قالا اكىمىنە ۇسىنىس!

استانادا تۇرىپ جاتقانىمىزعا ءبىر-نەشە جىل بولىپ قالدى. وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەلوردا كوشىلەرنەن ويىما تۇيگەنىمدى سىزدەرمەن ءبولىسىپ، ايتا كەتەيىن.  

قازاقستان – تاريحي تاعدىرى قيلى، مادەنيەتى باي، تىلدىك مۇراسى تەرەڭ، تاۋەلسىز مەملەكەت. ەگەمەندى ەل رەتىندە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتاپ، ونى ۇرپاقتان-ۇرپاققا اماناتتاۋ – بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ، اسىرەسە بيلىك پەن زيالى قاۋىمنىڭ مىندەتى. ۇلتتىق بولمىستىڭ ەڭ باستى تىرەكتەرىنىڭ ءبىرى – ءتىل. ال ءتىلدىڭ قوعامداعى كورىنىسى مەن قولدانىلۋ اياسى كوبىنە ونوماستيكالىق كەڭىستىكتەن – ياعني ەلدى مەكەن، كوشە، نىسان اتاۋلارىنان، جارناما مەن ماڭدايشالاردان كورىنەدى.

بۇگىندە ەلىمىزدىڭ جۇرەگى – استانا قالاسى. بۇل قالا – تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بەت-ايناسى، ەلدىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني جانە رۋحاني ورتالىعى. دەمەك، ونىڭ كەلبەتى، ونوماستيكاسى مەن كورنەكى اقپاراتتار جۇيەسى دە ۇلتتىق بولمىسىمىزعا ساي بولۋى ءتيىس. الايدا ەلوردادا قازاقشا اتاۋلاردىڭ تىم شامالى، ماردىمسىز ەكەنىن كوزىمىز ءجيى شالادى. بۇل پروبلەما كەزدەيسوق قۇبىلىس پا، الدە جۇيەلى جاعدايعا اينالىپ بارا جاتقان تەرەڭ داعدارىس پا؟ ال ەندى، وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.

قازاق ءتىلىنىڭ اياسىن كەڭەيتۋ – بۇكىل ەلدىڭ ورتاق مىندەتى

قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 7-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەپ انىق جازىلعان. سونىمەن قاتار، تىلدەر تۋرالى زاڭدا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا ەركىن قولدانىلۋى، دامىتىلۋى جانە قۇرمەتتەلۋى ءتيىس ەكەنى ناقتى كورسەتىلگەن. الايدا زاڭ جۇزىندەگى بۇل مىندەتتەمەلەر شىنايى ومىردە تولىققاندى جۇزەگە اسىپ وتىر ما؟ اسىرەسە ەلورداداعى كورىنىسكە قاراساق، بۇعان كۇمان تۋىندايدى.

مىسالى، استانا قالاسىنداعى ءىرى ساۋدا، ويىن-ساۋىق ورتالىقتارىنىڭ، تۇرعىن ءۇي كەشەندەرىنىڭ، مەيرامحانا مەن دۇكەندەردىڭ اتاۋلارىنىڭ باسىم بولىگى شەت تىلىندە. «Highvill»، «Emerald Towers»، «Talan Towers»، «Abu Dhabi Plaza»، «Mega Silk Way»، «Rixos President Hotel» سىندى اتاۋلار قالانىڭ باستى سيمۆولدارىنا اينالىپ كەتكەن. الايدا ولاردىڭ ەشقايسىسىندا قازاق ءتىلىنىڭ ءىزى جوق.ءتىپتى قاراپايىم مىسال، سىعاناق كوشەسىنىڭ بويىنداعى «مەچتا» ساۋدا ورتالىعىن «ارمان» دەپ تە اتاۋعا بولار ەدى عوي. بۇل – مەملەكەتتىلىكتى تانىتاتىن بەلگىلەردىڭ شەت تىلىنە تاۋەلدى بولىپ وتىرعانىن كورسەتەدى.

ال قازاق تىلىندەگى اتاۋلار تەك شەتكەرى اۋدانداردا، شاعىن كوشە اتاۋلارىندا، كەيبىر مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە عانا كەزدەسەدى. ولاردىڭ ءوزى كەيدە قاتەسىز جازىلمايدى نەمەسە فونەتيكالىق تۇرعىدان بۇرمالانىپ كورسەتىلەدى. مۇنداي جاعدايلار, استانا قالاسىنىڭ اكىمدىگىنىڭ تىلگە دەگەن نەمقۇرايلىلىق پەن جاۋاپسىزدىقتىڭ كورىنىسى.

ونوماستيكالىق ساياساتتاعى جۇيەسىزدىك پەن بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەر 

قالا كوشەلەرىن، عيماراتتاردى نەمەسە باسقا دا نىسانداردى اتاۋ – بۇل جاي عانا اتاۋ بەرۋ ەمەس، بۇل – يدەولوگيا. قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ءار اتاۋدىڭ ءوز ءمان-ماعىناسى بولعان. ءار جەر-سۋ اتاۋى بەلگىلى وقيعاعا، تاريحي تۇلعاعا، جەردىڭ تابيعي ەرەكشەلىگىنە قاتىستى قويىلعان. بۇل ءۇردىس تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە جالعاسۋى ءتيىس ەدى. الايدا ەلوردادا ونوماستيكا سالاسىندا ءبىراز ولقىلىقتار بار ەكەنى انىق بايقالادى.

مىسالى، استانادا ءالى كۇنگە دەيىن كەڭەس وداعى داۋىرىنەن قالعان نەمەسە ماعىناسى بۇلىڭعىر كوشەلەر بار. جاڭا سالىنعان اۋداندار مەن شاعىناۋداندارعا ءجيى شەتەلدىك نە جاساندى اتاۋلار بەرىلەدى. تۇرعىن ءۇي كەشەندەرى مەن بيزنەس نىسانداردىڭ يەلەرى كوبىنەسە كوممەرتسيالىق تابىس پەن ەۋروپالىق ستيلگە ۇمتىلىپ، قازاقشا اتاۋلاردان ادەيى باس تارتادى. سەبەبى، ولاردىڭ تۇسىنىگىندە قازاق تىلىندەگى اتاۋلار بيزنەسكە پايدا اكەلمەيدى دەگەن جاڭساق پىكىر قالىپتاسقان.

سونىمەن قاتار، ونوماستيكالىق كوميسسيالاردىڭ جۇمىسى دا ءجيى سىنعا ۇشىرايدى. جاڭا اتاۋلاردى بەكىتۋ كەزىندە كوپ جاعدايدا اشىقتىق، قوعاممەن كەرى بايلانىس جەتىسپەيدى. كەيدە ۇسىنىلعان تاريحي ماڭىزى بار قازاقشا اتاۋلار قابىلدانباي، ورنىنا بەيتاراپ نە شەتەلدىك سوزدەر ۇسىنىلادى. بۇل ونوماستيكالىق ساياساتتىڭ ناقتى تۇجىرىمداماسى مەن قاعيداتى جوقتىعىن كورسەتەدى.

ءتىل – ەلدىڭ بەت-ايناسى، رۋحاني ەگەمەندىكتىڭ نەگىزى

ەلدىڭ استاناسى – بۇكىل مەملەكەتتىڭ ايناسى. شەتەلدەن كەلگەن تۋريست، ديپلومات نەمەسە ينۆەستور ەڭ الدىمەن ەلوردانىڭ كەلبەتى ارقىلى قازاقستان تۋرالى العاشقى اسەر قالىپتاستىرادى. ەگەر ەلدىڭ استاناسىندا قازاق ءتىلىنىڭ بەدەلى، كورنەكى قولدانىسى تومەن بولسا، وسى ەلدىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىگىن دە كۇمان تۇسىرەدى.

بۇگىندە استانادا قازاق تىلىندەگى ماڭدايشالار مەن كورنەكى اقپاراتتاردىڭ سانى جىلدان-جىلعا ارتقانىمەن، ساپاسى مەن مازمۇنى جاعىنان ءالى دە كوڭىل كونشىتپەيدى. كەيبىر جارناما باننەرلەرىندەگى اۋدارمالار تۇسىنىكسىز نەمەسە گرامماتيكالىق قاتەلەرگە تولى. بۇل – كاسىبي لينگۆيستەردىڭ ەمەس، جاي عانا اۆتوماتتى اۋدارما قۇرالدارىنىڭ قولدانىلۋىنىڭ سالدارى. مۇنداي كەمشىلىكتەر ءتىلدىڭ مارتەبەسىنە، سونىمەن قاتار ەلدىڭ حالىقارالىق يميدجىنە دە نۇقسان كەلتىرەدى.

قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى – ەلدىڭ تاعدىرى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اۋقىمىن كەڭەيتۋ – تەك ءبىلىم سالاسىنىڭ نەمەسە اۋىلداعى اكىمدىكتىڭ شارۋاسى ەمەس، بۇل – جالپىۇلتتىق، مەملەكەتتىك دارەجەدەگى ماسەلە. ونىڭ ىشىندە ەلوردانىڭ ونوماستيكالىق كەلبەتى مەن كورنەكى اقپاراتتار كەڭىستىگى – ۇلتتىق بولمىستىڭ تىرەگى بولۋى ءتيىس.

استاناداعى قازاقشا اتاۋلاردىڭ كەمدىگى – جاي عانا تەحنيكالىق قاتەلىك ەمەس، بۇل – تەرەڭدە جاتقان تىلدىك، مادەني جانە يدەولوگيالىق داعدارىستىڭ ءبىر كورىنىسى. مۇنى تۇزەتۋدىڭ جولى – ناقتى ساياسي ەرىك، جۇيەلى مەملەكەتتىك قولداۋ، قوعامنىڭ بەلسەندىلىگى جانە ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ ويانۋى.

ەندى، وسى جاعدايلارعا بايلانىستى ايتار ۇسىنىسىمىز:

قازاقشا اتاۋلاردىڭ كوپ بولۋىن زاڭنامالىق دەڭگەيدە قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. اسىرەسە جاڭا قۇرىلىس نىساندارىنا، بيزنەس ورتالىقتارىنا، ساۋدا ورىندارىنا تەك قازاقشا نەمەسە ۇلتتىق ءمانى بار اتاۋلار بەرىلۋى ءتيىس.

قالانىڭ بارلىق كورنەكى اقپاراتتارى، ماڭدايشالارى، باننەرلەرى ارنايى لينگۆيستيكالىق ساراپتامادان ءوتۋى كەرەك. بۇل ءۇشىن قالا اكىمدىگى جانىنان ءتىل كەڭەسى قۇرىلۋى قاجەت.

اتاۋلاردى بەكىتۋ نەمەسە وزگەرتۋ پروتسەسىندە قاراپايىم حالىقتىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ، جاستاردىڭ پىكىرى ەسكەرىلىپ، قوعامدىق تىڭداۋلار وتكىزىلۋى ءتيىس.

بەلگىلى شاعىن اۋداندارعا، كوشە جەلىلەرىنە ۇلتتىق تۇلعالاردىڭ، تاريحي جەرلەردىڭ ەسىمدەرى بەرىلىپ، ناقتى قازاقي اتاۋلار قالىپتاستىرىلۋى قاجەت.

ۇلتتىڭ جانى – ءتىلى. ءتىل – رۋحاني ەگەمەندىكتىڭ ىرگەتاسى. ەگەر ەلوردادا قازاق تىلىنە باسىمدىق كورسەتىلمەسە، بۇل ەلدىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنا قاۋىپ توندىرەدى. سوندىقتان استانادا قازاقشا اتاۋلاردىڭ كەم بولۋى – قازىرگى قوعامنىڭ ايناسى دەسەك، بۇل اينادا ۇلتتىڭ كەلبەتى تولىق كورىنۋى ءتيىس. بولاشاققا ۇلتتىق رەڭكپەن قاراۋ ءۇشىن قازىردەن باستاپ ناقتى ىستەر قاجەت.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz