Qamajan Júmaqasova: «Qazaqtyng dәstýrinde qúl ústau dәstýri bolghany shyn»,- deydi Dýisenәli Álimaqyn. Sizding osyghan alyp-qosarynyz bar ma, Jambyl Artykbaev myrza?

***

Jambyl Artyqbaev:

Men «Jeti jarghy»atalatyn kitabymda «Qúldar men kýnderge» qatysty tómendegi erejelerdi keltirgen ekenmin:

1. Qúldar - kýnder ne tútqyngha týsip, ne satylyp alynghan adamdar. Olardyng qazaq bolmauy -basty shart.

2. Qazaqtardyng sunit - músylmandardy qúl-kýnge ainaldyrugha haqysy joq.

3. Qúl (kýn) - kuәlikke (ayghaqqa) tartylmaydy.

4. Qúl (kýn) - óz iyesining ýstinen biyler aldyna shaghym jasaugha haqysy joq.

5. Qúl (kýn) - óz jasaghan qylmysy ýshin jauap bermeydi, onyng jasaghan qylmysyna iyesi jauap beredi.

6. Qúldy (kýndi) jazalau mólsherin iyesi sheshedi (qúlaq kesti qúl). Qúldyng (kýn) qúny qúday aldynda súrausyz, iyesi óltirse de, oghan eshkim kinә arta almaydy.

7. IYesining (bay, bi, batyr, súltan, han) qúl(kýndi) aiypqa (qúl bastaghan toghyz), jasaugha (kýng bastaghan jasau - týiening basyn jeteleu), bәigege tiguge t.b. sheksiz mýmkindigi bar.

8. IYesi azat etemin dese qúl men kýndi óz erkinde (azatker qúl).

9. Eger bir qazaq ózge qazaqtyng ne jýirik tazysyn, ne qyran-býrkitin kezdeysoq óltirse, onyng qúnyna qúl-kýng úsynugha erikti.

10. Azatker qúl erkin qazaq ruynan qyz alyp, sol rugha sinse, oghan ru jәne onyng bii jauapty.

11. Azattyq alghan qúldyng balasynyng erkin qazaq azamaty haqy bar.

12. Eger qara qazaqtyng ókili qúldy (kýndi) azat etip jәne asyrap alam dese, ol adamgha eshqanday shekteu, aiyptau joq» (Artyqbaev J.O. «Jeti jarghy» - dәstýrli memleket jәne qúqyq eskertkishi: zerttelui, derekter, tarihy, mәtini. Almaty: «Jeti jarghy» baspasy, 2012)

***

Qazaq ishinde qúldar boldy, biraq sany kóp emes, kóbinese ózge halyqtardyn, bóten dinderding ókilderi. Ghylymda «patriarhaldy qúldyq» deydi, yaghny klassikalyq qúldyq emes. Osy jaqynda FB-ta Kenesary han bastaghan últ-azattyq kýresting qaharmandary Seyten, Tayjan Azynabevtar turaly jazdym, orysqa ústap bergen ózderining Tilegen degen qúly. HIH ghasyr ortasynda (1859 j.) týgel azat etildi. Biraq solardyng úrpaqtary keyin kóresini kórsetti, sandary ósti. Shet eldik zertteushiler múny týsinbegen, ne oghan jalghan aqparat bergen. Qazaq shet el adamyna eshqashan shyndyqty aitpaydy dep Radlov, Shoqan, Gern t.b. jazady. Sol sebepti shet eldikterding qazaq turaly etnografiyalyq jazbalaryna qúlay senuge bolmaydy.

Prof. Jambyl Artyqbaev

Abai.kz