتىڭ كەرەگى. اۆتونوميا ماسەلەسىن جۇرت اۋقىمى، ءومىر تالقىسى تۋعىزىپ وتىر. اۆتونومياسىز كورگەن كۇنىمىز قاراڭ. جۇرت بيلىگى قولعا كەلمەي، باقىت ەسىگى جۇرتقا اشىلماقشى ەمەس. جات قانداي، جاقىن قانداي; جات قالاي بيلەپ وتىر، جاقىن قالاي بيلەمەك، جۇرتىم-اۋ! ناق وسى كۇندە كورىپ وتىرعان جوق ەمەسپىسىڭ؟!

اۆتونوميا ەش جۇرتقا ەشكىم قولىنان بەرگەن ەمەس. كىم دە بولسا مۇنى نەشە جىلدار ساياسي تارتىسقا ءتۇسىپ، الىسىپ-جۇلىسىپ، باسىنان نەشە سۇراپىل زامان وتكىزىپ، ميحنات تارتىپ، اياۋلى قىرشىن جاستارىن، ەل باسشىسى كوسەمدەرىن قۇربان قىلىپ بارىپ العان. اۆتونوميا ماسەلەسىنە ءبىزدىڭ دە تەرەڭ قاراۋىمىز كەرەك. بۇل «كولدەنەڭدى كوك اتتىنىڭ» ءىلىپ الىپ كەتەتىن نارسەسى ەمەس. جۇرەگىمىزبەن، جانىمىزبەن، تانىمىزبەن قيمىلداپ، بار كۇشىمىزدى سارىپ قىلىپ بارىپ الاتىن نارسە. اۆتونوميا - ۇلت ماقساتىمىز جۇرتىمىزدىڭ بەتىنە ۇستاعان نىساناسى. بۇل بەتتەن ەش ۋاقىتتا شىعارماۋ كەرەك! سوۆەت حۇكىمەتى اۆتونوميا ماسەلەسىن قوزعادى. اۆتونوميانى الامىز دەپ سەنۋ كەرەك. وسى سەنۋ جولىندا بار كۇشىمىزدى سالۋىمىز كەرەك. 2-ءشى جالپى قازاق-قىرعىز سيەزىنىڭ قاۋلىسىن بولىس، ۇيەز، وبلىستارداعى ۇيىمدار، ەلباسشى اقساقالدار، ازاماتتار، وقىعان جاڭا تالاپ جاستار، ءبىرى قانات، ءبىرى قۇيرىق بولىپ، ءتۇن ۇيقىنى، كۇن كۇلكىنى تاستاپ، تەزدىكپەن ورىنداۋعا تىرىسۋ كەرەك. ىسكە ءسات! الاش كوشى بايسالدى بولسىن! جاساسىن، الاش! جاساسىن، جالپى جۇرت بيلىگى!

1918-جىل، سەمەي گۋبەرنياسى

دايىنداعان اباي مىرزا

Abai.kz