Otbasy qúndylyqtaryn birinshi oryngha qoyatyn qazaq halqy ýshin LGBT– jat úghym. Alayda әleumettikjelilerdegi aqparattyng ashyqtyghy osy bir úghymdy keninen nasihattap, jastardyng sanasyna keri әserin tiygizude. Oghan qogham janashyrlary alandap, úrpaq tәrbiyesine tiygizer keri әserin aityp, atalghan keselge tosqauyl qoi ýshin dabyl qaghuda. Solardyng biri – Mәjilis deputaty Edil Janbyrshiyn. Onyng aituynsha, jasóspirimder LGBT turaly aqparattyng 73%-yn әleumettik jeliden alyp otyr. Sondyqtan ol atalghan úghymdy ashyq jәne janama jolmen nasihattaugha ýzildi-kesildi tyiym salu kerek dep esepteydi. Respublika kóleminde osynday bastama kóterip jýrgen Mәjilis deputatymen qoghamnyng dertine ainalghan mәsele tónireginde biz de súhbattasqan edik.

– Edil Terekbayúly, LGBT taqyrybyna alandaushylyq bildirip, dabyl qaghyp jýrgeniniz belgili. Búl elimizding bolashaghy ýshin qam jeytin әrbir azamattyng kókeyinde jýrgen mәsele deuge bolady. Dau tudyryp jýrgen osy LGBT iydeologiyasy últtymyzgha qanday ziyan keltirui mýmkin?

– Últymyzdyng negizi – otbasy men úrpaq sabaqtastyghy. Dәstýrli dýniyetanymda er men әielding orny, olardyng qoghamdaghy jәne otbasyndaghy róli naqty anyqtalghan. Búl jýieghasyrlar boyy últtyng әleumettik tútastyghy men túraqtylyghyn qamtamasyz etip keldi. LGBT iydeologiyasy osy qúrylymdy qayta qarastyrudy úsynady. Onyng basty qaupi – jynystyq sәikestik pen otbasy úghymdaryn búrmalau arqyly úrpaq jalghastyghynyng tabighy negizin әlsiretu. Álemdik ýrdiske kóz jýgirtsek, múnday iydeologiyalyq yghysu jýrip jatqan elderding basym bóliginde demografiyalyq qúldyrau bayqalady. Mysaly, Europalyq Odaqta 2022 jyly ortasha tuu kórsetkishi– 1.53, al Shvesiya, Ispaniya, Italiya siyaqty LGBT qúqyghy zanmen tolyq qorghalghan elderde 1.2–1.4 dengeyinde qalyp otyr. Sondyqtan búl taqyryp ayasynda de mografiyalyq jәne әleumettik qúndylyqtar ara syndaghy baylanysty terenirek zertteu qajet.

– Búl iydeologiyanyng úrpaq tәrbiyesine әseri qanday?

– LGBT taqyryby tek jeke erkindik mәselesi emes, ol jasóspirimderding psihoәleumettik damuyna tikeley әser etedi. AQSh-ta jýrgizilgen zertteu boyynsha LGBT jastardyng 41%-y songhy bir jylda suisid turaly oilaghan, 12%-dan astamy suisid jasaugha talpynghan. Búl kórsetkish geteroseksualdy jastarmen salystyrghanda 6–8 esege joghary. Al Kanadada jýrgizilgen últtyq zertteude LGBT jastardyng 25%-y óz-ózine qol salu iydeyasyn qarastyrghan, al geteroseksualdy jastar arasynda búl kórsetkish 5% shamasynda. Elimizding sarapshylar men mamandarynyng zertteuleri boyynsha, saualnamagha qatysqandardyng deni LGBT nasihaty kәmeletke tolmaghandardyng fizikalyq jәne psihoemosionaldy damuyna teris әser etedi dep alandaghan.

– Keybir elderde LGBT qozghalysy ekstremistik úiym retinde tanyla bastady. Qazaqstanda múnday sheshim qabyldanuy mýmkin be?

– IYә, key elderde búl qozghalys últtyq qúndylyqtargha qauip tóndiredi degen negizde shektelip otyr. Mysaly: Resey Federasiyasy 2023 jyly LGBT qozghalysyn ekstremistik dep tanydy. Búl sheshim «dәstýrli otbasylyq qúndylyqtardy búzatyn, últtyng ruhany irgesin shayqaltatyn» qozghalys retinde qabyldandy. Qyrghyz Respublikasynda da búl baghyttaghy shekteu sharalary kýsheytilude. Qazaqstan Konstitusiyasynyng birinshi babynda elimizding basty qúndylyqtary – adam, onyng ómiri, qúqyqtary men bostandyqtary dep kórsetilgenimen, búl qúqyqtar qoghamdyq tәrtippen últtyq qauipsizdikke núqsan keltirmeui tiyis (12bap, 5tarmaq). Sondyqtan Qazaqstanda da búl mәsele kesh bolmay túrghanda iydeologiyalyq qauip retinde qarastyryluy tiyis. Óitkeni qoghamdy ishten iritu – jau syrttan kelmey-aq jenetin tәsil.

– Qazaqstanda LGBT iydeologiyasyn qoldaushylar men nasihattaushylar sany artyp kele me?

– Songhy jyldary búl taqyrypta әleumettik jelilerdegi belsendilik artty. CrowdTangle derekteri boyynshaTikTok, Instagram jәne YouTube platformalarynda LGBTny qoldaytyn kontent sany 5 jylda birneshe ese kóbeygen. Qoghamdyq úiymdar men media jobalar «toleranttylyq» nemese «genderlik tendik» ayasynda LGBT úghymdaryn janama týrde nasihattap jýr. Qazaqstanda LGBT taqyrybyna baylanysty birneshe qoghamdyq úiym, bastama toptar jәne media jobalar bar. Alayda, olardyng naqty resmy tirkelu sany men qúrylymdyq ahualy turaly tolyqqandy ashyq statistika memlekettik reestrde jariya emes. «Órkendeuge jәrdemdesuding Últtyq qory» jýrgizgen saualnamada respondentterding 63,7 payyzy LGBT turaly aqparatty tikeley әleumettik jeliler arqyly alatynyn aitqan. Bir jyl ishinde osy taqyrypqa qatysty 1 559 mate rial jariyalanghany da belgili bolyp otyr. Yaghny kýnine 35 aqparat shyghyp otyrghan. Búl jerde blogerlerding belsendiligi de bayqalady.

– Osy taqyrypqa naqty zertteu jýrgizdiniz be? Songhy on jyl tóniregine kóz jýgirtsek, qanday ýrdis bayqalady?

– Búl mening ghylymy zertteu baghytym emes. Biraq halyqaralyq jәne otandyq keybir zertteulermen tanyspyn. Birneshe halyqaralyq zertteulerge sýiene otyryp, mynaday salystyru jasaugha bolady. Gallup World Poll (20062023 jyldary): Álemdegi adamdardyng shamamen 52%y óz aimaghyn LGBT qauymdastyghyna «tirshilik ýshin qolayly oryn» dep baghalaydy (2006 jyldan beri búl kórsetkish eki esege ósken). Williams Institute Global Acceptance Index (GAI) mәlime ti boyynsha әlemdegi 174 elding 131-inde LGBTgha degen qoghamdyq qabyldau dengeyi 1981 jyldan beri jogharlap keledi. Tek 16 elde tómendeu oryn alghan jәne 27 elde ózgermegen. Álem bo yynsha songhy on jylda qoghamdyq qabyldau ed әuir ósti, әsirese batys elderde jәne keybir Aziya, Latyn Amerikasy elderinde. Bizdegi naq ty jaghdaydy qarasaq, Pew Research 2015 jyl ghy zertteui boyynsha Qazaqstanda 89% respon dent bir jynysty nekeni qoldamaydy, al 7%y qoldaydy. GallupWorldPoll derekterine sýiensek, Qazaqstan respondentteri arasynda LGBT ýshin «óz aimaghyn jaqsy oryn dep sa naymyn» degender sany shamamen 4%dan tómen. Marika Olijar & Junda Li deregi boyynsha, Qazaqstandaghy jastary arasynda әleumettik jeli qoldanu dengeyi artqan sayyn LGBT qauymdastyghyna degen qabyldau dengeyi de jaqsaruy mýmkin degen qorytyndy bar. Búl – aqparattyq kenistiktegi yqpaldyng artqanyn jәne últtyq tәrbiyelik sýzgining әlsiregenin kórsetedi. Qazaqstandyq ghalymdardyng 2023 jyly jýrgizgen әleumettik saualnamasy boyynsha 2010–2015 jyldaryaqparattandyru dengeyi óte tómen, taqyryp jabyq. Qoghamnyng qabyldauy – jaghymsyz, agressiya joghary. Qú qyqtyq jәne әleumettik jaghdayyna keler bolsaq, qorghau tetikteri joq, LGBT úiymdary joqtyng qasy. Al 2018–2022 jyldary aqparat aghyny keneye bastaghan, jastar arasynda pi kirtalas bar. Qoghamnyng qabyldauy – shekteu li beytaraptyq bayqaldy, biraq jaghymsyz kóz qaras basym, keybir úiymdar tirkelgen, bi raq qysym bar. 2022–2024 jyldary aqparat qoljetimdi, búghan әleumettik jeliler әser etken. Qoghamnyng qabyldauy әli de jaghymsyz. Qúqyqtyq jәne әleumettik jaghdayyna kóz salsaq, qúqyqtyq shekteuler kýsheygen. Jalpy LGBT ókilderine qatysty tereng ghylymy zertteuler bizding elde joqtyng qasy dep aitugha bolady.

– Búl iydeologiyagha tosqauyl qoi mýmkin be?

– IYә, kez kelgen jat iydeologiyagha memleket tarapynan mindetti týrde tosqauyl qoyylu qajet. Biraq búl ýshin emosiyalyq emes, jýieli jәne qúqyqtyq negizde әreket etken jón. Qazaqstanda әli kýnge deyin últtyq iydeologiya tolyq qalyptaspay otyr. Tәuelsizdik alghaly halyqaralyq úiymdardyng jәne batystyng yqpalymen liyberaldyq ústanymdar qoghamgha egilip tastaldy. Ruhany immuniytet әlsiredi. Endi ony qaytadan reanimasiya jasaytyn uaqyt keldi. Tek qana aqparattyq kenistik pen bilim beru jýiesinde ghana emes, barlyq salalarda últtyq immuniytetti kýsheytu mindeti túr.

– Tosqauyl qoy ýshin qanday naqty qadamdar qajet?

– Búl ýshin negizgi ýsh nәrse qajet: birinshi, sayasy erik. Yaghny biylik búl azghyn joldyng qauipti ekenin moyyndap, naqty sayasy sheshim qabyldauy kerek. Ekinshi qúqyqtyq qúral. Yaghnizang arqyly LGBT nasihatyna tyiym salu, bilim turaly zangha balalargha arnalghan jynystyq baghdar taqyryptaryn shekteu, Qylmystyq jәne әkimshilik qúqyq búzushylyq kodeksterine jauapkershilik tetikterin qosu. Ýshinshi, ruhany jәne aqparattyq qorghanys qajet. Media kenestikte, kino, teatrlarda jastargha arnalghan últtyq kontent kólemin arttyru, TikTok, Instagram t.b. platformalarda otbasylyq qúndylyqty nasihattau, balabaqshalargha jәne mektepterge «Últtyq tәrbiye», «Qazaq dýniyetanymy» pәnderin engizu, ataanalargha arnalghan arnayy treningter ótkizu, «Genderlik iydeologiyanyn» taraluyna ghylymy negizdelgen zertteu jýrgizu, últtyq qauipsizdik strategiyasyna iydeologiyalyq qauipterdi engizu.LGBT – jay ghana jeke tandau emes. Búl – últtyng bolashaghyna әser etetin iydeologiyalyq vektor. Eger biz bolashaqta últ retinde joyylyp ketudi qalamasaq, býginnen bastap naqty әreketke kóshuimiz qajet. Biz shet elden kelgen búl jat úghymgha jay ghana tyiym salumen shektelmeuimiz kerek. Biz jastargha balama qúndylyqtar úsynuymyz kerek. Otandy sýi, ata-anany qúrmetteu, adal enbek, últtyq ruh – mine, jastardyng boyyna siniruimiz kerek dýniyeler. Últ bolamyz desek – úrpaqty saqtau kerek! Memleket bolamyz desek – ruhany qúndylyqtarymyzdy qorghaumyz qajet!

– Súhbatynyzgha raqmet.

Aygýl Orynbaeva

Abai.kz