Últymyz qashannan beri «qazaq» dep atalghan?

Tarih betterin oqyp otyrsaq, últymyzdyng qalaysha «qazaq» atalghany jóninde qyruar qyzyqty materialdargha kezdesemiz. Múnyng bir bóligi shejireshiler materialy bolsa, endi bir bóligi tarih zertteushilerding materialy.
Shejireshi degenimiz – halyqtyng ata tegi jәne olardyng is-әreketi jayyndaghy derekterdi auyzsha taratyp nemese jazyp qaldyryp otyratyn adamdar. Búrynghy zamannyng qazaqtary óz halqynyng tarihyn osy jolmen saqtap qalugha tyrysqan. Auyzsha shejireni barlyq adam biluge tiyisti bolghan әri olar ony ózinen songhy úrpaqtaryna ýiretip otyrghan. Eng bolmaghanda, jeti atasyna deyin ýiretudi ózderine mindet dep bilgen. «Jeti atasyn bilmegen – jetimdikting belgisi» dep, ata tekti bilmeudi min sanaghan. Múnan basqa qazaqta jazba shejire degen shejire de bolghan. Múnday shejireni handar óz ordalarynda arnayy shejire jazghyshtar ústap, ózine qarasty qazaq ru-taypalarynyng ata tegin, ósip-ónuin, aqylgóy dana, erjýrek batyrlaryn is-qimylymen qosa jazyp qaldyryp otyrghan. Birte-birte jazba shejireni biyler, oqyghan sanaly azamattar da jazyp otyrghan. Ókinerligi, múnday shejirelerding eng erte núsqalary bizge jetpepti. Olar el esinde anyz-ertegige ainalyp, júrnaqtary ghana saqtalyp qalghan.
Osy shejireler men anyzdargha qaraghanda, últymyzgha «qazaq» degen at mynaday sebeptermen qoyylypty:
«Qazaq» degen at eng alghash belgili bir әleumettik topqa qoyylyp, keyin sol toptan taraghandar «qazaq» dep atalypty. Búl turaly qazaq anyzy bylay syr shertedi:
Ertede Syr ózenining boyyn meken etken 32 ruly eldi biylegen Qyzyl Arystan degen han bolypty. Osy han bir jolghy joryqta asqan bir súlu qyzdy tútqyn etip qolgha týsiredi de, ony alady. Bir mezgil ótken son, tútqyn qyz jýkti bolyp, bir ala bala tuady. Hannyng bәibishesi búl ala balany jaman yrymgha joryp, balany Syrdyng suyna tastap jiberedi. Aghyp bara jatqan balany balyqshylyq etip jýrgen qariya kórip, qútqaryp baghyp alady. Bala aqyldy da batyr bolyp erjetip, júrtqa «Alash» aty jayylady. Onyng erligi men aqyldylyghyn estip, Qyzyl Arystan hannyng qarashasy Qotanbaydyng ýlken úly Ýisin jýz jigitin bastap baryp Alashqa qosylady. Kelesi jyly ortanshy balasy Bolat jýz jigitimen baryp qosylady. Ýshinshi jyly kishi úly Alshyn bastaghan jýz jigit baryp qosylady. Búlar kóp eldi baghyndyryp, «qazaq» dep atalyp ketedi.
«Qazaq» degen at әuelden-aq adam aty bolyp, odan taraghan úrpaqtary «qazaq» atalghan. Búl turaly anyz bylay aitylady:
Erte zamanda Qalsha degen batyr bolypty. Ol joryqta jaralanyp, elsiz, susyz jerde jalghyz qalady. Qalsha ólermen bolyp qinalyp jatqanda, bir aq qaz úshyp kelip janyna týsedi de, onyng auzyna su tamyzyp aman alyp qalady. Sóitse, búl qaz bolyp jasanyp kelgen perining qyzy eken. Sol qyz Qalshagha tiyip, onan bir úl tuady. Onyng atyn «Qazaq» qoyady. Keyin onyng balalary «Qazaq» atalyp ketedi.
Endi bir shejirede Qazaq, Sozaq, Qaraqalpaq ýsh aghayyndy kisiler bolady da, Qazaghynyng balalary «Qazaq» atalyp ketedi.
«Qazaq» aty lauazymgha (qoghamda atqaratyn mindetine) qaray qoyylghan deydi. Múnday shejire anyzdaryna qaraghanda, islam dini alghash taralghanda Qasym degen bir әdil qazy (qazy – islam dinining zanyn atqarushy sotshy) bolypty. El onyng әdildigine sýiinip «qazy aq eken» (әdil eken) depti. Sonan ol adam «Qazaq» atalypty da, keyingi balalary da sol atpen atalyp ketipti.
«Qazaq» aty úqsatugha baylanysty qoyylghan bolyp keledi. Qazaqtyng aghartushy úly aqyny Abay «Qazaqtyng týbi qaydan shyqqany turaly» degen maqalasynda mynaday eki derekti keltiredi:
- Arabtar Orta Aziyagha joryq jasap (VIII ghasyrda) kelgende kóshpeli elderdi «hibaiy», «húzaghi» dep atapty. «Hibai» – «kiyiz shatyrda jýrushi» degeni eken. «Húzaghi» degeni óz júrtynda «húzaghi» degen kóshpeli halqy bar eken, soghan úqsatyp aitqany eken.
- Sol uaqyttyng bir hany kóship kele jatqanda, basqalar búlardyng tirkeuli týiesin kórip: «Mine, mynalar shynymen qaz-aq eken (tizilip úshqan qazgha oqsaydy)»,- depti... Sonymen búlar ózderin de, ózge júrttardy da «qazaq» atap ketipti.
Keyingi tarihshy ghalymdar shejirelerdegi búl derekter jóninde týrlishe kózqaras aitady. Jalpy alghanda, qúptaushylary tym kóp emes. Kóbi ghylymy emes desedi. Áriyne, óz kezinde bolghandy bolghan kýiinde jazbagha týsirmegen son, ony tarihtyng óz túlghasy dep maldanugha kelmeydi. Sóitse de, aitylghan derekterde zәredey de shyndyq joq dep kesip aitu jaramaydy. Qay halyqtyng tarihy bolsa da óz dәuirining shyndyghyn esten qalmastay etip, týrli joldarmen qaldyryp otyrghan. Ol zamanalardyng ótuimen ertegige, anyzgha ainalyp, ómirden alshaqtap ketken. Biraq, әlgi tarihy shyndyqtardyng júrnaghy saqtalyp qalghan. Osy joramalgha negizdelgende aitylghan shejire-anyzdarynyng birsypyrasynda belgili shyndyqtar jatyr deuge bolady. Qazaqtar Alash ómir sýrgen zamandy «tanbasyz tay, ensiz qoy bolghanda» (jekelik mýlik qalyptaspaghanda) dep erte kýnge aparady. Búghan negizdelgende, «qazaq» atauy óte ilgeride qalyptasqangha úqsaydy. Eng beri degen kýnning ózinde halqymyzdyng «qazaq» ataluy VIII, IH ghasyrlar shamasyna tura keledi.
Al, últymyzgha «qazaq» aty qalay qoyylghany jóninde tarihshy ghalymdar ne deydi?
Tarihy derekterge qaraghanda, búl turaly eng alghash jazghan adam – qazaqtyng dulat taypasynan shyqqan әigili ghalymy Múhammed Haydar Dulati. Búl kisi ózining 1514-1546 jyldar aralyghynda jazghan «Tarihy rashidi» degen kitabynda aituynsha, qazaqtyng búrynghy Aq orda hany Yrys hannyng balalary Kerey han men Jәnibek han óz kezindegi Ábilqayyr hangha qarsy taypalardy bastap Jetisu ólkesine qonys audarghan. Ábilqayyr ólgen son, onyng ornyna Ózbek han bolghan. Ózbek hannyng kezinde qanau men alauyzdyq meylinshe kýsheygen. Búghan narazy bolghan taghy bir bólim taypalar Kerey han men Jәnibek hangha kelip qosylghan... Búlar ózi úlysynan bólinip ketip, biraz uaqyt mal-mýliksiz qanghyp jýrgen adamdar bolghandyqtan, olardy júrt «qazaqtar» dep atap ketken. Sóitip, olargha osy at bekip qalghan.
Tarihshynyng búl sózine qaraghanda, «qazaq» sózining maghynasy «qashaqtar» (qashqandar) degen bolyp shyghady.
Osyghan biraz úqsanqyrap ketetin oidy Týrkiya tarihshysy Zәky Uәlidy Toghan da aitady. Ol: «Qazaq» dep әsilinde bir sayasy maqsatty kózdep, sayasy kóterilis jasau nәtiyjesinde salt yaghy ýy ishimen birge óz qauymynan bólinip shyghyp iyenge ketip, ýkimet biyligin qolyna alugha oray kýtip, tau-tasqa bekinip, oqshau ómir ótkizgen adamdardy aitqan. «Qazaq» degen at alghashynda súltandargha (han balalaryna ghana) tәn at edi, keyin olargha qarasty taypalardyng jәne olar qúraghan memleketting atyna ainaldy[1]»,- deydi.
([1] «Qazaqtyng qysqasha tarihy». 33-bet).
Tipti, elimizde basylghan «Qytaydaghy az últtar», «Qytay az últtarynyng tarihy», «Qazaqtyng qysqasha tarihy turaly derekter jinaghy» qatarly shygharmalarda da: «Jәnibek pen Kerey bastaghan kóshpendi taypalar HV ghasyrdyng 60-shy jyldarynda Ábilqayyr hannyng ýstemdigine qarsy shyghyp, Shyghys Deshti Qypshaqtan (Shyghys qypshaq dalasyn aitady) batys Jetisugha, Shu ózeni boyyna qonys audarghan. Alghash ret osy taypalar «qazaq» dep atalghan. Múnyng maghynasy: «Óz úlysynan bólinip shyqqan, qashqandar» degen sóz edi. Búl keyin kele qazaqtardyng atyna ainalghan» deydi.
Tarihy derek boyynsha aitqanda, Qazaq handyghy 1465 jyly Jәnibek jәne Kerey handardyng bastauymen qúrylghan. Olar qúrghan handyq «Qazaq handyghy» dep ataldy da, halqy «qazaq» dep ataldy. Olar qonystanghan meken «Qazaqstan» ataldy. Búl handyq bara-bara óz territoriyasyn úlghaytyp, úlan-ghayyr aumaqty iyemdendi.
Olay bolsa, qazaq handyghy qúrylghangha deyin halqymyzda «qazaq» degen sózding bolmaghany ma? Qazaq handyghyna qaraghan sonshama mol ru-taypalar qalaysha ózine tanylghan kemsitu maghynasyndaghy «qashaq» (qashqyn) sózin maldandy? Bizdinshe, bir handyq pen tútas bir halyqtyng «qazaq» dep ataluynyng basqa sebebi bar.
Onyng eng birinshisi, qazaq halqyn qúraghan ejelgi týrki taypalardyng ishinde qazaq degen úlys bolghan. Búl at qazaq halqyn qúraghan ru-taypalarmen qanattas otyrghan erte jazbaly elderding tarihynda kezdesedi. Mysaly:
- Arabtyng sayahatshysy Múhammed Ál-Áufy 1228 jyly jazghan «Tandauly әngimeler men anyzdar jinaghy» degen kitabynda: «Altaydy mekendegen qarlúqtar... toghyz úlysqa bólingen. Búlardyng ishinde ýsh taypa chyghyl, ýsh úlys qazaq bar» deydi. Búl qazaq handyghy qúryludan 237 jyl búryn.
- Parsy tilinde 928 jyly jazylghan «Álem shekaralary» degen kitapta «Alan elinde qazaq degen úlys bar» deydi. Alan degenimiz – qazaq halqynyng tegin qúraghan iri úlystyng biri. Óz kezinde bir el bolyp túrghan. Búl qazaq handyghy qúryludan 537 jyl búryn.
- Vizantiyanyng imperatory Porfirogenet (905-959) Kubannyng shyghys jaghyn mekendegen eldi «Qazaqiya» dep ataghan. Búl qazirgi qazaq tilinde «qazaq jeri», «qazaq mekeni» degen sóz. Búl da qazaq handyghy qúryludan 500 jylday búryn.
- Shyghystyng әigili klassik aqyny Ábilqasym Firdausy (940-1020) ataqty «Shahnama» epopeyasynda «Kók tenizding soltýstigin meken etken «qazaq» dep atalatyn kýshti jәne kóp el bar»,- dep, Túrannyng jauy Irandy qorqytpaq bolghan. Búl qazaq handyghynan 450 jylday búryn.
- 968 jyly jazylghan «Povesti vremennyh let» atty orys jylnamasynda 965 jyly orys knyazi Svyatoslavtyng Kubani ózenining ontýstigindegi kosagtargha (qazaqtargha) shabuyl jasap, olardy jengendigi bayandalghan. Taghy da sol orys derekterine qaraghanda, Tmutarakan knyazi Rostislavtyng 1022 jyly kosagtargha (qazaqtargha) shabuyl jasaghan әri olardan salyq alyp túrghany aitylady. Búl da qazaq handyghynan 433 jәne 490 jyl ilgeri.
- Orys shejiresi Nikonovta: «Shynghystyng әskerleri ontýstik Rossiyagha shabuyl jasaudyng aldynda qazaqtardy búlap-talaghan edi» dep jazady. Búl HIII ghasyrdyng basyna tura keledi.
- Maurennahrdyng biyleushisi «Ámir Temirding jylnamasynda» 1356 jyly qazaqtardyng Maurennahrgha shabuyl jasaghany aitylady. Búl 109 jyl ilgeri.
Jogharyda atalghan jazba derekter bizge «qazaq» sózining Qazaq handyghy qúrylghan HV ghasyrda payda bolmaghanyn, qayta onyng arydan bar sóz ekenin, әri «qazaqtyn» batys, shyghystyng bәrine aiparaday әigili úlys ekendigin úqtyrady.
Qytaydyng jazba derekterine jýginsek, qazaq úlysynyng tariyhqa eng alghash payda boluy VII-VIII ghasyr. «Tang patshalyghy tarihy, parsy tarauynda»: «Parsylar shyghys jaqta tohar, qanlylarmen shekaralas, olardyng soltýstik jaghynda kasa úlysy túrady» dep jazylghan. Al, «ngani patshalyghy tarihyndaghy audarmalargha qosymsha» degen kitapta: «Týrkiler meylinshe kýsheygen kezde... olardyng batys bólegin kasa, yaky hasa úlystary qonystandy. Batys elderining ejelgi derekterinde búl úlys «qazaq» dep atalghan. Kasa, yaky hasa osy «qazaq» atauynyng balamasy» deydi.
Osy derekterge qaraghanda, qazaq úlysynyng bir bólegi (Shynghys shapqynshylyghynyng alghashqy kezinde) Altaydy meken etken bolsa, kóp bóligi Kóktenizding (qazirgi Aral tenizinin) batys soltýstigin mekendegen.
Tarihshy N.Mynjanúlynyng aituynsha, «qazaq» sózi tútas bir halyqtyng atyna birden ainalghan emes: «Ol alghashynda jeke ru-taypanyng aty retinde jaryqqa shyqqan. Odan song taypalar odaghynyng (úlystyn) atyna ainalghan. Mysaly, kishi jýz Alshyn ruynyng qúramyndaghy Jetiru taypalary «qart qazaq» dep te atalyp jýrgen. «Qazaq» atauy keyin kele keneyip, halyq atyna, últ atyna ainalghan».
Jogharghy derekterden «qazaq» atauynyng HV ghasyrda qúrylghan Qazaq handyghynan әldeqayda kóp búryn, yaghni, VII-VIII ghasyrlarda-aq bar atau ekenin, әri onyng irgeli úlys aty ekenin anyq kóruge bolady. Jәnibek pen Kerey handar qúrghan handyqtyng eng alghashqy jәne eng negizgi kýshi sol qazaq úlysynyng adamdary boluy mýmkindikke eng jaqyn. «Qazaq» – qashaq (qashqyn) deu aqylgha syimaydy.
- «Qazaq» degen sóz qaydan shyqqan?
Jogharyda últymyzdyng qashannan beri «qazaq» dep atalghany jóninde aittyq. Endi búl maqalamyzda «Qazaq» sózi qalay shyqqan, qanday maghynasy bar?» degen súraulargha jauap beremiz.
«Qazaq» sózining qalay shyqqany, mәn-maghynasy jónindegi kózqaras, talas-tartystyng bastalghanyna kóp uaqyt ótti. Biraq, әli kýnge deyin sheshim boldy dep aitu qiyn. Búl sózding qalay shyghuy jәne maghynasyna aitylghan pikirlerdi mynaday eki týrge aiyryp jinaqtaugha bolady:
- Qalay shyqqany turaly;
- Mәn-maghynasy turaly.
I «Qazaq» sózi qalay shyqqan?
- «Qazaq» sózi «qashaq» (qashqyn) sózinen ózgergen deushiler, búlardyng pikirinshe, «qazaq» sózi «qashaq» sózinen ózgergen. Jogharyda aitylghan Múhammed Haydar Dulati, Zәky Validy Toghan jәne elimizding keybir kitap-jurnalynda aitylghan jaylar osyghan mysal bolady.
- Kәdimgi qús – «qaz» degen úghymnan shyqqan, nemese qazaqtardyng kóshuin qazdyng tizilip úshqanyna úqsatuynan payda bolghan deushiler. Abay jәne keybir halyq anyzy osyny menzeydi.
- Arabtardyng kóshpeli taypalardy óz jerindegi «húzaghi» taypasyna úqsatuynan «húzaghi» aityluda ózgerip, «qazaq» bolyp ketti deu (Abay).
- «Qazaq» atauy ejelgi qazaq dalasyn mekendegen saq, kaspiy, hazar, az degenderden qalyptasqan, ne ózgerip qalyptasqan deushiler. Mysaly, olar ertedegi basqa taypalargha aralaspay birynghay otyrghan saqtardy «qas saqtar» (taza saqtar, birynghay saqtar) degen. Sol «qas saqtar» degen eki sóz uaqyt óte kele «qasaq» bolyp, odan keyin «qazaq» bolyp ketken degen emeurin bildiredi (M. Aqynjanov, S. Múqanov). Endi bir ghalymdar: «Ertede qazaq jerin kaspiy jәne saq degen taypalar mekendegen. Osy eki taypanyng biriguinen kaspiy – saq, qas saq kelip shyqqan. Bara-bara búl ózgerip «qazaq» bolyp ketken»,- deydi. Búlardan A. N. Bernshtam, V. V. Radlov, V. V. Bartolid qatarly shetel ghalymdaryn aitugha bolady
- R. Toqtarov qazaq atauy «qaz» (qús) jәne «aq» degen sózden qosylyp «qazaq» boldy dese, qazaqtyng HIH ghasyrdaghy foliklor zertteushisi Ábubәkir Divaev qazaq sózi «qaz» ben «úzaq» degen eki qústyng atynan birigip jasalghan deydi.
- A. Ábdirahmanov: «Qazaq» sózi «qaz» jәne «ogh» degen eki túlghadan birigip jasalghan. «Ogh» degeni eski tilimizdegi ru-taypa degen sóz, búl bastabynda «qaz ogh» bolghanymen, birte-birte «qazaq» sózine ózgergen»,- deydi.
Múnday joramaldardy aita bersek óte kóp. Biz búl arada qazaq jәne basqa shetel ghalymdarynyn, onan búrynghy qazaq joramaldarynyng birshama ókildik sipatqa ie degenderin sanap kórsettik. Áriyne, joramal qashan da joramal, ol eshqashan tújyrym emes. Tújyrymgha jetu barysy – úzaq barys. Búghan izdenu, týrli-týrli joramal jasau, ghylymy jolmen dәleldeu arqyly ghana jetuge bolady.
Áriyne, jogharyda aitylghan joramaldardyng bәrin aita salghan oijota deuge bolmaydy, sol siyaqty bәrin birdey ghylymy joramal deuge de bolmaydy. Bizdinshe, búl pikirlerding oijotalary da, ghylymy joramaly da bar.
Osynday ghylymy joramaldyng ishindegi shyndyqqa bir taban jaqyndauy dep óz ghalymymyz Nyghmet Mynjanúlynyng pikirin aitugha bolady. Biraq, búl kisining oiynyng shyndyqqa jaqyn ekenin aitudan búryn, «qazaq» sózining qanday maghyna beretinine az toqtalayyq. Óitkeni, Nyghmet Mynjanúly búl sózdi sheshkende maghynasy men túlghasyn birlestirip sheshedi.
«Qazaq» sózining ne maghynasy bar?
«Qazaq» sózin kimderding «qashaq» (qashqyn) maghynasy bar dep aitqanyn jogharyda aittyq. Oghan endi qayta toqtalmaymyz. Búl – bir.
Ekinshi, keybir tarih zertteushi ghalymdar qazaq sózi «eriktiler» degen maghynany beredi deydi. Mysaly, Ábubәkir Divaev: «Qazaq» sózi әsili «erkin jýrgen adam» úghymynan alynsa kerek» dese, ataqty orys ghalymdary Radlov, Samoylovichter qazaq degen sózdi «tәuelsiz, erkin, erikti adam» dep maghynalaydy. «Qazaq shejiresinin» avtory Shәkәrim Qúdayberdiúly da osy pikirdi jaqtaydy. Ol «qazaq» degenning maghynasyn «óz aldyna el bolyp erkin jýrgen halyq degen sóz» dep týsindiredi.
Shoqan Uәlihanov birde: «Qazaq» sózi «erjýrek, batyl» degen maghynany bildiredi» dese, «Shaybannama» da qazaq óte qadirli sóz. Myqty, kýshti, shabytty kórsetedi. Europa tilinde onday úghymdy rysari (er) dep ataydy deydi. Sol siyaqty Telqoja Janúzaqov: «Qazaq» degen sózding әuel bastaghy leksikalyq maghynasy «naghyz batyl kisiler, erjýrek jigitter, batyr adamdar» degen bolsa kerek»,- deydi.
Jogharyda aitylghan «qashaq» (qashqyn) degennen basqalaryn jinaqtap kelgende, qazaq sózining maghynasy «erjýrek, jenimpaz, batyl, erkin halyq» degenge keledi. Ókinerligi, osy ghalymdardyng eshqaysysy da nelikten solay deytindikterin aitpaydy. Búl olardyng joramalynyng bir әlsizdigi edi. Osy әlsizdikti Nyghmet Mynjanúly dәl tauyp, sol kemistikti toltyrghanday boldy. Ol «qazaq» sózining jogharyda aitylghan maghynasyn qúptay otyryp, osy sózding túlghalyq jaghyndaghy ózgeristerimen baylanystyryp sheshti.
Osy arada oqyrmandargha aita ketetin bir jayt, «qazaq» sózining eski sóz ekendigi. IYә, búl óte eski sóz. Tilimizde múnan da basqa túlghasy saqtalyp, maghynasy úmyt bolyp ketken sózder barshylyq. Eger búlar jana zamanda payda bolghan bolsa edi (mysaly, Aqdala auyly, Monghúlkýre audany), oghan múnsha bas qatyrudyng qajeti bolmas edi. Múnan sózding maghynasy qansha kómeski tarsa, onyng tamyrynyng sonsha alysta ekendigin kóremiz.
«Qazaq» sózining shyghu qaynary tym alysta. Onyng maghynasyn, túlghalyq jaqtaghy qúbylystaryn tek arydan izdegende ghana tabugha bolady. Qazirgi tilimizden tabu mýmkindigi joq. Ghalym Nyghmet Mynjanúly dәl solay qarap, dәl solay istedi. Ol búl sózding tórkinin sonau arghy týrkilerding ortaq zamanynan (VII-VIII ghasyrlardan), onyng qaldyq jazba eskertkishterinen izdedi.
Ghalymnyng dәleldeuinshe, «qazaq» sózi ertedegi jazbalardan qaraghanda, eki túlghadan (qaz+ghaq) qúralghan tuyndy sóz. Múnyng alghashqysy (qaz) – eski týbir, al, songhysy (ghaq) – eski júrnaq. Múny qalay dәleldegenin endi ghalymnyng óz jazbasynan kóreyik.
«Kóne týrki tilinde jazylghan «mәngi tastarda» osy «qaz» týbirinen tuylghan «qazghanu» sózi kezdesedi. Mysaly, «Túniyqúq (Tonykók) eskertkishinde» mynaday sózder bar:
«Ilteris qaghan qazghan masar, údúben ózúm qazghan masar, il iyema, búdún iyema ioq әrtachy әrti. Qazghantúfyn ýshýn ýdý ózým qazghantúqym ýshýn il iyema il bolti, búdn iyema búdún boltiy».
Maghynasy: «Elteris qaghan erlikpen (kýrespese), men ózim erlikpen (kýrespesem), el de, halyq ta joq (bolar) edi. Erlikpen (kýreskenimiz) ýshin, ózim údayy erlikpen (kýreskenim) ýshin el jәne el boldy. Halyq jәne halyq boldy».
Orhon jazuymen jazylghan «Kýltegin eskertkishinde»:
«Inim Kýltegin birlә, eki shad birlә ólý iyitú qazghantym: ancha qazghanyp, biriki bodúnyh ot súb qylmadym.
Maghynasy: «Inim Kýlteginmen birge eki shadpen birge ólip-tirilip erlikpen (kýres) jýrgizdim. Osynday erlik jasap, birikken halyqty órt pen selge úshyratpadym».
Abaqan ózenning boyyndaghy nayman úlysynyng Búqa hanyna arnalghan qúlyptasta da osy «qazghanu» sózi barlyghy mәlim. Onda bylay delingen:
«Eligiz ýchýn qazghanu... yaghma tegmishi su tengi iyeti bing oghlan erti».
Audarmasy: «Eliniz ýshin erlikpen jaugha tiyisken әskeri jeti myng úlan edi». Jogharydaghy ýsh eskertkishtegi «qazghanu», «qazghandyq», «qazghantúqyn», «qazghanmasar» degen (kóne tilimizdegi) etistikter «erkindikke úmtylu», «erlik isteu», «tabysqa qol jetkizu» syqyldy maghynalarda qoldanylady».
Ghalym Nyghmet Mynjanúly VII-VIII ghasyrlardaghy osy sózding HI ghasyrdaghy týrki til ghalymy Mahmút Qashqaridyng «Diuany lúghat at-týrik» sózdiginde «qazghanmaq» týrinde, HIV ghasyrdyng basynda jazylghan «Qypshaq tili sózdiginde», «qazghan», «qazan» týrinde kezdesetinin eskertedi. Osy kýngi úighyr tilindegi «shúhrat qazanmaq», «útúq qazanmaq» degen tirkesterindegi «qazanmaq» sózin eske salady. Búghan qosa oraqty (astyq oratyn oraq) aitady. Qazirgi úighyr halqy auyzeki aituda «yoghaq» dep, jazghanda «yorghaq» dep jazady. Al, biz «gh» әrpin týsirip, «oraq» dep aityp, solay jazamyz.
Demek, úzaq uaqyttyq tilding damu qúbylysynan «qazghaq» sózining «gh» dybysy týsip qalyp, «qazaq» sózine ózgergen. Múnyng tegindegi maghynasy «erjýrek eriktiler», «erkin adamdar», «jenimpaz» bolyp keledi. Naq osy «qazghaq» sózi VIII ghasyrdaghy Eniysey eskertkishinde «qazghaq oghlúm» kýiinde jazylghan. Múnyng maghynasy «batyr balam», «erjýrek balam» degen sóz bolady.
Múnan syrt, Sibir halyqtarynyng eski tilinde de «qazaq» sózi «myqty, berik, joyqyn, alyp» degen maghynada eken.
Qorytyp aitqanda, «qazaq» sózi eski sóz. Múnyng bayyrghy túlghasy– «qazghaq». Maghynasy jogharyda Shoqan Uәlihanov, Shәkәrim Qúdayberdiúly, Radlov, Bartolid qatarly oqymystylar aitqan «erjýrek», «erkin», «jenimpaz», «batyl» degen maghynalarymen birdey.
Sýiikti oqyrman, «qazaq» sózining qalay shyqqany, onyng ne maghynasy bary turaly túnghysh ret qazaqtyng óz ghalymy Múhammed Haydar Dulaty ózining «Tarihy Rashidi» atty kitabynda aitqaly qazirge deyin 450 jyldan asty. Nyghmet Mynjanúlynyng tújyrymy eng songhy tújyrym bola ma, joq pa, oghan jana qalyptasyp kele jatqan qazaqtanu ghylymy qorytyndy jasaydy, sayyp kelgende, sizder jasaysyzdar.
Tәlipbay Qabaev (1935-2017) әdebiyetzertteushi, baspager
(1994 jyl. «Ghylym búlaghy» jurnaly).
Abai.kz