اۋەسقوي دەگەنگە كەيبىر ادامدار شامدانادى. مەن، ءوز باسىم تاريحپەن اۋەستەنۋ، مىسالى جەتى اتاسىن، جەر-سۋ، ەسكەرتكىشتەردىڭ تاريحىن ءبىلۋ ءار ازاماتقا مىندەتتى دەپ ەسپتەيمىن. ارينە، كاسىبي تاريحشىنىڭ ءجونى بولەك.

تاريح جازۋشىلار، ياعني تاريحناما ماڭايىندا ءارتۇرلى ادامدار بار. ءبىرى كاسىبي تاريحشى، ءبىرى اۋەسقوي تاريحشى، ءبىرى ولكەتانۋشى، ءبىرى ناساب-ناماشى ت.ب. ولاردىڭ ءار قايسىسى وزىنە تيەسىلى، حالىق كەرەك قىلاتىن قىزمەت اتقارادى.

كاسىبي تاريحشى بولۋ ءۇشىن تاريح فاكۋلتەتىن ءبىتىرۋ كەرەك دەگەن تۇسىنىك بار. بۇل قاتە. تاريحشى بولۋ ءۇشىن وسى ماماندىقتىڭ ىرگە تاسى 20-25 ءپاندى يگەرگەن دۇرىس، ەگەر ونداي مۇمكىندىك بولماعان جاعدايدا مىقتى ۇستازداردىڭ قولىنان ءوتۋى كەرەك. قازاقتىڭ بايىرعى تاريحشىلارى (شەجىرەشىلەرى) ادەتتە بىرنەشە ۇستازدان ءدارىس الادى. ءماشھۇر «ءسوز ۇعىپ، ۇلگى-ونەگە العان ۇستازدارىم» دەپ قامار حازىرەتتى (ەسكى سوزگە جۇيرىك، ءتىلدى كىسى ەدى), بەردالى قوجا، قۇرمان قوجا بالاسى قاسەن قاجىنى (شەجىرە اتانعان كىسى ەدى), مۇسا شورمانۇعلى مەن سەكەربايدى ء(تىلدى كىسىلەر ەدى), بوگەنباي ۇرپاعى ساققۇلاقتى (شەجىرە اتانعان كىسى ەدى) اتايدى.

تاريح فاكۋلتەتىندە 4-5 جىل وقىپ تاريحتىڭ ءيىسى مۇرنىنا بارماعان «تاريحشىلار» دا بولادى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا ەلدىڭ كوپشىلىگى تاريح ماماندىعىنا تاريحشى بولامىن دەپ ەمەس، كومسومول، پارتيا قىزمەتىنە كىرەمىن دەپ ءتۇسۋشى ەدى (كوبىنەسە اتا-اناسىنىڭ جەتەگىندە، نە قامقورشى، كەڭەسشى ادامداردىڭ ايتۋىمەن). كەيىن بىردەمە قىلىپ قورعاپ، ودان قىزمەت الىپ توبەمىزگە اڭگىر تاياعىن ورناتقاندار سولار. قازىرگى ۋاقىتتا وزگە ماماندىققا بالى جەتپەگەن جاعدايدا تاريحقا (ارحەولوگيا- ەتنولوگيا، مادەنيەتتانۋ ت.ب.) تۇسە سالادى دا لەكتسيادا ولگەن قويدىڭ كوزىندەي، نۇر جوق، بوزارىپ وتىرادى.

كاسىبي تاريحشىنىڭ دەڭگەيىن انىقتايتىن ءبىر عانا كريتەري بار، ول عىلىمي مونوگرافياسى. ادەتتە كاسىبي تاريحشىنىڭ دەڭگەيى كانديداتتىق، نە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا نەگىزىندە دايىندالعان عىلىمي مونوگرافيامەن ولشەنەدى. ونىڭ ىشىنەن دالەلسىز ءبىر ءسوز، نەمەسە سولاي بولۋى مۇمكىن دەگەن بوس اڭگىمە شىقسا لاقتىرىپ جىبەرىڭىز. كاسىبي تاريحشى تاريحتىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەرى، بەلگىلى ءبىر كەڭىستىگى شەڭبەرىندە جۇمىس جاسايدى جانە سول كەزەڭ مەن كەڭىستىككە قاتىستى بىردەن ءبىر مامان بولادى.

ەڭ مىقتى تاريحشىلار يندۋكتيۆتى، ياعني جالقىدان جالپىعا جۇمىس ىستەيدى. كەيبىر تاريحشىلار دەدۋكتىيۆتى، ياعني جالپىدان جالقىعا قاراي زەرتتەۋلەر جاسايدى. بۇل وتە قاۋىپتى جول. ليۋسەن فەۆردىڭ «Combats pour L,Historie» (تاريح ءۇشىن شايقاستار) كىتابىندا ا.ءتوينبيدى كوزبوياۋشى اتاعانىنا كوڭىل اۋدارىڭىز. ءبىز جاقسى بىلەتىن ل.گۋميلەۆتىڭ پاسسيونارلىق تەورياسى بەلگىلى دارەجەدە ا.ءتوينبيدىڭ مۇراسى. عىلىمي تاريحنامانىڭ تولىپ جاتقان زەرتتەۋ ءادىس-تاسىلەرى بار، ولاردى كەيىن جازامىز.

اۋەسقوي تاريحشى عىلىمي تاريحنامانى كوپشىلىككە جەتكىزەتىن ادام، ياعني عىلىم مەن قاراپايىم وقىرمان، تىڭداۋشى اراسىنداعى مەدياتور دەۋگە بولادى.

اۋەسقوي تاريحشىلاردىڭ دەڭگەيى جادىنا، جالپى كرۋگوزورى مەن ينتەللەكتىسىنە قاراي انىقتالادى. ولاردىڭ نەگىزگى مىندەتى عىلىمي ادەبيەتتە دايەكتى جازىلعان دۇنيەنى حالىققا تۇسىنىكتى قىلىپ ۇسىنۋ. بۇل جەردە ونلاين حابار بولسا اۋەسقويدىڭ سويلەۋ قابىلەتى، ال ەگەر ول جازۋشى بولاتىن بولسا جازۋ ورنەگى ماڭىزدى. تاريحتى تۇزدىقتايمىن دەپ ءدامىن ءبۇلدىرىپ الاتىن دا، نەمەسە كاسىبي تاريحشىمىن دەپ ءوزىن دە، ەلدى دە الدايتىن اۋەسقوي تاريحشىلار بولادى.

كەز كەلگەن تاريحشى ەڭبەگىنىڭ باعاسىن دەرەكتەردى تالداۋ قاسيەتى مەن قابىلەتىنە قاراي بەرەسىز. ناعىز كاسىبي تاريحشى ءبىر، نەمەسە بىرنەشە دەرەك كوزىنە سۇيەنەدى. ماسەلەن، ءسىز كونە گرەك دەرەگىنە سۇيەنەتىن بولساڭىز، وندا الدىمەن دەرەكتانۋشىلىق جۇمىس جۇرگىزەسىز. ونىڭ باستى شارتى ءتىلدى تەرەڭ ۇيرەنۋ، ياعني ءسىز كۇندەلىكتى قولدانىستاعى گرەك تىلىمەن قاتار، ونىڭ استارلى ءتىلىن دە ۇيرەنۋىڭىز كەرەك. بۇل قىتاي جىلنامالارىنا ت.ب. دەرەك كوزدەرىنە دە قاتىستى.

ال قازاق تاريحىن قازاق ءتىلىنسىز، قازاق دەرەگىنسىز جازامىن دەگەن ار الدىندا، ەل الدىندا قىلمىس.

بۇگىنگى اڭگىمەنى نيدەرلاند تاريحشىسى جانە مادەنيەتتانۋشى

ي.حەيزينگا سوزىمەن اياقتايىق: «سول ەكى ورتادا پىسىق، تاباندى ەۆوليۋتسيونيستەر شىقتى، ولار ءۇشىن الەمدىك تاريحتىڭ ءبىر دە جۇمباعى قالعان جوق، ولاردىڭ قالتاسىندا دايىن كىلت بار، كەرەك دەسەڭىز ءبىر زاماننىڭ ەكىنشىسىنەن ايىرماشىلىعىن، مەملەكەتتەر مەن مادەنيەتتەردىڭ ءبىرىن-ءبىرى الماستىرۋىن، ءسىز ءۇشىن ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. جۇرەكتەرىندە ەش قورقىنىش جوق، ولار وزدەرىنىڭ سىمنان جاساعان كىلتسىماعىمەن جەتى قات جەر استىنداعى تاريحتىڭ ەسىگىن اشادى. جانە ولار قاشاندا تابىسقا جەتەدى. ولاردىڭ قولىندا الەمدىك پروتسەسس جارىق دۇنيەدەگى ەڭ وڭاي شارۋا...بىزگە، ارينە، بۇل ديلەتانتتاردىڭ پوپۋليستىك شىعارمالارى كوپشىلىك قاۋىمنىڭ سۇرانىستارىنا جاۋاپ بەرەدى دەپ ءۋاج ايتىلاتىنى ءسوزسىز. بۇل سياقتى جاۋاپ وسى عالامات ۇلكەن اۋديتوريانىڭ ماڭىزىن ەسكەرمەگەندىك بولار ەدى. عالىمداردىڭ ەزوتەريكالىق توبىنىڭ مەنشىگىنە ءتۇسىپ قالعان تاريح عىلىمى –سەنىمسىز دۇنيە; ول جالپى ءبىلىمدى ازاماتتاردىڭ جەتىستىكتەرىنە نەگىزدەلگەن تاريح مادەنيەتىنىڭ ىرگە تاسىندا سۇيەنۋى كەرەك. بۇل كىتاپتار كوپشىلىك قاۋىمنىڭ بۇگىنگى قىزىعۋشىلىعىنىڭ وتە كۇماندى باعىتتاردا كەتكەنىن دالەلدەيدى» (حەيزينگا ي. حومو لۋدەنس; ستاتي پو يستوري كۋلتۋرى (پەر.، سوست.، ۆستۋپيت. ست. د.ۆ. سيلۆەستورا. كوم. د.ە. حاريتونوۆيچ). م.، 1997,226-230 بب.).

بۇگىنگى كۇنى ي.حەيزينگا ايتقانداي «تاريحتىڭ قانىن سۋداي اعىزاتىن» تاريحشىلار كوبەيىپ كەتتى، ولار تۋرالى اڭگىمەگە كەيىن ءبىر ورالامىز.

جامبىل.ارتىقباەۆ

Abai.kz