Qala әkimine úsynys!

Astanada túryp jatqanymyzgha bir-neshe jyl bolyp qaldy. Osy uaqyttyng ishinde elorda kóshilernen oiyma týigenimdi sizdermen bólisip, aita keteyin.  

Qazaqstan – tarihy taghdyry qily, mәdeniyeti bay, tildik múrasy teren, tәuelsiz memleket. Egemendi el retinde ózimizding últtyq bolmysymyzdy saqtap, ony úrpaqtan-úrpaqqa amanattau – barsha qazaqstandyqtardyn, әsirese biylik pen ziyaly qauymnyng mindeti. Últtyq bolmystyng eng basty tirekterining biri – til. Al tilding qoghamdaghy kórinisi men qoldanylu ayasy kóbine onomastikalyq kenistikten – yaghny eldi meken, kóshe, nysan ataularynan, jarnama men mandayshalardan kórinedi.

Býginde elimizding jýregi – Astana qalasy. Búl qala – tәuelsiz Qazaqstannyng bet-aynasy, elding sayasi, ekonomikalyq, mәdeny jәne ruhany ortalyghy. Demek, onyng kelbeti, onomastikasy men kórneki aqparattar jýiesi de últtyq bolmysymyzgha say boluy tiyis. Alayda elordada qazaqsha ataulardyng tym shamaly, mardymsyz ekenin kózimiz jii shalady. Búl problema kezdeysoq qúbylys pa, әlde jýieli jaghdaygha ainalyp bara jatqan tereng daghdarys pa? Al endi, osy súraqqa jauap izdep kóreyik.

Qazaq tilining ayasyn keneytu – býkil elding ortaq mindeti

Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasynyng 7-babynda «Qazaqstan Respublikasyndaghy memlekettik til – qazaq tili» dep anyq jazylghan. Sonymen qatar, Tilder turaly Zanda memlekettik tilding qoghamnyng barlyq salasynda erkin qoldanyluy, damytyluy jәne qúrmettelui tiyis ekeni naqty kórsetilgen. Alayda zang jýzindegi búl mindettemeler shynayy ómirde tolyqqandy jýzege asyp otyr ma? Ásirese elordadaghy kóriniske qarasaq, búghan kýmәn tuyndaydy.

Mysaly, Astana qalasyndaghy iri sauda, oiyn-sauyq ortalyqtarynyn, túrghyn ýy keshenderinin, meyramhana men dýkenderding ataularynyng basym bóligi shet tilinde. «Highvill», «Emerald Towers», «Talan Towers», «Abu Dhabi Plaza», «Mega Silk Way», «Rixos President Hotel» syndy ataular qalanyng basty simvoldaryna ainalyp ketken. Alayda olardyng eshqaysysynda qazaq tilining izi joq.Tipti qarapayym mysal, Syghanaq kóshesining boyyndaghy «Mechta» sauda ortalyghyn «Arman» dep te ataugha bolar edi ghoy. Búl – memlekettilikti tanytatyn belgilerding shet tiline tәueldi bolyp otyrghanyn kórsetedi.

Al qazaq tilindegi ataular tek shetkeri audandarda, shaghyn kóshe ataularynda, keybir memlekettik mekemelerde ghana kezdesedi. Olardyng ózi keyde qatesiz jazylmaydy nemese fonetikalyq túrghydan búrmalanyp kórsetiledi. Múnday jaghdaylar, Astana qalasynyng әkimdigining tilge degen nemqúraylylyq pen jauapsyzdyqtyng kórinisi.

Onomastikalyq sayasattaghy jýiesizdik pen burokratiyalyq kedergiler 

Qala kóshelerin, ghimarattardy nemese basqa da nysandardy atau – búl jay ghana atau beru emes, búl – iydeologiya. Qazaq halqynyng tarihynda әr ataudyng óz mәn-maghynasy bolghan. Ár jer-su atauy belgili oqighagha, tarihy túlghagha, jerding tabighy ereksheligine qatysty qoyylghan. Búl ýrdis tәuelsizdik alghannan keyin de jalghasuy tiyis edi. Alayda elordada onomastika salasynda biraz olqylyqtar bar ekeni anyq bayqalady.

Mysaly, Astanada әli kýnge deyin Kenes odaghy dәuirinen qalghan nemese maghynasy búlynghyr kósheler bar. Jana salynghan audandar men shaghynaudandargha jii sheteldik ne jasandy ataular beriledi. Túrghyn ýy keshenderi men biznes nysandardyng iyeleri kóbinese kommersiyalyq tabys pen europalyq stilige úmtylyp, qazaqsha ataulardan әdeyi bas tartady. Sebebi, olardyng týsiniginde qazaq tilindegi ataular bizneske payda әkelmeydi degen jansaq pikir qalyptasqan.

Sonymen qatar, onomastikalyq komissiyalardyng júmysy da jii syngha úshyraydy. Jana ataulardy bekitu kezinde kóp jaghdayda ashyqtyq, qoghammen keri baylanys jetispeydi. Keyde úsynylghan tarihy manyzy bar qazaqsha ataular qabyldanbay, ornyna beytarap ne sheteldik sózder úsynylady. Búl onomastikalyq sayasattyng naqty tújyrymdamasy men qaghidaty joqtyghyn kórsetedi.

Til – elding bet-aynasy, ruhany egemendikting negizi

Elding astanasy – býkil memleketting ainasy. Shetelden kelgen turist, diplomat nemese investor eng aldymen elordanyng kelbeti arqyly Qazaqstan turaly alghashqy әser qalyptastyrady. Eger elding astanasynda qazaq tilining bedeli, kórneki qoldanysy tómen bolsa, osy elding ruhany tәuelsizdigin de kýmәn týsiredi.

Býginde Astanada qazaq tilindegi mandayshalar men kórneki aqparattardyng sany jyldan-jylgha artqanymen, sapasy men mazmúny jaghynan әli de kónil kónshitpeydi. Keybir jarnama bannerlerindegi audarmalar týsiniksiz nemese grammatikalyq qatelerge toly. Búl – kәsiby lingvisterding emes, jay ghana avtomatty audarma qúraldarynyng qoldanyluynyng saldary. Múnday kemshilikter tilding mәrtebesine, sonymen qatar elding halyqaralyq imidjine de núqsan keltiredi.

Qazaq tilining taghdyry – elding taghdyry. Memlekettik tilding auqymyn keneytu – tek bilim salasynyng nemese auyldaghy әkimdikting sharuasy emes, búl – jalpyúlttyq, memlekettik dәrejedegi mәsele. Onyng ishinde elordanyng onomastikalyq kelbeti men kórneki aqparattar kenistigi – últtyq bolmystyng tiregi boluy tiyis.

Astanadaghy qazaqsha ataulardyng kemdigi – jay ghana tehnikalyq qatelik emes, búl – terende jatqan tildik, mәdeny jәne iydeologiyalyq daghdarystyng bir kórinisi. Múny týzetuding joly – naqty sayasy erik, jýieli memlekettik qoldau, qoghamnyng belsendiligi jәne últtyq sana-sezimning oyanuy.

Endi, osy jaghdaylargha baylanysty aitar úsynysymyz:

Qazaqsha ataulardyng kóp boluyn zannamalyq dengeyde qamtamasyz etu kerek. Ásirese jana qúrylys nysandaryna, biznes ortalyqtaryna, sauda oryndaryna tek qazaqsha nemese últtyq mәni bar ataular berilui tiyis.

Qalanyng barlyq kórneki aqparattary, mandayshalary, bannerleri arnayy lingvistikalyq saraptamadan ótui kerek. Búl ýshin qala әkimdigi janynan Til kenesi qúryluy qajet.

Ataulardy bekitu nemese ózgertu prosesinde qarapayym halyqtyn, ziyaly qauymnyn, jastardyng pikiri eskerilip, qoghamdyq tyndaular ótkizilui tiyis.

Belgili shaghyn audandargha, kóshe jelilerine últtyq túlghalardyn, tarihy jerlerding esimderi berilip, naqty qazaqy ataular qalyptastyryluy qajet.

Últtyng jany – tili. Til – ruhany egemendikting irgetasy. Eger elordada qazaq tiline basymdyq kórsetilmese, búl elding ruhany tútastyghyna qauip tóndiredi. Sondyqtan Astanada qazaqsha ataulardyng kem boluy – qazirgi qoghamnyng ainasy desek, búl ainada últtyng kelbeti tolyq kórinui tiyis. Bolashaqqa últtyq renkpen qarau ýshin qazirden bastap naqty ister qajet.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz