Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiya kýni últtyq kýntizbede elding memlekettiligi men qúqyqtyq egemendigining nyshany retinde bekitilgen. Jalpyhalyqtyq referendumda qabyldanghan 1995 jylghy Konstitusiya postkenestik institusionaldyq belgisizdik kezeninen biylik pen qúqyqtyq retteuding túraqty jýiesine kóshudi rәsimdegen irgeli qújatqa ainaldy. Ol demokratiyalyq qúrylymnyng negizgi prinsipterin, adam qúqyqtary men bostandyqtarynyng basymdyghyn, sonday-aq memleketting júmys isteuining negizi retinde zannyng ýstemdigin tirkedi.

Ony qabyldaudyng tarihy kontekstinde biylik tarmaqtarynyng tiyimdi ózara әrekettesuin jәne әleumettik-ekonomikalyq transformasiya ýshin senimdi qúqyqtyq bazany qamtamasyz etpeytin 1993 jylghy Konstitusiyanyng qayshylyqtary men әlsizdikterin joy qajettiligi kórinis tapty. 1995 jylghy Konstitusiya preziydenttik basqaru nysanyn belgiledi, eki palataly parlament qúrdy, naryqtyq ekonomika negizderin jәne menshik nysandarynyng tendigin bekitti. Búl innovasiyalar jas respublikanyng institusionaldyq negizin anyqtaugha jәne onyng odan әri damuyn qamtamasyz etuge mýmkindik berdi.

Konstitusiyanyng manyzdylyghy onyng memlekettik tetikterdi institusionalizasiyalau ghana emes, sonymen birge qoghamnyng sayasy shoghyrlanuynyng faktory bolu qabiletinde jatyr. Ol Tәuelsiz Qazaqstannyng normativtik jәne simvoldyq irgetasy retinde ózektiligin saqtay otyryp, reformalardyng qúqyqtyq birliginin, sayasy túraqtylyghy men strategiyalyq baghytynyng kepili bolyp tabylady.

1. Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasynyng tarihy

Tarihy sholugha kóshpes búryn, bir qaghidatty nәrseni atap ótu manyzdy: Qazaqstan Konstitusiyasy eshqashan resmy qújat bolghan emes. Ol әrqashan dәuirding sipatyn, qoghamnyng jetilu dengeyin jәne elding strategiyalyq tandauyn kórsetti. Onyng әrbir redaksiyasyalghashqy kenestik núsqalardan bastap 1995 jylghy qoldanystaghy Konstitusiyagha deyinsayasy shyndyqtyng ainasy jәne sonymen birge olardy ózgertu qúraly boldy. Konstitusiya arqyly Qazaqstannyng Kenes Odaghynyng otarshyldyq shetinen ózining sayasy baghyty men zang jýiesi bar derbes memleketke deyingi jolyn bayqaugha bolady.

Sondyqtan Konstitusiyanyng damu tarihy búl qújattardyng birizdiligi ghana emes, memlekettik qúrylym iydeyalarynyng evolusiyasy, adam qúqyqtaryn bekitu jәne biylikting túraqty tepe-tendigin izdeu. Onda manyzdy kezender beynelengen: últtyq biregeylik ýshin kýres, tәuelsizdik instituttaryn qalyptastyru, sonday-aq sayasy jýieni modernizasiyalau boyynsha zamanauy kýsh-jiger. Konstitusiya statikalyq akt emes, qoghammen birge ózgeretin jәne onyng bolashaq damu baghyttaryn anyqtaytyn tiri qúqyqtyq mehanizm retinde әreket etedi.

1.1. Konstitusiyalyq damudyng kenestik kezeni

Qazaqstannyng konstitusiyalyq dәstýrining bastauy respublika RKFSR jәne odan keyin KSRO qúramynda bolghan kenestik kezennen bastalady. QazaqASSR-ning alghashqy Konstitusiyasy 1926 jyly bekitilip, odaqtas memleketting qúramyna kiru ereksheligin kórsetti: basqaru nysanyn, biylik organdarynyng jýiesin jәne negizgi saylau qúqyqtaryn bekitti. Kenesterding X jalpyqazaq sezinde qabyldanghan 1937 jylghy Qazaq KSR Konstitusiyasynda Odaq qúramyndaghy respublikalyq memlekettilikting elementteri, onyng ishinde ózining basqaru organdary, sot jýiesi jәne әleumettik qúqyqtardy bekitu (enbek, demalys, materialdyq qamtamasyz etu qúqyghy) qamtylghan. Jetilgen kenestik kezende qabyldanghan 1978 jylghy Konstitusiya sosialistik ekonomikanyng әkimshilik-aumaqtyq qúrylymy men negizderin egjey-tegjeyli anyqtady. Ol, 1977 jylghy odaqtyq Konstitusiya siyaqty, Kommunistik partiyanyng kóshbasshylyq rólin bekitti jәne oghan biylikke monopoliya qaldyrdy.

1.2. Tәuelsiz Qazaqstannyng 1993 jylghy Konstitusiyasy

Kenes Odaghynyng ydyrauy jәne 1991 jylghy jeltoqsanda Qazaqstannyng tәuelsizdigin jariyalau últtyq mýddeler men egemendikti kórsetetin jana qúqyqtyq jýieni qúru mindetin qoydy. Tәuelsiz Qazaqstannyng alghashqy Konstitusiyasy 1993 jyly 28 qantarda qabyldandy. Ol tәuelsizdik negizderin, biylikti bólu qaghidatyn, qazaq tilin memlekettik, Preziydentti memleket basshysy retinde tanudy bekitti. Alayda, búl ótpeli kezendegi qayshylyqtardy: zang shygharushy jәne atqarushy biylik arasyndaghy ókilettikterding tepe-tendigi naqty anyqtalmaghan kórsetti, búl sayasy daghdarystar men menshik mәrtebesi, til jәne azamattyq siyaqty negizgi mәseleler boyynsha pikirtalastar tudyrdy. 1993 jylghy Konstitusiya tәuelsiz memleketting qalyptasuynyng manyzdy kezeni boldy, biraq onyng shekteuliligi neghúrlym birtútas jәne túraqty negizgi zannyng qajettiligin kórsetti.

1.3. 1995 jylghy Konstitusiya

1995 jylghy 30 tamyzda jalpyúlttyq referendumda Qazaqstandy demokratiyalyq, zayyrly jәne qúqyqtyq memleket retinde aiqyndaghan qoldanystaghy Konstitusiya qabyldandy. Jobany әzirleuge jәne talqylaugha ýsh millionnan astam azamat qatysty, 30 myngha juyq úsynys engizildi, búl qújattyng zandylyghynyng joghary dengeyin qamtamasyz etti. Konstitusiya preziydenttik basqaru nysanyn, eki palataly parlamentti, adam qúqyqtary men bostandyqtarynyng kepildikterin, menshik nysandarynyng tendigin jәne sayasy pluralizmdi bekitti. Onyng әreket etu jyldarynda negizgi týzetuler engizildi: 1998 jylypreziydenttik ókilettikterdi keneytu; 2007 jyly proporsionaldy saylau jýiesine kóshu jәne parlamentting rólin kýsheytu; 2011 jyly preziydentti kezekten tys saylau tәrtibin naqtylau; 2017 jyly Preziydentten Ýkimetke jәne Parlamentke birqatar ókilettikterdi qayta bólu; 2019 jyly elordanyng atauy ózgertildi, biraq 2022 jyly el astanasyn Astanagha auystyru manyzdy oqigha boldy.

1.4. 2022 jylghy Konstitusiyalyq reforma jәne onyng saldary

2022 jylghy 5 mausymdaghy Referendum betbúrys boldy, azamattardyng 77%-y Konstitusiya baptarynyng ýshten birine әser etken ózgeristerdi qoldady. Negizgi janalyqtar superpreziydenttik modeliden preziydenttik respublikagha kýshti Parlamentpen jәne naqty tejeu men tepe-tendik jýiesimen kóshu boldy. Preziydenttik ókilettikting jeti jyldyq merzimi qayta saylau qúqyghynsyz engizildi, Túnghysh Preziydentting erekshe mәrtebesi alynyp tastaldy, Memleket basshysynyng jaqyn tuystarynyng joghary lauazymdargha ornalasuyna tyiym salyndy.

Parlament jana ókilettikterge ie boldy: mәjilis endi aralas jýie boyynsha saylanady, búl ózin-ózi úsynushylargha qatysugha jәne kóppartiyalylyqty nyghaytugha mýmkindik berdi; Senat preziydenttik kvotany qysqartty. Jergilikti dengeyde mәslihattardyng qúqyqtary keneytilip, әkimderdi tikeley saylau engizildi, búl basqarudaghy azamattardyng rólin kýsheytti. Konstitusiyalyq sot qalpyna keltirildi, ol әrbir azamatqa óz qúqyqtaryn tikeley qorghaugha mýmkindik ashty, sonday-aq ombudsmen mәrtebesi bekitildi. Konstitusiyalyq dengeyde ólim jazasyna tyiym salynady, al jer men jer qoynauy jalpyhalyqtyq iygilik dep tanylady.

2023-2025 jyldary reformalar institusionaldyq praktikada iske asyryla bastady: janartylghan erejeler boyynsha parlamenttik jәne jergilikti saylau ótti, Konstitusiyalyq sot iske qosyldy (2024 jyly 3,7 mynnan astam ótinish), Últtyq qúryltay qoghamdyq dialog ýshin jana alang retinde qúryldy. «Últtyq qor – balalargha»baghdarlamasy iske qosyldy, ol tabighy resurstardy halyq iyelenu prinsiypin simvoldyq týrde bekitti. Búl ózgerister әdildikke, esep beruge jәne azamattardyng eldi basqarugha qatysuyn kýsheytuge baghyttalghan jana sayasy jýiening negizin qalady.

Osylaysha, Qazaqstan Konstitusiyasy kenestik negizderden qazirgi zamanghy demokratiyalyq qúqyqtyq aktige deyingi joldan ótti, ol elding sayasy tarihyn kórsetip qana qoymay, ony odan әri janghyrtudyng qúraly bolyp qala beredi. Ata Zannyng evolusiyasy túraqtylyq pen institusionaldyq reformalar qajettiligi arasyndaghy tepe-tendikti izdeuge degen úmtylysty kórsetedi, búl ony Qazaqstannyng sayasy jәne qúqyqtyq transformasiyasynyng negizgi indikatorlarynyng birine ainaldyrady.

2. Konstitusiya sayasiy-qúqyqtyq jýie men qoghamnyng negizi retinde

Konstitusiya Qazaqstandy demokratiyalyq, zayyrly jәne qúqyqtyq memleket retinde bekitedi, múnda basymdyq adamnyng qúqyqtary men bostandyqtary bolyp tabylady. Búl erejeler tek sayasy vektordy ghana emes, sonymen qatar basqaru sheshimderining naqty shenberin de anyqtaydy. Osylaysha, zayyrlylyq prinsiypi bilim beru sayasaty men mәdeny ómirdegi dinderding tendigi arqyly jýzege asyrylady, al qúqyqtyq memleket prinsiypi barlyq auqymdy memlekettik jobalar ýshin zannamalyq bazanyng mindettiliginde kórinedi. Osylaysha, negizgi zang biylikting erikti sheshimderin shekteytin tiyimdi retteushi retinde әreket etedi.

Qazirgi Konstitusiya atqarushy, zang shygharushy jәne sot biyligi arasyndaghy tepe-tendikti ornatady. Tәjiriybe kórsetkendey, kóptegen negizgi taghayyndaular ókildi organdardyng kelisimin talap etedi, búl aimaqtyq jәne parlamenttik instituttardyng rólin kýsheytedi. 2023 jyly júmysyn bastaghan Konstitusiyalyq sot erekshe manyzgha ie boldy: osy organgha joldanghan ótinishter әleumettik qúqyqtardy qorghaugha joghary súranys kórsetti. Mysal retinde azamattardyng qúqyqtaryna núqsan keltiretin әleumettik kodeksting jekelegen normalaryn konstitusiyalyq emes dep tanu boldy. Múnday sheshimder Konstitusiyanyng resmy týrde emes, ómir sapasyna tikeley әser etetindigin rastaydy.

Ata Zang birlik sezimin nyghaytady jәne jauapkershilik mәdeniyetin qalyptastyrady. Deputattardy keri qaytaryp alu jәne әkimderdi tikeley saylau tetigin engizu biylik ókilderin azamattargha esep beruge mәjbýr etti. Is jýzinde búl qoghamnyng belsendiligin arttyrdy: qoghamdyq tyndaular sany artty, petisiyalar tiyimdi qúralgha ainaldy jәne saylaugha qatysu jana mәnge ie boldy. Osylaysha, Konstitusiya tek simvol retinde qabyldanbady, búl azamattardy basqarugha qosudyng júmys mehanizmine ainaldy.

Qasym-Jomart Toqaevtyng Konstitusiyanyng 30 jyldyghyna arnalghan halyqaralyq ghylymiy-praktikalyq konferensiyada aitqan myna sózi: «Kóp jyldan beri qoghamnyng kókeyinde jýrgen Ádildik, Ashyqtyq, Eseptilik, Jauapkershilik qaghidattary Ata Zanda kórinis tapty. Azamattardyng Konstitusiyagha senimi nyghaya týsti. Referendum ótkizudegi basty maqsat osy bolatyn» - Qazirgi Qazaqstandaghy konstitusiyalyq reformalardyng shynayy mәnin jәne «Ádiletti Qazaqstan» qúru jolyndaghy sayasiy-qúqyqtyq ózgeristerding ózegin aiqyndaydy.

2022 jylghy konstitusiyalyq ózgerister kóppartiyalylyqty, ortalyqsyzdandyrudy jәne parlamenttik baqylaudy kýsheytti. Qazirding ózinde 2023 jylghy saylau bәsekelestikting óskenin kórsetti: mәjiliske alty partiya men tәuelsiz kandidattar ótti. Alayda, pluralizasiyamen qatar sayasy bytyranqylyq pen institusionaldyq jauapkershilikting әlsireu qaupi payda boldy. Preziydentting partiya mýsheligine shekteu qoiy joghary lauazymnyng beytaraptyghyn arttyrdy, biraq sonymen birge biylik partiyasynyng memlekettik baghytpen tikeley baylanysyn búldyratady. Búl qiyndyqtar demokratiyalandyru tek resmy ózgeristerdi ghana emes, partiyalyq jýiening jetiluin de qajet etetindigin kórsetedi.

3. Konstitusiya últtyq biregeylikting qúndylyghy men simvoly retinde

Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasynyng 30 jyldyghy tek sayasy pikirtalastar men saraptamalyq baghalaularmen ghana emes, sonymen qatar negizgi zandy últtyq rәmizderding elementine ainaldyratyn mәdeny oqighalarmen de sýiemeldenedi. Astanada Qayrolla Júmakenov atyndaghy ýrmeli orkestrding «Jasay ber, qazaq eli!» múnda muzykalyq týrde Qazaqstannyng irgetasy retinde konstitusiyagha qúrmet kórsetildi. Múnday is-sharalar manyzdy funksiyany oryndaydy, Konstitusiyanyng tek zandy qújat bolyp qalmaytynyn jәne újymdyq sәikestilik pen mәdeny kodtyng simvolyna ainalatynyn kórsetedi.

Preziydent Qasym-Jomart Toqaevsózinde: «Konstitusiya bizding memlekettiligimizding berik irgetasy jәne azamattardyng qúqyqtary men bostandyqtarynyng basty kepili bolyp tabylady. Onyng normalary qaghaz jýzinde emes, әrbir qazaqstandyq ýshin әdildik pen tendikti qamtamasyz ete otyryp, naqty ómirde júmys isteui tiyis». Búl ústanym resmy ritorikadan praktikalyq ólshemge manyzdy auysudy kórsetedi: Konstitusiyanyng qúndylyghy onyng mәtindik túraqtylyghynda emes, onyng sayasy prosesterdi qanshalyqty tiyimdi retteytindiginde jәne kýndelikti ómirde adam qúqyqtaryn qorghauynda.

Osylaysha, Konstitusiyany mәdeny túrghydan týsinu sayasy reformalarmen birge onyng qoghamdaghy rólin terenirek týsinudi qalyptastyrady. Ata zang zandy negizderdi bekitedi, biraq sonymen birge әrtýrli úrpaqtar men әleumettik toptardy biriktiretin últtyq biregeylikting belgisi retinde әreket etedi. Konstitusiyanyng mәdeny jәne simvoldyq diskursqa qosyluy biylik pen qoghamnyng dialogy ýshin kenistik jasaydy, múnda qúqyqtyq normalar әdilettilik, tendik jәne azamattyq jauapkershilik qúndylyqtarymen nyghaytylady. Búl Konstitusiyagha zandy ghana emes, sonymen birge shynayy әleumettik-mәdeny salmaq beredi.

Qorytyndy

Qazaqstan Konstitusiyasy – statikalyq qújat emes, uaqyt talabyna beyimdele alatyn «tiri organizm» siyaqty. Ol qoghammen birge ózgeredi, tek zandy basymdyqtardy ghana emes, sonymen birge qúndylyq belgilerin de kórsetedi. Osy túrghydan alghanda, songhy onjyldyqtardaghy basty sabaqtúraqtylyq pen modernizasiya bir-birine qarama-qarsy emes, ózara baylanysty ekenin, yaghny Konstitusiyanyng iykemdiligi negizgi prinsipterdi saqtau men jana qiyndyqtargha jauap beru qajettiligi arasyndaghy tepe-tendikti saqtaugha mýmkindik beredi. Sondyqtan әrbir týzetu tehnikalyq janartu retinde emes, úzaq merzimdi әleumettik kelisimsharttyng bóligi retinde qarastyryluy kerek.

Sarapshylar siyrek aitatyn manyzdy aspektKonstitusiya tipti kýndelikti mәdeniyet salasynda da rúqsat etilgen shekaralardy qalyptastyrady. Tendik, menshik qúqyghy, sóz bostandyghy turaly normalar birtindep kýndelikti ómirding «kórinbeytin erejelerinin» bir bóligine ainalady. Konstitusiya azamattar qújattyng mәtinine jýginbey-aq onyng normalarymen ómir sýre bastaghanda júmys isteydi.

Taghy bir baghalanbaghan mәsele úrpaq ólshemimen baylanysty. Jastar ýshin Konstitusiya bolashaqty qorghau qúraly retinde qabyldanuda. «Últtyq qor – balalargha» baghdarlamasy, әkimderdi tikeley saylau, deputattardy keri shaqyru instituty búl jas qazaqstandyqtar naqty sayasatta kóretin jәne qoldanatyn tetikter. Eger agha buyn Konstitusiyany túraqtylyqtyng kepili retinde qarastyrsa, onda jana buyn ony әdilettilik pen teng mýmkindik qúraly retinde qabyldaydy.

Senim mәselesi de erekshe manyzgha iye. Eger qogham ony «dekorasiya» retinde qabylday bastasa, Konstitusiya tiyimdi bolmaydy. Búl túrghyda Qazaqstan ýshin naqty syn-tegeurin tek mәtindi janghyrtuda ghana emes, sonymen qatar onyng normalaryn qarapayym sheneunikten bastap memleket basshysyna deyingi barlyq adamdar ýshin mindetti etetin tәjiriybelerdi institusionalizasiyalauda. Tek osy tәsilmen Konstitusiya sayasy qayratkerlerge nemese koniunkturalyq sheshimderge qaraghanda kóbirek senetin jalpy tóreshigeaynalady.

Konstitusiya Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng «Ádiletti Qazaqstan» «Adal azamat» negizin qúrugha baghyttalghan sayasy baghytymen tikeley baylanysty. Búl damu vektory tek institusionaldyq reformalardy ghana emes, sonymen birge әdilettilik úghymyn әleumettik kelisimsharttyng negizi retinde qayta qarastyrudy da bildiredi. Azamattardyng basqarugha qatysuyn keneytetin, biylik monopoliyasyn shekteytin jәne baqylau tetikterin kýsheytetin 2022 jylghy týzetuler osy tújyrymdamanyng qúqyqtyq kórinisi boldy. Osylaysha, Konstitusiya «Ádiletti Qazaqstan» úranyn sayasy úrangha emes, býkil qogham ýshin zandy týrde bekitilgen baghdargha ainaldyra otyryp, әdildik, tendik jәne eseptilik baghytyn iske asyrudyng basty qúralyna ainaldy.

Preziydent Qasym-Jomart Toqaev Konstitusiyanyng 30 jyldyghyna arnalghan konferensiyada Ata Zannyng irgeli manyzdylyghyn atap ótti: «Bizding qazirgi Konstitusiyamyz – órkeniyetti bolashaqqa jol ashatyn, halqymyzdyng iygiligine qyzmet etetin Ata Zan. Biz bir el bolyp qolgha alghan reformalar Konstitusiyamyzdyng jasampaz ruhyn kýsheyte týsti. Búl kezeng elimizding tarihynda týbegeyli janghyru kezeni bolyp qalary anyq». Búl tújyrym Konstitusiyany qúqyqtyq normalar jiyntyghy retinde әdettegi týsinikten tys etedi jәne onyng túraqtylyq pen janaru arasyndaghy tepe-tendikti saqtaytyn úzaq merzimdi institusionaldyq qúrylym retindegi rólin belgileydi. Konstitusiya tek sayasy jýiening ghana emes, sonymen birge qoghamnyng memleketke degen senimining kepili bolyp tabylady. Sondyqtan «Ádiletti Qazaqstan» kursyn zandastyrghan 2022 jylghy referendum qújattyng mәtinine týzetuler engizip qana qoymay, azamattyq qatysudyng negizgi aktisine ainaldy: halyq basqaru obektisi emes, tarihy tandau subektisi.

Sonymen qatar, Toqaev bastalghan prosesterding qaytymsyzdyghyn erekshe atap ótti: «Ádiletti Qazaqstandy qúru prosesin endi eshkim toqtata almaydy. Ótkenge oralugha, eng aldymen, elimizding jastary jol bermeydi. Bilimdi jas úrpaq keleshekke kóz tigedi. Olar Qazaqstandy jana zamannyng talabyna say keletin órkeniyetti memleket retinde kórgisi keledi». Búl oy Konstitusiya tek memlekettilikting simvoly boludy toqtatyp, úrpaqtar sabaqtastyghy arqyly qoghamdy ózgertu qúralyna ainalatynyn kórsetedi. Konstitusiyamyzdy abstraktili mәtin retinde emes, qúqyqtar men teng mýmkindikterdi qorghaudyng naqty qúraly retinde qabyldaytyn jastar reformalardyng qaytymsyzdyghynyng kepili bolady.

Býgingi tanda, negizgi zang qabyldanghannan keyin ýsh onjyldyq ótken son, Konstitusiyany «dәuir aighaqtarynan» «bolashaq qúralyna» ainaldyrudyng strategiyalyq mindeti túr. Onyng qúndylyghy oghan qansha týzetuler engizilgenimen emes, onyng әleumettik qúqyqtardy qorghaudan bastap sayasy mәdeniyetting jana standarttaryn qalyptastyrugha deyingi naqty ómirding bir bóligine ainaluymen ólshenedi.

Dәl osy týsinik HHI ghasyrdaghy Qazaqstannyng túraqtylyghynyng kepili bola alady. Ekonomikalyq modelider ózgerui mýmkin, sayasy instituttar ózgerui mýmkin, biraq eger Konstitusiya tiri jәne júmys isteytin әleumettik kelisimshart bolyp qalsa, onda el bolashaqtyng berik negizine ie bolady. Sayyp kelgende, mәsele Ata Zanda ne jazylghandyghynda emes, onyng prinsipterin qogham qanshalyqty tereng mengergendiginde. Osylaysha, Konstitusiya – Qazaqstannyng bolashaghyn anyqtaytyn basty qúndylyq retinde әr buynnyng senimin, әdilettilikke degen úmtylysyn jәne últtyq birlikti saqtaudyng kepili bolyp qala beredi.

Aynúr Baqytjanova

Abai.kz