Osy zaman qytay әdebiyetinde reforma men ashyq esik sayasaty kezeninde (1978—2000) әdebiyet búryn-sondy bolmaghan erkindikke qol jetkizdi. 1978 jyldan keyin “Jaraly әdebiyet” (伤痕文学) aghymy payda boldy. Lu Sini Udyng “Synyp jetekshisi”, Lu Sinihua “Jara” shygharmalary “Mәdeny revolusiyanyn” halyqqa tiygizgen ziyanyn kórsetip, tarihy shyndyqqa nazar audartty. Keyinnen “Refleksiyalyq әdebiyet” (反思文学) ótkenning tereng sebepterin zertteuge bet búrdy, al “Reforma әdebiyeti” (改革文学) jana zamannyng әleumettik ózgeristerin taldaugha kiristi. «Tamyryn izdeushiler әdebiyeti» qytay últynyng joghalghan ruhyn, ýzilgen tamyryn, halyqtyng dilin, dinin bayyrghy mәdeniyettten izdedi. Búl aghymdar tarihtyng tyiym salynghan shekarasyn alghash bolyp búzdy; túmandy poeziya-kýngirt óleng (朦胧诗) modernistik estetika arqyly jeke adamdyq ýndi qayta qúrastyrdy. Lu Yao, Cheni Chjunshi, Szya Pinva sekildi jazushylar realizmdi terendetse, al Mo Yani, Yuy Hua, Su Tun, Sәn Shue bastaghan qalamgerler «avangard әdebiyeti» qozghalysyn óristetip, bayandau tәsilderi men tildik tәjiriybeler arqyly romangha jana kózqaras әkeldi. Toqsanynshy jyldardan bastap naryqtyq ekonomikanyng órleui әdebiyetti kóptýrlilikke baghyttady: qala prozasy, fantastika sekildi jana arnalar qalyptasyp, әdebiyet óz bolmysyna oralu men shynayylyqqa ýn qatu arasynda jana mýmkindikter tapty.

XXI ghasyrgha qadam basqanda, qytay әdebiyeti búrynghydan da ashyq әri aralas sipatqa ie boldy. Emigrant jazushy Gau Shiynjiyannyng 2000 jyly, Mo Yaninyng 2012 jyly Nobeli әdebiyet syilyghyn aluy – qytay әdebiyetinin  әlemdik dengeyde moyyndaluynyng aighaghy boldy. «Ýsh dene» siyaqty fantastikalyq shygharmalar sәtti týrde mәdeniyetter arasyndaghy baylanys arnasyn keneytti. Kórkem emes prozalyq jazbalar (non-fiction) ótkir kózqarasymen qogham shyndyghyn beynelese, internet әdebiyeti orasan zor shygharmashylyq quatymen ýlken industriyagha ainalyp, janry bay, oqyrmany mol orta qalyptastyrdy әri IP-negizindegi jobalar arqyly jahandyq yqpal etti. Sonymen birge, әielder әdebiyeti, az últtar әdebiyeti, sheteldegi qytay tilindegi shygharmashylyq siyaqty san aluan ýnder qazirgi әdebiyetting ruhany kartasyn bayyta týsti.

Internet platformalary arqyly taralghan shygharmalar qiyalgha toly, qyzyqty sujetti jәne qarapayym tilmen jazyluy arqyly oqyrmandardy baurap aldy. Býginde Qytay әdebiyeti ózining tereng tarihy tamyry men zaman talabyna say janghyru ýrdisin ýilestire otyryp, kóptýrlilikke úmtyluda. Ghalamdyq yqpaldastyq jaghdayynda qytay әdebiyeti últtyq erekshelikterin saqtay otyryp, әlemdik әdeby prosesterge belsendi týrde qosyluda.

20 ghasyrdyng 90-jyldarynda Qytay әdebiyeti kóptýrlilik ýrdisin bastan keshirdi. Naryqtyq ekonomikanyng damuy men qoghamnyng ózgerui әdeby ortagha yqpal etip, jazushylargha shygharmashylyq erkindik berdi. Osy kezende taqyryptar, stilider jәne kórkemdik әdister әrtýrli sipat aldy.

Avangardtyq әdebiyet forma janashyldyghyn jalghastyryp, jana baghyttardy zerttedi. Yu Huanyng «Suy Sanguaninyng qan satuy» qarapayym bayandau tәsili arqyly adam bolmysy men ómirlik qiyndyqtardy ashyp kórsetti.

Jana realistik әdebiyet (neorealizm) shynayylyqqa basa nazar audardy. Chy Liyding «Mazasyz ómir» atty romany qarapayym adamdardyng túrmysyndaghy sharasyzdyq pen kýndelikti kýibeng tirshilikti sipattady. Áyelder әdebiyeti (feministik әdebiyet) órken jayyp, Cheni Jani sekildi jazushylar әiel psihologiyasyn erekshe kózqaraspen beyneledi. Sonymen qatar, Szya Pinvadyng «Búzylghan qala» siyaqty shygharmalary qoghamdaghy mәdeny qúbylystardy zerttep, tereng mәdeny mazmúngha ie boldy. Osy faktorlar Qytay әdebiyetining kóptýrli kelbetin qalyptastyrdy.

Qalalyq әdebiyet

Qytay әdebiyetinde «Beyjing әdebiyeti», «Shanhay әdebiyeti» taghy basqa ýlken qala әdebiyetti bar. Qalalyq әdebiyet qalany negizgi kórkemdik kenistik retinde alyp, keng әri kópqyrly әdeby әlem qalyptastyrady. Ol qalalyq ómirding týrli aspektilerin jan-jaqty әri kóp dengeyde beyneleydi. Búl әdeby baghyt qalanyng syrtqy materialdyq kórinisin egjey-tegjeyli sipattaydy: aspanmen talasqan zәulim ghimarattar, kóshedegi ýzdiksiz kólik qozghalysy, qarapayym túrghyn ýiler men shaghyn bazarlar – osynyng bәri qalalyq әdebiyet tuyndylaryndaghy oqighalardyng negizgi fonyna ainalady. Sonymen qatar, qalanyng ishki mәdeny qúrylymyna tereng ýnilip, onyng ózindik qúndylyqtar jýiesi men ruhany mәnin taldaydy. Ár qala tarihy damuy, geografiyalyq ereksheligi jәne ekonomikalyq jaghdayyna qaray ózindik mәdeny ortasyn qalyptastyrghan. Mysaly, Beyjing ejelgi astana retindegi dәstýrli mәdeniyetimen jәne sayasy ortalyq retindegi bedeldi sipatymen erekshelense, Shanhay – batys pen shyghystyng toghysuynan tughan sәndi әri zamanauy mәdeniyetimen tanymal. Qalalyq әdebiyet osy erekshe mәdeny belgilerdi beynelep, qalalardyng ózine tәn beynesin qalyptastyrady.

Qalalyq әdebiyettegi adam aralyq qarym-qatynastar

Qalalyq әdebiyet qalalyq ortadaghy adamdar arasyndaghy kýrdeli qarym-qatynastardy, sezimdik shiyelenisterdi, mýdde qaqtyghystaryn jәne әleumettik baylanystardy terenirek kórsetedi. Qala – әrtýrli ónirden kelgen adamdardyng basyn qosatyn orta, múnda әrtýrli әleumettik toptar, qúndylyqtar men maqsattar toghysady. Ádeby shygharmalarda mansap jolyndaghy bәsekelestik, biznestegi qulyq-súmdyqtar, jeke ómirdegi mahabbat pen dostyqtyng synaqtary keninen kórinis tabady. Jazushylar qalalyq ómirding osynday qyrlaryn beynelep, kýrdeli әleumettik jelidegi adam tabighatynyng san qyryn ashyp kórsetedi.

Qalalyq әdebiyettegi psihologiyalyq aspektiler

Qalalyq әdebiyet qalanyng qarqyndy damuy men bәsekelestik jaghdayynda ómir sýretin adamdardyng ishki kýizelisteri men sezimdik ózgeristerin tereng sipattaydy. Qalanyng jyltyraghan jaryqtarynyng tasasynda túrghyndar ýlken qysymgha tap bolady: ipoteka, kólik nesiyesi, qyzmettik bәsekelestik – osynyng bәri adamdardy túraqty kýizelis jaghdayynda ústaydy. Qaladaghy kommersiyalanu men daralanu ýrdisi adamdar arasyndaghy qashyqtyqty arttyryp, jalghyzdyq sezimin qalyptastyrady. Degenmen, adamdar әrdayym baqytty ómirge úmtylady, materialdyq jәne ruhany tepe-tendikti tabugha talpynady. Búl ishki qayshylyqtar men armandar qalalyq әdebiyet shygharmalarynda erekshe oryn alady.

Qalalyq әdebiyet jәne zaman talabyna beyimdelu

Qalalyq әdebiyet urbanizasiyanyng damu barysyndaghy ózgerister men qiyndyqtardy, dәstýr men janashyldyq, últtyq jәne jahandyq mәdeniyetterding ózara әreketin beyneleydi. Qalalar ýnemi ózgeristerge úshyrap, modernizasiya men jahandanu әserinde damyp keledi. Búl ýrdister túrghyndardyng ómir salty men qúndylyqtaryna yqpal etedi. Qalalyq әdebiyet osy ózgeristerdi dәldikpen surettep, zaman aghymynda qalalardyng transformasiyasyn bayandaydy.

Vey Huey

1973 jyly Vey Huey Qytaydyng halyqaralyq megapoliysi, tartymdylyghy men dinamikasy joghary Shanhay qalasynda dýniyege keldi. Ol bala kezinen bastap teniz jaghalauy mәdeniyetining (haypay) yqpalyna bólendi. Ashyqtyq, jan-jaqtylyq jәne zamanauilyq – osy mәdeniyetting negizgi sipattary, olar Vey Hueyding dýniyetanymyna tereng әser etip, onyng bolashaq әdeby shygharmashylyghy ýshin erekshe mәdeny negiz qalady. Fudani uniyversiytetinde oqyp jýrgende, ol әdeby teoriyalar men әlemning әrtýrli elderi men aimaqtarynyng kópqyrly mәdeniyetin boyyna sinirdi. Uniyversiytetting ghylymy ortasy men oi-pikir almasu alany onyng kózqarasyn keneytip, әdeby shygharmashylyqqa degen qúshtarlyghyn oyatty. Búl kezeng onyng bolashaq әdeby jolynyng berik irgetasyn qalady.

Studenttik jyldary Vey Huey әdeby shygharmashylyqqa alghash ret qadam basyp, ózindik stiylin qalyptastyra bastady. Uniyversiytetti tәmamdaghannan keyin ol jarnama, búqaralyq aqparat qúraldary siyaqty salalarda júmys istedi. Búl tәjiriybesi oghan zamanauy qalalyq ómirding týrli aspektilerin terenirek týsinuge mýmkindik berdi. Jarnama salasynda ol kommersiyalyq mәdeniyetting órkendeui men qarbalasyn, sonday-aq tútynushylyq iydeologiyanyng adamdardyng ómiri men qúndylyqtaryna әserin bayqady. Media salasyndaghy qyzmeti oghan qoghamdaghy týrli qúbylystardy baqylap, megapolis túrghyndarynyng negizgi súranystary men emosionaldyq qajettilikterin zertteuge jol ashty. Osy kәsiby tәjiriybeler oghan qalalyq ómirdi keninen jәne terenirek týsinuge kómektesip, әdeby shygharmashylyghy ýshin sarqylmas shabyt kózine ainaldy.

Vey Huey óz shygharmalarynda batyl әri avangardtyq stilidi qoldanuymen tanymal. Ol nәzik әri emosiyagha toly bayandau tәsili arqyly zamanauy megapolis әielderining materialdyq jәne emosionaldyq әlemdegi kýresi men izdenisterin tereng zertteydi. Onyng tuyndylarynda qalalyq әielder kýrdeli әri qayshylyqty keyipte beynelenedi: olar megapolisting jarqyraghan mýmkindikterinen lәzzat alyp, materialdyq molshylyqqa qol jetkizgenimen, sonymen birge sezimdik túraqsyzdyq pen ishki jan kýizelisterine úshyraydy. Vey Huey búl әielderding ishki jan dýniyesin dәl jetkizu arqyly megapolistegi ómirding qúshtarlyghy men adasularynyng kórinisin jasaydy. Onyng shygharmalary zamanauy qoghamdaghy adamdardyng ruhany bos kenistigi men sansyz súraqtaryna tereng boylap, oqyrmandardy qazirgi qalalyq ómir men adam tabighaty jayly oilanugha shaqyrady. Sol sebepti onyng tuyndylary zamanauy qalalyq mәdeniyet pen әiel psihologiyasyn zertteudegi manyzdy әdeby ýlgilerding biri bolyp tabylady.

«Shanhay súluy» (ýzindi)

«Mening atym – Ny Ke, dostarym meni CoCo dep ataydy. Kýn sayyn tanerteng kózimdi ashqan sәtte-aq, әlemdi tanghaldyratyn bir erekshe is jasaudy oilaymyn. Bir kýni әsem otshashu sekildi qalanyng aspanynda jarqyrap, óz izimdi qaldyrudy armandaymyn. Búl – mening ómirlik maqsatym, algha úmtylugha degen yntam. Búl armanymnyng Shanhay qalasynda ómir sýrip jatqanymmen tikeley baylanysy bar. Shanhay – mәngi túman basqan, ósek-ayannan arylmaytyn, sonau halyqaralyq sauda ortalyghy bolghan kezden qalyptasqan erekshe artyqshylyq sezimi bar qala. Búl sezim men siyaqty sezimtal әri tәkappar qyzdardy ýnemi yntalandyryp, jigerlendirip otyrady. Men búl qalany bir jaghynan sýisem, ekinshi jaghynan jek kóremin.

Men 25 jastamyn. Bir jyl búryn kóp payda әkelmegen, biraq maghan azdap tanymaldyq syilaghan әngimeler jinaghym jaryq kórdi. Ýsh ay búryn jurnal redaksiyasyndaghy jurnalistik júmysymnan shyghyp kettim. Qazir «Ludi» dep atalatyn shaghyn kofehanada dayashy bolyp júmys isteymin. Ayaghymdy ashyp túratyn qysqa beldemshe kiyip, kirip-shyghyp jatqan qonaqtardy kýtip alamyn.

Búl kofehanada úzyn boyly, kelbetti bir jigit jii keledi. Ol ýnemi kofe iship, kitap oqyp, birneshe saghat boyy tapjylmay otyrady. Men ony baqylaghandy únatamyn. Ol mening oghan nazar audaryp jýrgenimdi sezse de, eshqashan tis jarmaydy. Bir kýni ol maghan qaghaz qiyndysyn úsyndy. Onda «Men seni sýiemin» degen sózder men onyng aty-jóni jәne mekenjayy jazylypty.

Ol menen bir jas kishi, qoyan jyly tughan, esimi – Tyanityani. Onyng bolmysy meni qatty baurap aldy. Ol ómirden sharshaghan, biraq mahabbatqa shóldegen adamnyng beynesin elestetetin. Biz mýldem eki týrli adam edik. Men – órshil, energiyagha toly, ómirdi shyryngha toly jemis dep sanaymyn, ony kez kelgen sәtte tistep alugha әzirmin. Al ol – túiyq, múndy, ómir oghan u qosylghan tort sekildi kórinedi, әrbir tilimin jegen sayyn azap shegetindey. Biraq bizding osynday aiyrmashylyghymyz bir-birimizdi odan sayyn tartty. Biz Jerding eki polusi sekildi bir-birimizge tartyla týstik. Kóp úzamay biz essiz mahabbatqa berildik».

Myanmyan

1970 jyly Shanhayda dýniyege kelgen Myanmyan jastayynan ózgelerden erekshelenetin býlikshil minezimen tanyldy. Ol muzyka, óner siyaqty shygharmashylyq pen ózindik kórkemdik bildirudi talap etetin týrli salalargha belsendi týrde aralasty. Muzyka yrghaghy arqyly sezimin shygharyp, óner әleminde ózindik bolmysyn izdedi. Búl erekshe tәjiriybeler jastyq shaghyn jarqyn esteliktermen tolyqtyryp qana qoymay, onyng әdeby shygharmashylyghynyng manyzdy qaynar kózine ainaldy. Osynday әserler onyng shygharmalaryna qaytalanbas daralyq pen avangardtyq ruh syilady.

Ózindik stili men әdebiyettegi batyl qadamdarynyng arqasynda Myanmyan әdebiyet әlemine jarqyray endi. Onyng shygharmalary zamanauy qalanyng shetinde ómir sýretin adamdardyng bolmysy men ishki sezimderin esh býkpesiz, keyde tipti jalanash kýide suretteydi. Olar – qoghamnyng nazarynan tys qalghan jandar emes, kerisinshe, olardyng qayghy-qasireti, quanyshy, armany men ýmitsizdigi onyng tuyndylarynda anyq kórinis tabady. Myanmyannyng ótkir bayqaghyshtyghy men batyl kózqarasy osy әleumettik toptyng shynayy bolmysyn ashyp, qalalyq әdebiyetke jana serpin men kózqaras әkeldi. Onyng shygharmalary dәstýrli әdeby bayandau әdisteri men qúndylyqtaryna qarsy shyghyp, oqyrmandardy qoghamnyng әrtýrliligin jәne adam bolmysynyng kýrdeliligin qayta baghalaugha iytermeleydi.

«Qant» (ýzindi)

«Taghy da osy u-shu basylmaytyn bargha keldim. Muzyka qúlaq túndyrady, kýlki men aiqay aralasqan dauystar birigip, meni qapasta ústaghanday sezinemin. Týrli týsti shamdardyng jaryghy ainalamdaghylardyng jýzine týskenimen, mening ishki qaranghylyghymdy jaryqtandyra almady. Búryshqa jayghasyp, birinen song birin iship otyrmyn. Ózimdi úmytu ýshin, ótkenning auyr estelikterin óshiru ýshin.

Ár jútym tamaghymdy órtegendey kýidirse de, men mәn bermeymin. Tek tezirek úmytqym keledi. Biraq sol estelikter kólenkedey qalmay, kózimdi júmghan sayyn qayta oralady. Onyng jýzi, dauysy, birge ótkizgen sәtterimiz tolqyn bolyp, meni shayyp әketedi. Bir kezde men ony sýienishim dep oiladym, ómirimning qútqarushysy dep sendim. Biraq bәri týpting týbinde bos qiyal, kýiregen arman bolyp shyqty.

Bar barghan sayyn adamgha tolyp, atmosfera qyza týsti. Bireuler by alanynda jantalasa biylep jatsa, endi bireuleri qatty dauyspen kýlip, әngime-dýken qúruda. Biraq múnyng bәri men ýshin maghynasyz. Men ainalamdaghy adamdargha qarap, ózimdi osy qaynaghan ómirding syrtynda qalghan bógde jan sekildi sezindim. Jalghyzdyq qúshaghynda otyrmyn. Jan dýniyemdegi bos kenistikti toltyru ýshin ishimdikke bas qoydym. Bәlkim, osy mas kýide bolsyn, az da bolsa tynyshtyq tabarmyn. Eng bolmaghanda, biraz uaqytqa bolsyn, bәrin úmytugha mýmkindik alarmyn».

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz