Áuesqoy degenge keybir adamdar shamdanady. Men, óz basym tarihpen әuestenu, mysaly jeti atasyn, jer-su, eskertkishterding tarihyn bilu әr azamatqa mindetti dep espteymin. Áriyne, kәsiby tarihshynyng jóni bólek.

Tarih jazushylar, yaghny tarihnama manayynda әrtýrli adamdar bar. Biri kәsiby tarihshy, biri әuesqoy tarihshy, biri ólketanushy, biri nasab-namashy t.b. Olardyng әr qaysysy ózine tiyesili, halyq kerek qylatyn qyzmet atqarady.

Kәsiby tarihshy bolu ýshin tarih fakulitetin bitiru kerek degen týsinik bar. Búl qate. Tarihshy bolu ýshin osy mamandyqtyng irge tasy 20-25 pәndi iygergen dúrys, eger onday mýmkindik bolmaghan jaghdayda myqty ústazdardyng qolynan ótui kerek. Qazaqtyng bayyrghy tarihshylary (shejireshileri) әdette birneshe ústazdan dәris alady. Mәshhýr «sóz úghyp, ýlgi-ónege alghan ústazdarym» dep Qamar haziretti (eski sózge jýirik, tildi kisi edi), Berdaly qoja, Qúrman qoja balasy Qasen qajyny (shejire atanghan kisi edi), Músa Shormanúghly men Sekerbaydy (tildi kisiler edi), Bógenbay úrpaghy Saqqúlaqty (shejire atanghan kisi edi) ataydy.

Tarih fakulitetinde 4-5 jyl oqyp tarihtyng iyisi múrnyna barmaghan «tarihshylar» da bolady. Bizding zamanymyzda elding kópshiligi tarih mamandyghyna tarihshy bolamyn dep emes, komsomol, partiya qyzmetine kiremin dep týsushi edi (kóbinese ata-anasynyng jeteginde, ne qamqorshy, kenesshi adamdardyng aituymen). Keyin birdeme qylyp qorghap, odan qyzmet alyp tóbemizge әngir tayaghyn ornatqandar solar. Qazirgi uaqytta ózge mamandyqqa baly jetpegen jaghdayda tariyhqa (arheologiya- etnologiya, mәdeniyettanu t.b.) týse salady da leksiyada ólgen qoydyng kózindey, núr joq, bozaryp otyrady.

Kәsiby tarihshynyng dengeyin anyqtaytyn bir ghana kriyteriy bar, ol ghylymy monografiyasy. Ádette kәsiby tarihshynyng dengeyi kandidattyq, ne doktorlyq dissertasiya negizinde dayyndalghan ghylymy monografiyamen ólshenedi. Onyng ishinen dәlelsiz bir sóz, nemese solay boluy mýmkin degen bos әngime shyqsa laqtyryp jiberiniz. Kәsiby tarihshy tarihtyng belgili bir kezenderi, belgili bir kenistigi shenberinde júmys jasaydy jәne sol kezeng men kenistikke qatysty birden bir maman bolady.

Eng myqty tarihshylar induktivti, yaghny jalqydan jalpygha júmys isteydi. Keybir tarihshylar deduktiivti, yaghny jalpydan jalqygha qaray zertteuler jasaydy. Búl óte qauipti jol. Lusien Fevrding «Combats pour L,Historie» (Tarih ýshin shayqastar) kitabynda A.Toynbiydi kózboyaushy ataghanyna kónil audarynyz. Biz jaqsy biletin L.Gumiylevting passionarlyq teoriyasy belgili dәrejede A.Toynbiyding múrasy. Ghylymy tarihnamanyng tolyp jatqan zertteu әdis-tәsileri bar, olardy keyin jazamyz.

Áuesqoy tarihshy ghylymy tarihnamany kópshilikke jetkizetin adam, yaghny ghylym men qarapayym oqyrman, tyndaushy arasyndaghy mediator deuge bolady.

Áuesqoy tarihshylardyng dengeyi jadyna, jalpy krugozory men intellektisine qaray anyqtalady. Olardyng negizgi mindeti ghylymy әdebiyette dәiekti jazylghan dýniyeni halyqqa týsinikti qylyp úsynu. Búl jerde onlayn habar bolsa әuesqoydyng sóileu qabileti, al eger ol jazushy bolatyn bolsa jazu órnegi manyzdy. Tarihty túzdyqtaymyn dep dәmin býldirip alatyn da, nemese kәsiby tarihshymyn dep ózin de, eldi de aldaytyn әuesqoy tarihshylar bolady.

Kez kelgen tarihshy enbegining baghasyn derekterdi taldau qasiyeti men qabiletine qaray beresiz. Naghyz kәsiby tarihshy bir, nemese birneshe derek kózine sýienedi. Mәselen, siz Kóne grek deregine sýienetin bolsanyz, onda aldymen derektanushylyq júmys jýrgizesiz. Onyng basty sharty tildi tereng ýirenu, yaghny siz kýndelikti qoldanystaghy grek tilimen qatar, onyng astarly tilin de ýirenuiniz kerek. Búl Qytay jylnamalaryna t.b. derek kózderine de qatysty.

Al qazaq tarihyn qazaq tilinsiz, qazaq dereginsiz jazamyn degen ar aldynda, el aldynda qylmys.

Býgingi әngimeni Niyderland tarihshysy jәne mәdeniyettanushy

IY.Heyzinga sózimen ayaqtayyq: «sol eki ortada pysyq, tabandy evolusionister shyqty, olar ýshin әlemdik tarihtyng bir de júmbaghy qalghan joq, olardyng qaltasynda dayyn kilt bar, kerek deseniz bir zamannyng ekinshisinen aiyrmashylyghyn, memleketter men mәdeniyetterding birin-biri almastyruyn, siz ýshin týsindirip beredi. Jýrekterinde esh qorqynysh joq, olar ózderining symnan jasaghan kiltsymaghymen jeti qat jer astyndaghy tarihtyng esigin ashady. Jәne olar qashanda tabysqa jetedi. Olardyng qolynda әlemdik prosess jaryq dýniyedegi eng onay sharua...Bizge, әriyne, búl diyletanttardyng populistik shygharmalary kópshilik qauymnyng súranystaryna jauap beredi dep uәj aitylatyny sózsiz. Búl siyaqty jauap osy ghalamat ýlken auditoriyanyng manyzyn eskermegendik bolar edi. Ghalymdardyng ezoterikalyq tobynyng menshigine týsip qalghan tarih ghylymy –senimsiz dýniye; ol jalpy bilimdi azamattardyng jetistikterine negizdelgen tarih mәdeniyetining irge tasynda sýienui kerek. Búl kitaptar kópshilik qauymnyng býgingi qyzyghushylyghynyng óte kýmәndi baghyttarda ketkenin dәleldeydi» (Heyzinga I. Homo ludens; statiy po istoriy kulitury (per., sost., vstupiyt. st. D.V. Silivestora. Kom. D.E. Haritonovich). M., 1997,226-230 bb.).

Býgingi kýni IY.Heyzinga aitqanday «tarihtyng qanyn suday aghyzatyn» tarihshylar kóbeyip ketti, olar turaly әngimege keyin bir oralamyz.

Jambyl.Artyqbaev

Abai.kz