وتباسى قۇندىلىقتارىن ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىن قازاق حالقى ءۇشىن لگبت– جات ۇعىم. الايدا الەۋمەتتىكجەلىلەردەگى اقپاراتتىڭ اشىقتىعى وسى ءبىر ۇعىمدى كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، جاستاردىڭ ساناسىنا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. وعان قوعام جاناشىرلارى الاڭداپ، ۇرپاق تاربيەسىنە تيگىزەر كەرى اسەرىن ايتىپ، اتالعان كەسەلگە توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن دابىل قاعۋدا. سولاردىڭ ءبىرى – ءماجىلىس دەپۋتاتى ەدىل جاڭبىرشين. ونىڭ ايتۋىنشا، جاسوسپىرىمدەر لگبت تۋرالى اقپاراتتىڭ 73%-ىن الەۋمەتتىك جەلىدەن الىپ وتىر. سوندىقتان ول اتالعان ۇعىمدى اشىق جانە جاناما جولمەن ناسيحاتتاۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. رەسپۋبليكا كولەمىندە وسىنداي باستاما كوتەرىپ جۇرگەن ءماجىلىس دەپۋتاتىمەن قوعامنىڭ دەرتىنە اينالعان ماسەلە توڭىرەگىندە ءبىز دە سۇحباتتاسقان ەدىك.

– ەدىل تەرەكبايۇلى، لگبت تاقىرىبىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، دابىل قاعىپ جۇرگەنىڭىز بەلگىلى. بۇل ەلىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن قام جەيتىن ءاربىر ازاماتتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ماسەلە دەۋگە بولادى. داۋ تۋدىرىپ جۇرگەن وسى لگبت يدەولوگياسى ۇلتتىمىزعا قانداي زيان كەلتىرۋى مۇمكىن؟

– ۇلتىمىزدىڭ نەگىزى – وتباسى مەن ۇرپاق ساباقتاستىعى. ءداستۇرلى دۇنيەتانىمدا ەر مەن ايەلدىڭ ورنى، ولاردىڭ قوعامداعى جانە وتباسىنداعى ءرولى ناقتى انىقتالعان. بۇل جۇيەعاسىرلار بويى ۇلتتىڭ الەۋمەتتىك تۇتاستىعى مەن تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتىپ كەلدى. لگبت يدەولوگياسى وسى قۇرىلىمدى قايتا قاراستىرۋدى ۇسىنادى. ونىڭ باستى قاۋپى – جىنىستىق سايكەستىك پەن وتباسى ۇعىمدارىن بۇرمالاۋ ارقىلى ۇرپاق جالعاستىعىنىڭ تابيعي نەگىزىن السىرەتۋ. الەمدىك ۇردىسكە كوز جۇگىرتسەك، مۇنداي يدەولوگيالىق ىعىسۋ ءجۇرىپ جاتقان ەلدەردىڭ باسىم بولىگىندە دەموگرافيالىق قۇلدىراۋ بايقالادى. مىسالى، ەۋروپالىق وداقتا 2022 جىلى ورتاشا تۋ كورسەتكىشى– 1.53, ال شۆەتسيا، يسپانيا، يتاليا سياقتى لگبت قۇقىعى زاڭمەن تولىق قورعالعان ەلدەردە 1.2–1.4 دەڭگەيىندە قالىپ وتىر. سوندىقتان بۇل تاقىرىپ اياسىندا دە موگرافيالىق جانە الەۋمەتتىك قۇندىلىقتار ارا سىنداعى بايلانىستى تەرەڭىرەك زەرتتەۋ قاجەت.

– بۇل يدەولوگيانىڭ ۇرپاق تاربيەسىنە اسەرى قانداي؟

– لگبت تاقىرىبى تەك جەكە ەركىندىك ماسەلەسى ەمەس، ول جاسوسپىرىمدەردىڭ پسيحوالەۋمەتتىك دامۋىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. اقش-تا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ بويىنشا لگبت جاستاردىڭ 41%-ى سوڭعى ءبىر جىلدا سۋيتسيد تۋرالى ويلاعان، 12%-دان استامى سۋيتسيد جاساۋعا تالپىنعان. بۇل كورسەتكىش گەتەروسەكسۋالدى جاستارمەن سالىستىرعاندا 6–8 ەسەگە جوعارى. ال كانادادا جۇرگىزىلگەن ۇلتتىق زەرتتەۋدە لگبت جاستاردىڭ 25%-ى ءوز-وزىنە قول سالۋ يدەياسىن قاراستىرعان، ال گەتەروسەكسۋالدى جاستار اراسىندا بۇل كورسەتكىش 5% شاماسىندا. ەلىمىزدىڭ ساراپشىلار مەن ماماندارىنىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا، ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ دەنى لگبت ناسيحاتى كامەلەتكە تولماعانداردىڭ فيزيكالىق جانە پسيحوەموتسيونالدى دامۋىنا تەرىس اسەر ەتەدى دەپ الاڭداعان.

– كەيبىر ەلدەردە لگبت قوزعالىسى ەكسترەميستىك ۇيىم رەتىندە تانىلا باستادى. قازاقستاندا مۇنداي شەشىم قابىلدانۋى مۇمكىن بە؟

– ءيا، كەي ەلدەردە بۇل قوزعالىس ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا قاۋىپ توندىرەدى دەگەن نەگىزدە شەكتەلىپ وتىر. مىسالى: رەسەي فەدەراتسياسى 2023 جىلى لگبت قوزعالىسىن ەكسترەميستىك دەپ تانىدى. بۇل شەشىم «ءداستۇرلى وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى بۇزاتىن، ۇلتتىڭ رۋحاني ىرگەسىن شايقالتاتىن» قوزعالىس رەتىندە قابىلداندى. قىرعىز رەسپۋبليكاسىندا دا بۇل باعىتتاعى شەكتەۋ شارالارى كۇشەيتىلۋدە. قازاقستان كونستيتۋتسياسىنىڭ ءبىرىنشى بابىندا ەلىمىزدىڭ باستى قۇندىلىقتارى – ادام، ونىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى دەپ كورسەتىلگەنىمەن، بۇل قۇقىقتار قوعامدىق تارتىپپەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە نۇقسان كەلتىرمەۋى ءتيىس (12باپ، 5تارماق). سوندىقتان قازاقستاندا دا بۇل ماسەلە كەش بولماي تۇرعاندا يدەولوگيالىق قاۋىپ رەتىندە قاراستىرىلۋى ءتيىس. ويتكەنى قوعامدى ىشتەن ءىرىتۋ – جاۋ سىرتتان كەلمەي-اق جەڭەتىن ءتاسىل.

– قازاقستاندا لگبت يدەولوگياسىن قولداۋشىلار مەن ناسيحاتتاۋشىلار سانى ارتىپ كەلە مە؟

– سوڭعى جىلدارى بۇل تاقىرىپتا الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى بەلسەندىلىك ارتتى. CrowdTangle دەرەكتەرى بويىنشاTikTok, Instagram جانە YouTube پلاتفورمالارىندا لگبتنى قولدايتىن كونتەنت سانى 5 جىلدا بىرنەشە ەسە كوبەيگەن. قوعامدىق ۇيىمدار مەن مەديا جوبالار «تولەرانتتىلىق» نەمەسە «گەندەرلىك تەڭدىك» اياسىندا لگبت ۇعىمدارىن جاناما تۇردە ناسيحاتتاپ ءجۇر. قازاقستاندا لگبت تاقىرىبىنا بايلانىستى بىرنەشە قوعامدىق ۇيىم، باستاما توپتار جانە مەديا جوبالار بار. الايدا، ولاردىڭ ناقتى رەسمي تىركەلۋ سانى مەن قۇرىلىمدىق احۋالى تۋرالى تولىققاندى اشىق ستاتيستيكا مەملەكەتتىك رەەستردە جاريا ەمەس. «وركەندەۋگە جاردەمدەسۋدىڭ ۇلتتىق قورى» جۇرگىزگەن ساۋالنامادا رەسپوندەنتتەردىڭ 63,7 پايىزى لگبت تۋرالى اقپاراتتى تىكەلەي الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى الاتىنىن ايتقان. ءبىر جىل ىشىندە وسى تاقىرىپقا قاتىستى 1 559 ماتە ريال جاريالانعانى دا بەلگىلى بولىپ وتىر. ياعني كۇنىنە 35 اقپارات شىعىپ وتىرعان. بۇل جەردە بلوگەرلەردىڭ بەلسەندىلىگى دە بايقالادى.

– وسى تاقىرىپقا ناقتى زەرتتەۋ جۇرگىزدىڭىز بە؟ سوڭعى ون جىل توڭىرەگىنە كوز جۇگىرتسەك، قانداي ءۇردىس بايقالادى؟

– بۇل مەنىڭ عىلىمي زەرتتەۋ باعىتىم ەمەس. بىراق حالىقارالىق جانە وتاندىق كەيبىر زەرتتەۋلەرمەن تانىسپىن. بىرنەشە حالىقارالىق زەرتتەۋلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، مىناداي سالىستىرۋ جاساۋعا بولادى. Gallup World Poll (20062023 جىلدارى): الەمدەگى ادامداردىڭ شامامەن 52%ى ءوز ايماعىن لگبت قاۋىمداستىعىنا «تىرشىلىك ءۇشىن قولايلى ورىن» دەپ باعالايدى (2006 جىلدان بەرى بۇل كورسەتكىش ەكى ەسەگە وسكەن). Williams Institute Global Acceptance Index (GAI) مالىمە ءتى بويىنشا الەمدەگى 174 ەلدىڭ 131-ىندە لگبتعا دەگەن قوعامدىق قابىلداۋ دەڭگەيى 1981 جىلدان بەرى جوعارلاپ كەلەدى. تەك 16 ەلدە تومەندەۋ ورىن العان جانە 27 ەلدە وزگەرمەگەن. الەم بو يىنشا سوڭعى ون جىلدا قوعامدىق قابىلداۋ ەد ءاۋىر ءوستى، اسىرەسە باتىس ەلدەردە جانە كەيبىر ازيا، لاتىن امەريكاسى ەلدەرىندە. بىزدەگى ناق تى جاعدايدى قاراساق، Pew Research 2015 جىل عى زەرتتەۋى بويىنشا قازاقستاندا 89% رەسپون دەنت ءبىر جىنىستى نەكەنى قولدامايدى، ال 7%ى قولدايدى. GallupWorldPoll دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، قازاقستان رەسپوندەنتتەرى اراسىندا لگبت ءۇشىن «ءوز ايماعىن جاقسى ورىن دەپ سا نايمىن» دەگەندەر سانى شامامەن 4%دان تومەن. Marika Olijar & Junda Li دەرەگى بويىنشا، قازاقستانداعى جاستارى اراسىندا الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋ دەڭگەيى ارتقان سايىن لگبت قاۋىمداستىعىنا دەگەن قابىلداۋ دەڭگەيى دە جاقسارۋى مۇمكىن دەگەن قورىتىندى بار. بۇل – اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى ىقپالدىڭ ارتقانىن جانە ۇلتتىق تاربيەلىك سۇزگىنىڭ السىرەگەنىن كورسەتەدى. قازاقستاندىق عالىمداردىڭ 2023 جىلى جۇرگىزگەن الەۋمەتتىك ساۋالناماسى بويىنشا 2010–2015 جىلدارىاقپاراتتاندىرۋ دەڭگەيى وتە تومەن، تاقىرىپ جابىق. قوعامنىڭ قابىلداۋى – جاعىمسىز، اگرەسسيا جوعارى. قۇ قىقتىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايىنا كەلەر بولساق، قورعاۋ تەتىكتەرى جوق، لگبت ۇيىمدارى جوقتىڭ قاسى. ال 2018–2022 جىلدارى اقپارات اعىنى كەڭەيە باستاعان، جاستار اراسىندا ءپى كىرتالاس بار. قوعامنىڭ قابىلداۋى – شەكتەۋ ءلى بەيتاراپتىق بايقالدى، بىراق جاعىمسىز كوز قاراس باسىم، كەيبىر ۇيىمدار تىركەلگەن، ءبى راق قىسىم بار. 2022–2024 جىلدارى اقپارات قولجەتىمدى، بۇعان الەۋمەتتىك جەلىلەر اسەر ەتكەن. قوعامنىڭ قابىلداۋى ءالى دە جاعىمسىز. قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايىنا كوز سالساق، قۇقىقتىق شەكتەۋلەر كۇشەيگەن. جالپى لگبت وكىلدەرىنە قاتىستى تەرەڭ عىلىمي زەرتتەۋلەر ءبىزدىڭ ەلدە جوقتىڭ قاسى دەپ ايتۋعا بولادى.

– بۇل يدەولوگياعا توسقاۋىل قويۋ مۇمكىن بە؟

– ءيا، كەز كەلگەن جات يدەولوگياعا مەملەكەت تاراپىنان مىندەتتى تۇردە توسقاۋىل قويىلۋ قاجەت. بىراق بۇل ءۇشىن ەموتسيالىق ەمەس، جۇيەلى جانە قۇقىقتىق نەگىزدە ارەكەت ەتكەن ءجون. قازاقستاندا ءالى كۇنگە دەيىن ۇلتتىق يدەولوگيا تولىق قالىپتاسپاي وتىر. تاۋەلسىزدىك العالى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ جانە باتىستىڭ ىقپالىمەن ليبەرالدىق ۇستانىمدار قوعامعا ەگىلىپ تاستالدى. رۋحاني يممۋنيتەت السىرەدى. ەندى ونى قايتادان رەانيماتسيا جاسايتىن ۋاقىت كەلدى. تەك قانا اقپاراتتىق كەڭىستىك پەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە عانا ەمەس، بارلىق سالالاردا ۇلتتىق يممۋنيتەتتى كۇشەيتۋ مىندەتى تۇر.

– توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن قانداي ناقتى قادامدار قاجەت؟

– بۇل ءۇشىن نەگىزگى ءۇش نارسە قاجەت: ءبىرىنشى، ساياسي ەرىك. ياعني بيلىك بۇل ازعىن جولدىڭ قاۋىپتى ەكەنىن مويىنداپ، ناقتى ساياسي شەشىم قابىلداۋى كەرەك. ەكىنشى قۇقىقتىق قۇرال. ياعنيزاڭ ارقىلى لگبت ناسيحاتىنا تىيىم سالۋ، ءبىلىم تۋرالى زاڭعا بالالارعا ارنالعان جىنىستىق باعدار تاقىرىپتارىن شەكتەۋ، قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق كودەكستەرىنە جاۋاپكەرشىلىك تەتىكتەرىن قوسۋ. ءۇشىنشى، رۋحاني جانە اقپاراتتىق قورعانىس قاجەت. مەديا كەڭەستىكتە، كينو، تەاترلاردا جاستارعا ارنالعان ۇلتتىق كونتەنت كولەمىن ارتتىرۋ، TikTok, Instagram ت.ب. پلاتفورمالاردا وتباسىلىق قۇندىلىقتى ناسيحاتتاۋ، بالاباقشالارعا جانە مەكتەپتەرگە «ۇلتتىق تاربيە»، «قازاق دۇنيەتانىمى» پاندەرىن ەنگىزۋ، اتاانالارعا ارنالعان ارنايى ترەنينگتەر وتكىزۋ، «گەندەرلىك يدەولوگيانىڭ» تارالۋىنا عىلىمي نەگىزدەلگەن زەرتتەۋ جۇرگىزۋ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسىنا يدەولوگيالىق قاۋىپتەردى ەنگىزۋ.لگبت – جاي عانا جەكە تاڭداۋ ەمەس. بۇل – ۇلتتىڭ بولاشاعىنا اسەر ەتەتىن يدەولوگيالىق ۆەكتور. ەگەر ءبىز بولاشاقتا ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋدى قالاماساق، بۇگىننەن باستاپ ناقتى ارەكەتكە كوشۋىمىز قاجەت. ءبىز شەت ەلدەن كەلگەن بۇل جات ۇعىمعا جاي عانا تىيىم سالۋمەن شەكتەلمەۋىمىز كەرەك. ءبىز جاستارعا بالاما قۇندىلىقتار ۇسىنۋىمىز كەرەك. وتاندى ءسۇيۋ، اتا-انانى قۇرمەتتەۋ، ادال ەڭبەك، ۇلتتىق رۋح – مىنە، جاستاردىڭ بويىنا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك دۇنيەلەر. ۇلت بولامىز دەسەك – ۇرپاقتى ساقتاۋ كەرەك! مەملەكەت بولامىز دەسەك – رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى قورعاۋمىز قاجەت!

– سۇحباتىڭىزعا راقمەت.

ايگۇل ورىنباەۆا

Abai.kz