قاماجان جۇماقاسوۆا: «قازاقتىڭ داستۇرىندە قۇل ۇستاۋ ءداستۇرى بولعانى شىن»،- دەيدى دۇيسەنالى الىماقىن. ءسىزدىڭ وسىعان الىپ-قوسارىڭىز بار ما، جامبىل ارتىكباەۆ مىرزا؟

***

جامبىل ارتىقباەۆ:

مەن «جەتى جارعى»اتالاتىن كىتابىمدا «قۇلدار مەن كۇڭدەرگە» قاتىستى تومەندەگى ەرەجەلەردى كەلتىرگەن ەكەنمىن:

1. قۇلدار - كۇڭدەر نە تۇتقىنعا ءتۇسىپ، نە ساتىلىپ الىنعان ادامدار. ولاردىڭ قازاق بولماۋى -باستى شارت.

2. قازاقتاردىڭ سۋنيت - مۇسىلمانداردى قۇل-كۇڭگە اينالدىرۋعا حاقىسى جوق.

3. قۇل (كۇڭ) - كۋالىككە (ايعاققا) تارتىلمايدى.

4. قۇل (كۇڭ) - ءوز يەسىنىڭ ۇستىنەن بيلەر الدىنا شاعىم جاساۋعا حاقىسى جوق.

5. قۇل (كۇڭ) - ءوز جاساعان قىلمىسى ءۇشىن جاۋاپ بەرمەيدى، ونىڭ جاساعان قىلمىسىنا يەسى جاۋاپ بەرەدى.

6. قۇلدى (كۇڭدى) جازالاۋ مولشەرىن يەسى شەشەدى (قۇلاق كەستى قۇل). قۇلدىڭ (كۇڭ) قۇنى قۇداي الدىندا سۇراۋسىز، يەسى ولتىرسە دە، وعان ەشكىم كىنا ارتا المايدى.

7. يەسىنىڭ (باي، بي، باتىر، سۇلتان، حان) قۇل(كۇڭدى) ايىپقا (قۇل باستاعان توعىز), جاساۋعا (كۇڭ باستاعان جاساۋ - تۇيەنىڭ باسىن جەتەلەۋ), بايگەگە تىگۋگە ت.ب. شەكسىز مۇمكىندىگى بار.

8. يەسى ازات ەتەمىن دەسە قۇل مەن كۇڭدى ءوز ەركىندە (ازاتكەر قۇل).

9. ەگەر ءبىر قازاق وزگە قازاقتىڭ نە جۇيرىك تازىسىن، نە قىران-بۇركىتىن كەزدەيسوق ولتىرسە، ونىڭ قۇنىنا قۇل-كۇڭ ۇسىنۋعا ەرىكتى.

10. ازاتكەر قۇل ەركىن قازاق رۋىنان قىز الىپ، سول رۋعا سىڭسە، وعان رۋ جانە ونىڭ ءبيى جاۋاپتى.

11. ازاتتىق العان قۇلدىڭ بالاسىنىڭ ەركىن قازاق ازاماتى حاقى بار.

12. ەگەر قارا قازاقتىڭ وكىلى قۇلدى (كۇڭدى) ازات ەتىپ جانە اسىراپ الام دەسە، ول ادامعا ەشقانداي شەكتەۋ، ايىپتاۋ جوق» (ارتىقباەۆ ج.و. «جەتى جارعى» - ءداستۇرلى مەملەكەت جانە قۇقىق ەسكەرتكىشى: زەرتتەلۋى، دەرەكتەر، تاريحى، ءماتىنى. الماتى: «جەتى جارعى» باسپاسى، 2012)

***

قازاق ىشىندە قۇلدار بولدى، بىراق سانى كوپ ەمەس، كوبىنەسە وزگە حالىقتاردىڭ، بوتەن دىندەردىڭ وكىلدەرى. عىلىمدا «پاتريارحالدى قۇلدىق» دەيدى، ياعني كلاسسيكالىق قۇلدىق ەمەس. وسى جاقىندا فب-تا كەنەسارى حان باستاعان ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ قاھارماندارى سەيتەن، تايجان ازىنابەۆتار تۋرالى جازدىم، ورىسقا ۇستاپ بەرگەن وزدەرىنىڭ تىلەگەن دەگەن قۇلى. ءحىح عاسىر ورتاسىندا (1859 ج.) تۇگەل ازات ەتىلدى. بىراق سولاردىڭ ۇرپاقتارى كەيىن كورەسىنى كورسەتتى، ساندارى ءوستى. شەت ەلدىك زەرتتەۋشىلەر مۇنى تۇسىنبەگەن، نە وعان جالعان اقپارات بەرگەن. قازاق شەت ەل ادامىنا ەشقاشان شىندىقتى ايتپايدى دەپ رادلوۆ، شوقان، گەرن ت.ب. جازادى. سول سەبەپتى شەت ەلدىكتەردىڭ قازاق تۋرالى ەتنوگرافيالىق جازبالارىنا قۇلاي سەنۋگە بولمايدى.

پروف. جامبىل ارتىقباەۆ

Abai.kz