ورتاق تۇرىكتىك سالەم – تۇرىك سۋپەرەتنوسىنىڭ ءبىرتۇتاس ۇلت بولىپ ناقتى بىرىگۋىنىڭ باسى!

قوعامدىق، كۇندەلىكتى ومىردە دە سالەمدەسۋدىڭ ايرىقشا ءمانى بار. بۇل ءوزارا قارىم-قاتىناستىڭ ودان ءارى دامۋىنا اسەر ەتەتىن بايلانىس ورناتۋدىڭ،  تۇسىنىستىكتىڭ باسى.

سالەمدەسۋشى سالەمدەسۋ ارقىلى سالەم باعىتتالعان ادامعا دەگەن ءوزىنىڭ قاتىناسىن، سىيلايتىنىن، دوستىعىن، تۋىستىعىن، سۇيىسپەنشىلىگىن، نەمەسە سىيلامايتىنىن، ەلەمەيتىنىن، ءوزىن جوعارى سانايتىنىن، ت.ب. كورسەتەدى. سالەمدەسۋدىڭ ءسوزى، ءتۇرى، ماعىناسى سالەم ارنالعان ادامدا بىردەن ءتۇسىنۋ، سوعان ساي سەزىم، قيمىل تۋدىرادى.  مۇنىڭ اشىق كورىنىسى ءاردايىم شىنايى بولا بەرمەيدى، كورسەتىلمەگەن جاعى دا بولادى، ءمانىن ءتۇسىنۋ، قابىلداۋدان تۋىنداعان.

سالەمدەسۋدىڭ باستىسى ناتيجەسى، سالەم بەرۋشىنىڭ ءوز جاعى، نەمەسە ولاي ەمەس ەكەنىن سالەم قابىلداۋشىنىڭ تۇسىنە باستاۋىندا. ءبىز تۇرىكتەكتەستەر، ءتۇپ-تامىرىمىز ءبىر بولسا دا، ءوزىمىزدى ءبىر حالىق ساناساق تا، ءبىر-بىرىمىزبەن ءارتۇرلى تۇردە امانداسامىز – اسسالاۋمالەيكۋم، سالەمەتسىزبە، قايىرلى كۇن، سالەم، ت.ب.، جانە ولاردىڭ ديالەكتىلىك، جەرگىلىكتى تۇرلەرىمەن.

بىراق مۇنىڭ ءبارى سالەم بەرۋشى ءوزىمنىڭ تۇرىگىم بە، باسقا ما، انىق تۇسىنىك بەرمەيدى. ءوزىم قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى تازا قازاق اۋىلىندا ەر كىسىلەر ءبىر-بىرىمەن «اسسالاۋمالەيكۋم»، قاتىندارمەن «ارماڭىزدار»، قاتىندار ءبىر-بىرىمەن «ارماڭىزدار» دەپ امانداساتىن وڭىردە تۋىپ، ءوستىم.

وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا وزبەكستاننىڭ تاشكەن اتىرابىنداعى، قازىر وزبەك اتالىپ كەتكەن قۇراما، سارتتار دا «اسسالاۋمالەيكۋم»، «ارمايلار» دەپ، وسىعان ۇقساس امانداساتىن، ال جاستارى «سالوم» دەي باستاعان ەدى.

ءسويتىپ قازاقتار دا، «وزبەكتەر» دە، ياعني قايماعى بۇزىلماعان، بايىرعى اتا-جۇرتتاعى تۇرىكتەر «ارماڭىزدار»، «ارمايلار» دەپ امانداساتىن. سوندىقتان مۇنى تۇرىكتەردىڭ بايىرعى، وزىندىك حالىقتىق سالەمدەسۋى دەپ پايىمداۋىمىزعا بولاتىن سياقتى.

قازىر قازاقستاننىڭ تەلە-, راديو ارنالارىنىڭ كەيبىرىندە «ارمىسىز-دار» دەگەن سالەم بەرۋ قولدانىلۋدا. «ارماڭىزدار»، «ارمايلار» دەگەن جوعارىدا ايتىلعان امانداسۋدىڭ جاڭعىرىعى سياقتى. دەگەنمەن «ارمىسىزدار» تامىرى مىڭجىلدىق، عاسىرلارعا، ءبىز تۇرىكتەر «الەمدى تەربەلدىرگەن» كەزدەگى سالەمىمىزگە سايكەس پە، جوق پا، سەنىممەن ايتۋ قيىن. ويتكەنى جورنالشىلار اراسىندا دا ورىس ءتىلدى ورتادان كەلگەندەر كوپ، قازاق ءتىلىن تەرەڭ تۇسىنبەسە دە نان تابۋ، مانساپ، قىزمەت ءۇشىن قولدانا، ورىستاي ويلاتىن. ولار قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىن، سويلەم قۇراستىرۋ، ۇيقاستىرۋ جولدارىن ەلەمەيدى، قازاق تىلىنە، قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىنا ءتان ەمەس ءسوز، سويلەمدەر-مەن ويلارىن جاريالاپ، كوپشىلىككە بەتباقتىرماي تاڭۋدا. جانە مۇندايلار تازا قازاق ورتاسىنان شىققان، قازاقتىڭ ءاربىر ءسوز، سويلەمدەرىنىڭ ماعىناسىن جان-تانىمەن شىنايى تۇسىنەتىن تۇلعالاردى دا مىسقىلداپ مەنسىبەيدى. مىسالى، وسى كۇنگە دەيىن قازاق ءتىلىن جەتكىلىكتى مەڭگەرە الماي جۇرگەن، كەزىندە ماسكەۋدىڭ ادەبيەت ينستيتۋتىنان قۋىپ  جىبەرىلسە دە ورىس تىلىنە بەرىلگەن، ورىس ءتىلدى، داقپىرتپەن توبىردى تابىندىرعان، ءدۇبارا ولجاس سۇلەيمەنوۆ، اۋىلداردان كەلىپ، بار بولعانى پەدينستيتۋت بىتىرە، بىردەڭەلەردى ايتا، قۇقىقتارىن قۋالايدى دەپ قازاق جازۋشىلارىنا جيىركەنىشپەن قارايدى، ال ءوزى رەسەيمەن ورتاق مادەني كەڭىستىك قۇرايىق دەيدى.

قازاق ءتىلىن بىلگىشسىماق، بۇرمالاۋشىلاردىڭ شەكتەن شىققانى سونشاما،  مىسالى «اقبوكەندى» (ورىسشاسى «سايگاك») «كيىك» (ورىسشاسى «ولەن»), «قاراسان»، «توپالاڭ»، «كەبەنەك» دەگەن اۋرۋلاردى «ءسىبىر جاراسى» دەپ اتاپ، قازاق تىلىنە مۇلدە جات «مەن ويلايمىن» دەگەن سويلەمدى، ورىستىڭ «يا دۋمايۋ» دەگەن كالكاسىن اينالىمعا ەنگىزدى. مۇنداي كەلەڭسىزدىك وتە كوپ، وربۋدە.

سوندىقتان «ارمىسىز» ماعىناسى جاعىنان ءبىزدىڭ حالىقتىق سالەمدەسۋى-مىزگە ۇقساس بولعانىمەن، ونىڭ بۇرمالانعان ءسوز ەمەس ەكەنىنە سەنىمدى ەمەسپىن.

«ارماڭىزدار»، «ارمايلار» دەپ سالەمدەسۋلەردە نامىسىڭ بار ما دەپ سۇرايتىن سياقتى، سول ارقىلى سالەمدەسۋشىنىڭ ءوزىنىڭ دە نامىسى بار ەكەنىن بىلدىرگەندەي. دەمەك بۇل كونە تۇرىكتەردىڭ دۇنيەتانىمدىق نەگىزىنە سايكەس كەلەدى. بىرلىك پەن جاڭعىرۋعا ۇمتىلعان تۇرىك سۋپەرەتنوسىنا لايىق. دەسەك تە ءبىز ءدال وسى سالەمدەسۋلەر تۇرىكتەردىڭ ورتاق سالەمدەسۋىنە اينالۋى كەرەك دەپ ناقتى ايتا المايمىز، ال ءمانى نەگىز ەتۋگە بولاتىن سياقتى.

سونىمەن قاتار، قازىرگى كەزدە قولدانىستا جۇرگەن سالەمدەسۋلەردەن تەز قۇتىلۋ كەرەك دەمەيمىز. بىراق ولار دۇنيەتانىمى، ماقساتى باسقا حالىقتار-دان كەلگەن. تۇرىكتىگىمىزدى ساقتايمىز دەسەك، ولاردىڭ ارناسىندا قالۋ ابەستىك.

جاقۇتقا، شورعا، شاۆاش، حاقاس، التاي، تۋۆالىققا، باسقا تۇرىكتەرگە «اسسالامالەيكۋم»، «زدراۆستۆۋيتە»، ت.س.س. سالەم بەرۋىمىز ورىنسىز. سولاي ەتسەك كەزدەسۋدىڭ العاشقى ساتىنەن ول باۋىرلارىمىزدىڭ ەتنيكالىق، دۇنيەتانىم سەزىمىنە تيىسكەن بولامىز. بۇل تۇرىك بىرلىگىنىڭ بارلىق ەتنوستار سانىنا، باسقا دا بەلگىلەرىنە قاراماستان تەڭ دەگەن باستى قاعيداسىنا تۇبەگەيلى قايشى. باسقا حالىقتاردىڭ سالەمدەسۋلەرىن، مىسالى سالوم، سالەمەتسىز بە، گۋن ايدىن، ت.س.س.، ءوز تىلىمىزدىكى سياقتى ەتىپ جاڭا ءسوز شىعارىپ قولدانۋ دا وتە ورىنسىز.

بۇل ءسوز-ۇعىمداردى تىلىمىزگە يكەمدەگەنمەن ماعىناسى وزگەرمەگەن، تاقيامىزدى كيسە دە وزگەلەردىڭ سالەمدەسۋى بولىپ قالا بەرەدى. ول سالەمدەسۋلەر وزگە حالىقتىڭ ومىرگە كوزقاراسىنان، پيعىل، ماقساتى-نان تۋىنداعان. ولاردىڭ تۇسىنىك، ماقساتتارى بىزدىككىنەن الشاق. جانە ءوزىمىز-دىكى بولا تۋرا ولاردىكىن قولدانۋ ءوزىمىزدى ءوزىمىزدىڭ سيلاماۋىمىز، باسقالارعا ەرگەنىمىز، ءتىپتى جاۋلاردىڭ قاقپانىنا تۇسكەنىمىز. جانە بۇل بويىنشا ءوزىمىزدىڭ تۇككە تۇرمايتىنىمىزدى مويىنداۋ.

باتىستىڭ جاستارى «ءىرىپ-شىرىگەن يۋدەي-حريستيان قوعامىن» وزگەرتەمىز دەپ جاتقاندا ولاردى سالەمدەسۋىن بەتكە ۇستاۋىمىز ناعىز سورلىلىق.

ءبىر حالىقپىز، بىرىگەمىز دەگەن شىنايى نيەتىمىز بولسا، ارلىلىق، باۋىر-مالدىلىق سياقتى دۇنيەتانىمدىق ۇستانىمدارىمىزعا ساي ورتاق تۇرىكتىك سالەمدەسۋدى تاڭداۋ، قاجەت بولسا قۇراستىرىپ، قولدانا باستاۋىمىزدىڭ ماڭىزى تەڭدەسىز. مۇنداي سالەمدەسۋ، سالەمدەسۋشىنىڭ ارلى، ويى، تىلەگى ءبىر باۋىرىم ەكەنىنە ءاۋ باستان كوزىمدى جەتكىزىپ، ونىمەن ويلانباي ورتاق ىسكە بىرگە جۇمىلاتىن ەتەتىن بولۋى كەرەك.

قۇرمەتتى باۋىرلار!

بارىمىزگە ايتىلۋ، جازىلۋى دا مۇمكىندىگىنشە بىردەي، ورتاق  تۇرىكتىك سالەمدەسۋ تۋرالى پىكىر ايتىپ، نۇسقالارىن ۇسىنۋلارىڭىزدى سۇرايمىز. بۇل رەتتە سالەمدەسۋىمىز ناعىز تۇرىكتىك قۇندىلىق، تالپىنىستارعا نەگىزدەلگەن بولۋى ءتيىس.

ورتاق تۇرىكتىك سالەمدەسۋ – تۇرىك سۋپەرەتنوسىنىڭ، بارشا تۇرىكتىڭ ءبىرتۇتاس ۇلت بولىپ ناقتى بىرىگۋىنىڭ باستاماسى.

قۇرمەتپەن،  اكادەميك ە.سۇلتانمۇرات،

«تۇرىك حالىقتارىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك اسسامبلەياسى» حالىقارالىق قوعامدىق ۇيىمىنىڭ پرەزيدەنتى

Abai.kz