Ortaq týriktik sәlem – týrik superetnosynyng birtútas últ bolyp naqty biriguining basy!

Qoghamdyq, kýndelikti ómirde de sәlemdesuding airyqsha mәni bar. Búl ózara qarym-qatynastyng odan әri damuyna әser etetin baylanys ornatudyn,  týsinistikting basy.

Sәlemdesushi sәlemdesu arqyly sәlem baghyttalghan adamgha degen ózining qatynasyn, syilaytynyn, dostyghyn, tuystyghyn, sýiispenshiligin, nemese syilamaytynyn, elemeytinin, ózin joghary sanaytynyn, t.b. kórsetedi. Sәlemdesuding sózi, týri, maghynasy sәlem arnalghan adamda birden týsinu, soghan say sezim, qimyl tudyrady.  Múnyng ashyq kórinisi әrdayym shynayy bola bermeydi, kórsetilmegen jaghy da bolady, mәnin týsinu, qabyldaudan tuyndaghan.

Sәlemdesuding bastysy nәtiyjesi, sәlem berushining óz jaghy, nemese olay emes ekenin sәlem qabyldaushynyng týsine bastauynda. Biz týriktektester, týp-tamyrymyz bir bolsa da, ózimizdi bir halyq sanasaq ta, bir-birimizben әrtýrli týrde amandasamyz – assalaumaleykum, sәlemetsizbe, qayyrly kýn, sәlem, t.b., jәne olardyng dialektilik, jergilikti týrlerimen.

Biraq múnyng bәri sәlem berushi ózimning týrigim be, basqa ma, anyq týsinik bermeydi. Ózim Qazaqstannyng ontýstigindegi taza qazaq auylynda er kisiler bir-birimen «assalaumaleykum», qatyndarmen «armanyzdar», qatyndar bir-birimen «armanyzdar» dep amandasatyn ónirde tuyp, óstim.

Ótken ghasyrdyng alpysynshy jyldarynda Ózbekstannyng Tәshken atyrabyndaghy, qazir ózbek atalyp ketken qúrama, sarttar da «assalaumaleykum», «armaylar» dep, osyghan úqsas amandasatyn, al jastary «salom» dey bastaghan edi.

Sóitip qazaqtar da, «ózbekter» de, yaghny qaymaghy búzylmaghan, bayyrghy ata-júrttaghy týrikter «armanyzdar», «armaylar» dep amandasatyn. Sondyqtan múny týrikterding bayyrghy, ózindik halyqtyq sәlemdesui dep payymdauymyzgha bolatyn siyaqty.

Qazir Qazaqstannyng tele-, radio arnalarynyng keybirinde «Armysyz-dar» degen sәlem beru qoldanyluda. «Armanyzdar», «armaylar» degen jogharyda aitylghan amandasudyng janghyryghy siyaqty. Degenmen «armysyzdar» tamyry mynjyldyq, ghasyrlargha, biz týrikter «әlemdi terbeldirgen» kezdegi sәlemimizge sәikes pe, joq pa, senimmen aitu qiyn. Óitkeni jornalshylar arasynda da orys tildi ortadan kelgender kóp, qazaq tilin tereng týsinbese de nan tabu, mansap, qyzmet ýshin qoldana, orystay oilatyn. Olar qazaqtyng tól sózderin, sóilem qúrastyru, úiqastyru joldaryn elemeydi, qazaq tiline, qazaqtyng dýniyetanymyna tәn emes sóz, sóilemder-men oilaryn jariyalap, kópshilikke betbaqtyrmay tanuda. Jәne múndaylar taza qazaq ortasynan shyqqan, qazaqtyng әrbir sóz, sóilemderining maghynasyn jan-tәnimen shynayy týsinetin túlghalardy da mysqyldap mensibeydi. Mysaly, osy kýnge deyin qazaq tilin jetkilikti mengere almay jýrgen, kezinde mәskeuding әdebiyet institutynan quyp  jiberilse de orys tiline berilgen, orys tildi, daqpyrtpen tobyrdy tabyndyrghan, dýbәrә Oljas Sýleymenov, auyldardan kelip, bar bolghany pedinstitut bitire, birdenelerdi aita, qúqyqtaryn qualaydy dep qazaq jazushylaryna jiyirkenishpen qaraydy, al ózi Reseymen ortaq mәdeny kenistik qúrayyq deydi.

Qazaq tilin bilgishsymaq, búrmalaushylardyng shekten shyqqany sonshama,  mysaly «aqbókendi» (orysshasy «saygak») «kiyik» (orysshasy «oleni»), «qarasan», «topalan», «kebenek» degen aurulardy «sibir jarasy» dep atap, qazaq tiline mýlde jat «men oilaymyn» degen sóilemdi, orystyng «ya dumang» degen kalikasyn ainalymgha engizdi. Múnday kelensizdik óte kóp, órbude.

Sondyqtan «armysyz» maghynasy jaghynan bizding halyqtyq sәlemdesui-mizge úqsas bolghanymen, onyng búrmalanghan sóz emes ekenine senimdi emespin.

«Armanyzdar», «armaylar» dep sәlemdesulerde namysyng bar ma dep súraytyn siyaqty, sol arqyly sәlemdesushining ózining de namysy bar ekenin bildirgendey. Demek búl kóne týrikterding dýniyetanymdyq negizine sәikes keledi. Birlik pen janghyrugha úmtylghan týrik superetnosyna layyq. Desek te biz dәl osy sәlemdesuler týrikterding ortaq sәlemdesuine ainaluy kerek dep naqty aita almaymyz, al mәni negiz etuge bolatyn siyaqty.

Sonymen qatar, qazirgi kezde qoldanysta jýrgen sәlemdesulerden tez qútylu kerek demeymiz. Biraq olar dýniyetanymy, maqsaty basqa halyqtar-dan kelgen. Týriktigimizdi saqtaymyz desek, olardyng arnasynda qalu әbestik.

Jaqútqa, shorgha, shavash, haqas, altay, tuvalyqqa, basqa týrikterge «assalamaleykum», «zdravstvuyte», t.s.s. sәlem beruimiz orynsyz. Solay etsek kezdesuding alghashqy sәtinen ol bauyrlarymyzdyng etnikalyq, dýniyetanym sezimine tiyisken bolamyz. Búl týrik birligining barlyq etnostar sanyna, basqa da belgilerine qaramastan teng degen basty qaghidasyna týbegeyli qayshy. Basqa halyqtardyng sәlemdesulerin, mysaly salom, sәlemetsiz be, gun aidyn, t.s.s., óz tilimizdiki siyaqty etip jana sóz shygharyp qoldanu da óte orynsyz.

Búl sóz-úghymdardy tilimizge iykemdegenmen maghynasy ózgermegen, taqiyamyzdy kiyse de ózgelerding sәlemdesui bolyp qala beredi. Ol sәlemdesuler ózge halyqtyng ómirge kózqarasynan, pighyl, maqsaty-nan tuyndaghan. Olardyng týsinik, maqsattary bizdikkinen alshaq. Jәne ózimiz-diki bola tura olardikin qoldanu ózimizdi ózimizding silamauymyz, basqalargha ergenimiz, tipti jaulardyng qaqpanyna týskenimiz. Jәne búl boyynsha ózimizding týkke túrmaytynymyzdy moyyndau.

Batystyng jastary «irip-shirigen iudey-hristian qoghamyn» ózgertemiz dep jatqanda olardy sәlemdesuin betke ústauymyz naghyz sorlylyq.

Bir halyqpyz, birigemiz degen shynayy niyetimiz bolsa, arlylyq, bauyr-maldylyq siyaqty dýniyetanymdyq ústanymdarymyzgha say ortaq týriktik sәlemdesudi tandau, qajet bolsa qúrastyryp, qoldana bastauymyzdyng manyzy tendesiz. Múnday sәlemdesu, sәlemdesushining arly, oiy, tilegi bir bauyrym ekenine әu bastan kózimdi jetkizip, onymen oilanbay ortaq iske birge júmylatyn etetin boluy kerek.

Qúrmetti bauyrlar!

Bәrimizge aitylu, jazyluy da mýmkindiginshe birdey, ortaq  týriktik sәlemdesu turaly pikir aityp, núsqalaryn úsynularynyzdy súraymyz. Búl rette sәlemdesuimiz naghyz týriktik qúndylyq, talpynystargha negizdelgen boluy tiyis.

Ortaq týriktik sәlemdesu – týrik superetnosynyn, barsha týrikting birtútas últ bolyp naqty biriguining bastamasy.

Qúrmetpen,  akademik E.Súltanmúrat,

«Týrik halyqtarynyng dýniyejýzilik Assambleyasy» halyqaralyq qoghamdyq úiymynyng preziydenti

Abai.kz