تاريح بەتتەرىن وقىپ وتىرساق، ۇلتىمىزدىڭ قالايشا «قازاق» اتالعانى جونىندە قىرۋار قىزىقتى ماتەريالدارعا كەزدەسەمىز. مۇنىڭ ءبىر بولىگى شەجىرەشىلەر ماتەريالى بولسا، ەندى ءبىر بولىگى تاريح زەرتتەۋشىلەردىڭ ماتەريالى.

شەجىرەشى دەگەنىمىز – حالىقتىڭ اتا تەگى جانە ولاردىڭ ءىس-ارەكەتى جايىنداعى دەرەكتەردى اۋىزشا تاراتىپ نەمەسە جازىپ قالدىرىپ وتىراتىن ادامدار. بۇرىنعى زاماننىڭ قازاقتارى ءوز حالقىنىڭ تاريحىن وسى جولمەن ساقتاپ قالۋعا تىرىسقان. اۋىزشا شەجىرەنى بارلىق ادام بىلۋگە ءتيىستى بولعان ءارى ولار ونى وزىنەن سوڭعى ۇرپاقتارىنا ۇيرەتىپ وتىرعان. ەڭ بولماعاندا، جەتى اتاسىنا دەيىن ۇيرەتۋدى وزدەرىنە مىندەت دەپ بىلگەن. «جەتى اتاسىن بىلمەگەن – جەتىمدىكتىڭ بەلگىسى» دەپ، اتا تەكتى بىلمەۋدى ءمىن ساناعان. مۇنان باسقا قازاقتا جازبا شەجىرە دەگەن شەجىرە دە بولعان. مۇنداي شەجىرەنى حاندار ءوز وردالارىندا ارنايى شەجىرە جازعىشتار ۇستاپ، وزىنە قاراستى قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ اتا تەگىن، ءوسىپ-ءونۋىن، اقىلگوي دانا، ەرجۇرەك باتىرلارىن ءىس-قيمىلىمەن قوسا جازىپ قالدىرىپ وتىرعان. بىرتە-بىرتە جازبا شەجىرەنى بيلەر، وقىعان سانالى ازاماتتار دا جازىپ وتىرعان. وكىنەرلىگى، مۇنداي شەجىرەلەردىڭ ەڭ ەرتە نۇسقالارى بىزگە جەتپەپتى. ولار ەل ەسىندە اڭىز-ەرتەگىگە اينالىپ، جۇرناقتارى عانا ساقتالىپ قالعان.

وسى شەجىرەلەر مەن اڭىزدارعا قاراعاندا، ۇلتىمىزعا «قازاق» دەگەن ات مىناداي سەبەپتەرمەن قويىلىپتى:

«قازاق» دەگەن ات ەڭ العاش بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپقا قويىلىپ، كەيىن سول توپتان تاراعاندار «قازاق» دەپ اتالىپتى. بۇل تۋرالى قازاق اڭىزى بىلاي سىر شەرتەدى:

ەرتەدە سىر وزەنىنىڭ بويىن مەكەن ەتكەن 32 رۋلى ەلدى بيلەگەن قىزىل ارىستان دەگەن حان بولىپتى. وسى حان ءبىر جولعى جورىقتا اسقان ءبىر سۇلۋ قىزدى تۇتقىن ەتىپ قولعا تۇسىرەدى دە، ونى الادى. ءبىر مەزگىل وتكەن سوڭ، تۇتقىن قىز جۇكتى بولىپ، ءبىر الا بالا تۋادى. حاننىڭ بايبىشەسى بۇل الا بالانى جامان ىرىمعا جورىپ، بالانى سىردىڭ سۋىنا تاستاپ جىبەرەدى. اعىپ بارا جاتقان بالانى بالىقشىلىق ەتىپ جۇرگەن قاريا كورىپ، قۇتقارىپ باعىپ الادى. بالا اقىلدى دا باتىر بولىپ ەرجەتىپ، جۇرتقا «الاش» اتى جايىلادى. ونىڭ ەرلىگى مەن اقىلدىلىعىن ەستىپ، قىزىل ارىستان حاننىڭ قاراشاسى قوتانبايدىڭ ۇلكەن ۇلى ءۇيسىن ءجۇز جىگىتىن باستاپ بارىپ الاشقا قوسىلادى. كەلەسى جىلى ورتانشى بالاسى بولات ءجۇز جىگىتىمەن بارىپ قوسىلادى. ءۇشىنشى جىلى كىشى ۇلى الشىن باستاعان ءجۇز جىگىت بارىپ قوسىلادى. بۇلار كوپ ەلدى باعىندىرىپ، «قازاق» دەپ اتالىپ كەتەدى.

«قازاق» دەگەن ات اۋەلدەن-اق ادام اتى بولىپ، ودان تاراعان ۇرپاقتارى «قازاق» اتالعان. بۇل تۋرالى اڭىز بىلاي ايتىلادى:

ەرتە زاماندا قالشا دەگەن باتىر بولىپتى. ول جورىقتا جارالانىپ، ەلسىز، سۋسىز جەردە جالعىز قالادى. قالشا ولەرمەن بولىپ قينالىپ جاتقاندا، ءبىر اق قاز ۇشىپ كەلىپ جانىنا تۇسەدى دە، ونىڭ اۋزىنا سۋ تامىزىپ امان الىپ قالادى. سويتسە، بۇل قاز بولىپ جاسانىپ كەلگەن پەرىنىڭ قىزى ەكەن. سول قىز قالشاعا ءتيىپ، ونان ءبىر ۇل تۋادى. ونىڭ اتىن «قازاق» قويادى. كەيىن ونىڭ بالالارى «قازاق» اتالىپ كەتەدى.

ەندى ءبىر شەجىرەدە قازاق، سوزاق، قاراقالپاق ءۇش اعايىندى كىسىلەر بولادى دا، قازاعىنىڭ بالالارى «قازاق» اتالىپ كەتەدى.

«قازاق» اتى لاۋازىمعا (قوعامدا اتقاراتىن مىندەتىنە) قاراي قويىلعان دەيدى. مۇنداي شەجىرە اڭىزدارىنا قاراعاندا، يسلام ءدىنى العاش تارالعاندا قاسىم دەگەن ءبىر ءادىل قازى (قازى – يسلام ءدىنىنىڭ زاڭىن اتقارۋشى سوتشى) بولىپتى. ەل ونىڭ ادىلدىگىنە ءسۇيىنىپ «قازى اق ەكەن» ء(ادىل ەكەن) دەپتى. سونان ول ادام «قازاق» اتالىپتى دا، كەيىنگى بالالارى دا سول اتپەن اتالىپ كەتىپتى.

«قازاق» اتى ۇقساتۋعا بايلانىستى قويىلعان بولىپ كەلەدى. قازاقتىڭ اعارتۋشى ۇلى اقىنى اباي «قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققانى تۋرالى» دەگەن ماقالاسىندا مىناداي ەكى دەرەكتى كەلتىرەدى:

• ارابتار ورتا ازياعا جورىق جاساپ ء(Vىىى عاسىردا) كەلگەندە كوشپەلى ەلدەردى «حيباي»، «حۇزاعي» دەپ اتاپتى. «حيباي» – «كيىز شاتىردا ءجۇرۋشى» دەگەنى ەكەن. «حۇزاعي» دەگەنى ءوز جۇرتىندا «حۇزاعي» دەگەن كوشپەلى حالقى بار ەكەن، سوعان ۇقساتىپ ايتقانى ەكەن.
• سول ۋاقىتتىڭ ءبىر حانى كوشىپ كەلە جاتقاندا، باسقالار بۇلاردىڭ تىركەۋلى تۇيەسىن كورىپ: «مىنە، مىنالار شىنىمەن قاز-اق ەكەن ء(تىزىلىپ ۇشقان قازعا وقسايدى)»،- دەپتى... سونىمەن بۇلار وزدەرىن دە، وزگە جۇرتتاردى دا «قازاق» اتاپ كەتىپتى.

كەيىنگى تاريحشى عالىمدار شەجىرەلەردەگى بۇل دەرەكتەر جونىندە تۇرلىشە كوزقاراس ايتادى. جالپى العاندا، قۇپتاۋشىلارى تىم كوپ ەمەس. كوبى عىلىمي ەمەس دەسەدى. ارينە، ءوز كەزىندە بولعاندى بولعان كۇيىندە جازباعا تۇسىرمەگەن سوڭ، ونى تاريحتىڭ ءوز تۇلعاسى دەپ مالدانۋعا كەلمەيدى. سويتسە دە، ايتىلعان دەرەكتەردە زارەدەي دە شىندىق جوق دەپ كەسىپ ايتۋ جارامايدى. قاي حالىقتىڭ تاريحى بولسا دا ءوز ءداۋىرىنىڭ شىندىعىن ەستەن قالماستاي ەتىپ، ءتۇرلى جولدارمەن قالدىرىپ وتىرعان. ول زامانالاردىڭ وتۋىمەن ەرتەگىگە، اڭىزعا اينالىپ، ومىردەن الشاقتاپ كەتكەن. بىراق، الگى تاريحي شىندىقتاردىڭ جۇرناعى ساقتالىپ قالعان. وسى جورامالعا نەگىزدەلگەندە ايتىلعان شەجىرە-اڭىزدارىنىڭ ءبىرسىپىراسىندا بەلگىلى شىندىقتار جاتىر دەۋگە بولادى. قازاقتار الاش ءومىر سۇرگەن زاماندى «تاڭباسىز تاي، ەنسىز قوي بولعاندا» (جەكەلىك مۇلىك قالىپتاسپاعاندا) دەپ ەرتە كۇنگە اپارادى. بۇعان نەگىزدەلگەندە، «قازاق» اتاۋى وتە ىلگەرىدە قالىپتاسقانعا ۇقسايدى. ەڭ بەرى دەگەن كۇننىڭ وزىندە حالقىمىزدىڭ «قازاق» اتالۋى ءVىىى، ءىح عاسىرلار شاماسىنا تۋرا كەلەدى.

ال، ۇلتىمىزعا «قازاق» اتى قالاي قويىلعانى جونىندە تاريحشى عالىمدار نە دەيدى؟

تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، بۇل تۋرالى ەڭ العاش جازعان ادام – قازاقتىڭ دۋلات تايپاسىنان شىققان ايگىلى عالىمى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي. بۇل كىسى ءوزىنىڭ 1514-1546 جىلدار ارالىعىندا جازعان «تاريحي راشيدي» دەگەن كىتابىندا ايتۋىنشا، قازاقتىڭ بۇرىنعى اق وردا حانى ىرىس حاننىڭ بالالارى كەرەي حان مەن جانىبەك حان ءوز كەزىندەگى ابىلقايىر حانعا قارسى تايپالاردى باستاپ جەتىسۋ ولكەسىنە قونىس اۋدارعان. ابىلقايىر ولگەن سوڭ، ونىڭ ورنىنا وزبەك حان بولعان. وزبەك حاننىڭ كەزىندە قاناۋ مەن الاۋىزدىق مەيلىنشە كۇشەيگەن. بۇعان نارازى بولعان تاعى ءبىر ءبولىم تايپالار كەرەي حان مەن جانىبەك حانعا كەلىپ قوسىلعان... بۇلار ءوزى ۇلىسىنان ءبولىنىپ كەتىپ، ءبىراز ۋاقىت مال-مۇلىكسىز قاڭعىپ جۇرگەن ادامدار بولعاندىقتان، ولاردى جۇرت «قازاقتار» دەپ اتاپ كەتكەن. ءسويتىپ، ولارعا وسى ات بەكىپ قالعان.

تاريحشىنىڭ بۇل سوزىنە قاراعاندا، «قازاق» ءسوزىنىڭ ماعىناسى «قاشاقتار» (قاشقاندار) دەگەن بولىپ شىعادى.

وسىعان ءبىراز ۇقساڭقىراپ كەتەتىن ويدى تۇركيا تاريحشىسى زاكي ءۋاليدي توعان دا ايتادى. ول: «قازاق» دەپ اسىلىندە ءبىر ساياسي ماقساتتى كوزدەپ، ساياسي كوتەرىلىس جاساۋ ناتيجەسىندە سالت ياعي ءۇي ىشىمەن بىرگە ءوز قاۋىمىنان ءبولىنىپ شىعىپ يەنگە كەتىپ، ۇكىمەت بيلىگىن قولىنا الۋعا وراي كۇتىپ، تاۋ-تاسقا بەكىنىپ، وقشاۋ ءومىر وتكىزگەن ادامداردى ايتقان. «قازاق» دەگەن ات العاشىندا سۇلتاندارعا (حان بالالارىنا عانا) ءتان ات ەدى، كەيىن ولارعا قاراستى تايپالاردىڭ جانە ولار قۇراعان مەملەكەتتىڭ اتىنا اينالدى[1]»،- دەيدى.

([1] «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى». 33-بەت).

ءتىپتى، ەلىمىزدە باسىلعان «قىتايداعى از ۇلتتار»، «قىتاي از ۇلتتارىنىڭ تاريحى»، «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى تۋرالى دەرەكتەر جيناعى» قاتارلى شىعارمالاردا دا: «جانىبەك پەن كەرەي باستاعان كوشپەندى تايپالار حV عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىندا ابىلقايىر حاننىڭ ۇستەمدىگىنە قارسى شىعىپ، شىعىس دەشتى قىپشاقتان (شىعىس قىپشاق دالاسىن ايتادى) باتىس جەتىسۋعا، شۋ وزەنى بويىنا قونىس اۋدارعان. العاش رەت وسى تايپالار «قازاق» دەپ اتالعان. مۇنىڭ ماعىناسى: «ءوز ۇلىسىنان ءبولىنىپ شىققان، قاشقاندار» دەگەن ءسوز ەدى. بۇل كەيىن كەلە قازاقتاردىڭ اتىنا اينالعان» دەيدى.

تاريحي دەرەك بويىنشا ايتقاندا، قازاق حاندىعى 1465 جىلى جانىبەك جانە كەرەي حانداردىڭ باستاۋىمەن قۇرىلعان. ولار قۇرعان حاندىق «قازاق حاندىعى» دەپ اتالدى دا، حالقى «قازاق» دەپ اتالدى. ولار قونىستانعان مەكەن «قازاقستان» اتالدى. بۇل حاندىق بارا-بارا ءوز تەرريتورياسىن ۇلعايتىپ، ۇلان-عايىر اۋماقتى يەمدەندى.

ولاي بولسا، قازاق حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىن حالقىمىزدا «قازاق» دەگەن ءسوزدىڭ بولماعانى ما؟ قازاق حاندىعىنا قاراعان سونشاما مول رۋ-تايپالار قالايشا وزىنە تاڭىلعان كەمسىتۋ ماعىناسىنداعى «قاشاق» (قاشقىن) ءسوزىن مالداندى؟ بىزدىڭشە، ءبىر حاندىق پەن تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ «قازاق» دەپ اتالۋىنىڭ باسقا سەبەبى بار.

ونىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى، قازاق حالقىن قۇراعان ەجەلگى تۇركى تايپالاردىڭ ىشىندە قازاق دەگەن ۇلىس بولعان. بۇل ات قازاق حالقىن قۇراعان رۋ-تايپالارمەن قاناتتاس وتىرعان ەرتە جازبالى ەلدەردىڭ تاريحىندا كەزدەسەدى. مىسالى:

1. ارابتىڭ ساياحاتشىسى مۇحاممەد ءال-ءاۋفي 1228 جىلى جازعان «تاڭداۋلى اڭگىمەلەر مەن اڭىزدار جيناعى» دەگەن كىتابىندا: «التايدى مەكەندەگەن قارلۇقتار... توعىز ۇلىسقا بولىنگەن. بۇلاردىڭ ىشىندە ءۇش تايپا چىعىل، ءۇش ۇلىس قازاق بار» دەيدى. بۇل قازاق حاندىعى قۇرىلۋدان 237 جىل بۇرىن.
2. پارسى تىلىندە 928 جىلى جازىلعان «الەم شەكارالارى» دەگەن كىتاپتا «الان ەلىندە قازاق دەگەن ۇلىس بار» دەيدى. الان دەگەنىمىز – قازاق حالقىنىڭ تەگىن قۇراعان ءىرى ۇلىستىڭ ءبىرى. ءوز كەزىندە ءبىر ەل بولىپ تۇرعان. بۇل قازاق حاندىعى قۇرىلۋدان 537 جىل بۇرىن.
3. ۆيزانتيانىڭ يمپەراتورى پورفيروگەنەت (905-959) كۋباننىڭ شىعىس جاعىن مەكەندەگەن ەلدى «قازاقيا» دەپ اتاعان. بۇل قازىرگى قازاق تىلىندە «قازاق جەرى»، «قازاق مەكەنى» دەگەن ءسوز. بۇل دا قازاق حاندىعى قۇرىلۋدان 500 جىلداي بۇرىن.
4. شىعىستىڭ ايگىلى كلاسسيك اقىنى ابىلقاسىم فيرداۋسي (940-1020) اتاقتى «شاھناما» ەپوپەياسىندا «كوك تەڭىزدىڭ سولتۇستىگىن مەكەن ەتكەن «قازاق» دەپ اتالاتىن كۇشتى جانە كوپ ەل بار»،- دەپ، تۇراننىڭ جاۋى يراندى قورقىتپاق بولعان. بۇل قازاق حاندىعىنان 450 جىلداي بۇرىن.
5. 968 جىلى جازىلعان «پوۆەست ۆرەمەننىح لەت» اتتى ورىس جىلناماسىندا 965 جىلى ورىس كنيازى سۆياتوسلاۆتىڭ كۋبان وزەنىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى كوساگتارعا (قازاقتارعا) شابۋىل جاساپ، ولاردى جەڭگەندىگى باياندالعان. تاعى دا سول ورىس دەرەكتەرىنە قاراعاندا، تمۋتاراكان كنيازى روستيسلاۆتىڭ 1022 جىلى كوساگتارعا (قازاقتارعا) شابۋىل جاساعان ءارى ولاردان سالىق الىپ تۇرعانى ايتىلادى. بۇل دا قازاق حاندىعىنان 433 جانە 490 جىل ىلگەرى.
6. ورىس شەجىرەسى نيكونوۆتا: «شىڭعىستىڭ اسكەرلەرى وڭتۇستىك روسسياعا شابۋىل جاساۋدىڭ الدىندا قازاقتاردى بۇلاپ-تالاعان ەدى» دەپ جازادى. بۇل ءحىىى عاسىردىڭ باسىنا تۋرا كەلەدى.
7. ماۋرەنناھردىڭ بيلەۋشىسى «ءامىر تەمىردىڭ جىلناماسىندا» 1356 جىلى قازاقتاردىڭ ماۋرەنناھرعا شابۋىل جاساعانى ايتىلادى. بۇل 109 جىل ىلگەرى.

جوعارىدا اتالعان جازبا دەرەكتەر بىزگە «قازاق» ءسوزىنىڭ قازاق حاندىعى قۇرىلعان حV عاسىردا پايدا بولماعانىن، قايتا ونىڭ ارىدان بار ءسوز ەكەنىن، ءارى «قازاقتىڭ» باتىس، شىعىستىڭ بارىنە ايپاراداي ايگىلى ۇلىس ەكەندىگىن ۇقتىرادى.

قىتايدىڭ جازبا دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك، قازاق ۇلىسىنىڭ تاريحقا ەڭ العاش پايدا بولۋى ءVىى-ءVىىى عاسىر. «تاڭ پاتشالىعى تاريحى، پارسى تاراۋىندا»: «پارسىلار شىعىس جاقتا توحار، قاڭلىلارمەن شەكارالاس، ولاردىڭ سولتۇستىك جاعىندا كاسا ۇلىسى تۇرادى» دەپ جازىلعان. ال، «يۋان پاتشالىعى تاريحىنداعى اۋدارمالارعا قوسىمشا» دەگەن كىتاپتا: «تۇركىلەر مەيلىنشە كۇشەيگەن كەزدە... ولاردىڭ باتىس بولەگىن كاسا، ياكي حاسا ۇلىستارى قونىستاندى. باتىس ەلدەرىنىڭ ەجەلگى دەرەكتەرىندە بۇل ۇلىس «قازاق» دەپ اتالعان. كاسا، ياكي حاسا وسى «قازاق» اتاۋىنىڭ بالاماسى» دەيدى.

وسى دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازاق ۇلىسىنىڭ ءبىر بولەگى (شىڭعىس شاپقىنشىلىعىنىڭ العاشقى كەزىندە) التايدى مەكەن ەتكەن بولسا، كوپ بولىگى كوكتەڭىزدىڭ (قازىرگى ارال تەڭىزىنىڭ) باتىس سولتۇستىگىن مەكەندەگەن.

تاريحشى ن.مىڭجانۇلىنىڭ ايتۋىنشا، «قازاق» ءسوزى تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ اتىنا بىردەن اينالعان ەمەس: «ول العاشىندا جەكە رۋ-تايپانىڭ اتى رەتىندە جارىققا شىققان. ودان سوڭ تايپالار وداعىنىڭ (ۇلىستىڭ) اتىنا اينالعان. مىسالى، كىشى ءجۇز الشىن رۋىنىڭ قۇرامىنداعى جەتىرۋ تايپالارى «قارت قازاق» دەپ تە اتالىپ جۇرگەن. «قازاق» اتاۋى كەيىن كەلە كەڭەيىپ، حالىق اتىنا، ۇلت اتىنا اينالعان».

جوعارعى دەرەكتەردەن «قازاق» اتاۋىنىڭ حV عاسىردا قۇرىلعان قازاق حاندىعىنان الدەقايدا كوپ بۇرىن، ياعني، ءVىى-ءVىىى عاسىرلاردا-اق بار اتاۋ ەكەنىن، ءارى ونىڭ ىرگەلى ۇلىس اتى ەكەنىن انىق كورۋگە بولادى. جانىبەك پەن كەرەي حاندار قۇرعان حاندىقتىڭ ەڭ العاشقى جانە ەڭ نەگىزگى كۇشى سول قازاق ۇلىسىنىڭ ادامدارى بولۋى مۇمكىندىككە ەڭ جاقىن. «قازاق» – قاشاق (قاشقىن) دەۋ اقىلعا سىيمايدى.

• «قازاق» دەگەن ءسوز قايدان شىققان؟

جوعارىدا ۇلتىمىزدىڭ قاشاننان بەرى «قازاق» دەپ اتالعانى جونىندە ايتتىق. ەندى بۇل ماقالامىزدا «قازاق» ءسوزى قالاي شىققان، قانداي ماعىناسى بار؟» دەگەن سۇراۋلارعا جاۋاپ بەرەمىز.

«قازاق» ءسوزىنىڭ قالاي شىققانى، ءمان-ماعىناسى جونىندەگى كوزقاراس، تالاس-تارتىستىڭ باستالعانىنا كوپ ۋاقىت ءوتتى. بىراق، ءالى كۇنگە دەيىن شەشىم بولدى دەپ ايتۋ قيىن. بۇل ءسوزدىڭ قالاي شىعۋى جانە ماعىناسىنا ايتىلعان پىكىرلەردى مىناداي ەكى تۇرگە ايىرىپ جيناقتاۋعا بولادى:

1. قالاي شىققانى تۋرالى;
2. ءمان-ماعىناسى تۋرالى.

ءى «قازاق» ءسوزى قالاي شىققان؟

1. «قازاق» ءسوزى «قاشاق» (قاشقىن) سوزىنەن وزگەرگەن دەۋشىلەر، بۇلاردىڭ پىكىرىنشە، «قازاق» ءسوزى «قاشاق» سوزىنەن وزگەرگەن. جوعارىدا ايتىلعان مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، زاكي ۆاليدي توعان جانە ەلىمىزدىڭ كەيبىر كىتاپ-جۋرنالىندا ايتىلعان جايلار وسىعان مىسال بولادى.
2. كادىمگى قۇس – «قاز» دەگەن ۇعىمنان شىققان، نەمەسە قازاقتاردىڭ كوشۋىن قازدىڭ ءتىزىلىپ ۇشقانىنا ۇقساتۋىنان پايدا بولعان دەۋشىلەر. اباي جانە كەيبىر حالىق اڭىزى وسىنى مەڭزەيدى.
3. ارابتاردىڭ كوشپەلى تايپالاردى ءوز جەرىندەگى «حۇزاعي» تايپاسىنا ۇقساتۋىنان «حۇزاعي» ايتىلۋدا وزگەرىپ، «قازاق» بولىپ كەتتى دەۋ (اباي).
4. «قازاق» اتاۋى ەجەلگى قازاق دالاسىن مەكەندەگەن ساق، كاسپي، حازار، از دەگەندەردەن قالىپتاسقان، نە وزگەرىپ قالىپتاسقان دەۋشىلەر. مىسالى، ولار ەرتەدەگى باسقا تايپالارعا ارالاسپاي بىرىڭعاي وتىرعان ساقتاردى «قاس ساقتار» (تازا ساقتار، بىرىڭعاي ساقتار) دەگەن. سول «قاس ساقتار» دەگەن ەكى ءسوز ۋاقىت وتە كەلە «قاساق» بولىپ، ودان كەيىن «قازاق» بولىپ كەتكەن دەگەن ەمەۋرىن بىلدىرەدى (م. اقىنجانوۆ، س. مۇقانوۆ). ەندى ءبىر عالىمدار: «ەرتەدە قازاق جەرىن كاسپي جانە ساق دەگەن تايپالار مەكەندەگەن. وسى ەكى تايپانىڭ بىرىگۋىنەن كاسپي – ساق، قاس ساق كەلىپ شىققان. بارا-بارا بۇل وزگەرىپ «قازاق» بولىپ كەتكەن»،- دەيدى. بۇلاردان ا. ن. بەرنشتام، ۆ. ۆ. رادلوۆ، ۆ. ۆ. بارتولد قاتارلى شەتەل عالىمدارىن ايتۋعا بولادى
5. ر. توقتاروۆ قازاق اتاۋى «قاز» (قۇس) جانە «اق» دەگەن سوزدەن قوسىلىپ «قازاق» بولدى دەسە، قازاقتىڭ ءحىح عاسىرداعى فولكلور زەرتتەۋشىسى ابۋباكىر ديۆاەۆ قازاق ءسوزى «قاز» بەن «ۇزاق» دەگەن ەكى قۇستىڭ اتىنان بىرىگىپ جاسالعان دەيدى.
6. ا. ءابدىراحمانوۆ: «قازاق» ءسوزى «قاز» جانە «وع» دەگەن ەكى تۇلعادان بىرىگىپ جاسالعان. «وع» دەگەنى ەسكى تىلىمىزدەگى رۋ-تايپا دەگەن ءسوز، بۇل باستابىندا «قاز وع» بولعانىمەن، بىرتە-بىرتە «قازاق» سوزىنە وزگەرگەن»،- دەيدى.

مۇنداي جورامالداردى ايتا بەرسەك وتە كوپ. ءبىز بۇل ارادا قازاق جانە باسقا شەتەل عالىمدارىنىڭ، ونان بۇرىنعى قازاق جورامالدارىنىڭ ءبىرشاما وكىلدىك سيپاتقا يە دەگەندەرىن ساناپ كورسەتتىك. ارينە، جورامال قاشان دا جورامال، ول ەشقاشان تۇجىرىم ەمەس. تۇجىرىمعا جەتۋ بارىسى – ۇزاق بارىس. بۇعان ىزدەنۋ، ءتۇرلى-ءتۇرلى جورامال جاساۋ، عىلىمي جولمەن دالەلدەۋ ارقىلى عانا جەتۋگە بولادى.

ارينە، جوعارىدا ايتىلعان جورامالداردىڭ ءبارىن ايتا سالعان ويجوتا دەۋگە بولمايدى، سول سياقتى ءبارىن بىردەي عىلىمي جورامال دەۋگە دە بولمايدى. بىزدىڭشە، بۇل پىكىرلەردىڭ ويجوتالارى دا، عىلىمي جورامالى دا بار.

وسىنداي عىلىمي جورامالدىڭ ىشىندەگى  شىندىققا ءبىر تابان جاقىنداۋى دەپ ءوز عالىمىمىز نىعمەت مىڭجانۇلىنىڭ پىكىرىن ايتۋعا بولادى. بىراق، بۇل كىسىنىڭ ويىنىڭ شىندىققا جاقىن ەكەنىن ايتۋدان بۇرىن، «قازاق» ءسوزىنىڭ قانداي ماعىنا بەرەتىنىنە از توقتالايىق. ويتكەنى، نىعمەت مىڭجانۇلى بۇل ءسوزدى شەشكەندە ماعىناسى مەن تۇلعاسىن بىرلەستىرىپ شەشەدى.

«قازاق» ءسوزىنىڭ نە ماعىناسى بار؟

«قازاق» ءسوزىن كىمدەردىڭ «قاشاق» (قاشقىن) ماعىناسى بار دەپ ايتقانىن جوعارىدا ايتتىق. وعان ەندى قايتا توقتالمايمىز. بۇل – ءبىر.

ەكىنشى، كەيبىر تاريح زەرتتەۋشى عالىمدار قازاق ءسوزى «ەرىكتىلەر» دەگەن ماعىنانى بەرەدى دەيدى. مىسالى، ابۋباكىر ديۆاەۆ: «قازاق» ءسوزى ءاسىلى «ەركىن جۇرگەن ادام» ۇعىمىنان الىنسا كەرەك» دەسە، اتاقتى ورىس عالىمدارى رادلوۆ، سامويلوۆيچتەر قازاق دەگەن ءسوزدى «تاۋەلسىز، ەركىن، ەرىكتى ادام» دەپ ماعىنالايدى. «قازاق شەجىرەسىنىڭ» اۆتورى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى دا وسى پىكىردى جاقتايدى. ول «قازاق» دەگەننىڭ ماعىناسىن «ءوز الدىنا ەل بولىپ ەركىن جۇرگەن حالىق دەگەن ءسوز» دەپ تۇسىندىرەدى.

شوقان ءۋاليحانوۆ بىردە: «قازاق» ءسوزى «ەرجۇرەك، باتىل» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى» دەسە، «شايبانناما» دا قازاق وتە قادىرلى ءسوز. مىقتى، كۇشتى، شابىتتى كورسەتەدى. ەۋروپا تىلىندە ونداي ۇعىمدى رىتسار (ەر) دەپ اتايدى دەيدى. سول سياقتى تەلقوجا جانۇزاقوۆ: «قازاق» دەگەن ءسوزدىڭ اۋەل باستاعى لەكسيكالىق ماعىناسى «ناعىز باتىل كىسىلەر، ەرجۇرەك جىگىتتەر، باتىر ادامدار» دەگەن بولسا كەرەك»،- دەيدى.

جوعارىدا ايتىلعان «قاشاق» (قاشقىن) دەگەننەن باسقالارىن جيناقتاپ كەلگەندە، قازاق ءسوزىنىڭ ماعىناسى «ەرجۇرەك، جەڭىمپاز، باتىل، ەركىن حالىق» دەگەنگە كەلەدى. وكىنەرلىگى، وسى عالىمداردىڭ ەشقايسىسى دا نەلىكتەن سولاي دەيتىندىكتەرىن ايتپايدى. بۇل ولاردىڭ جورامالىنىڭ ءبىر السىزدىگى ەدى. وسى السىزدىكتى نىعمەت مىڭجانۇلى ءدال تاۋىپ، سول كەمىستىكتى تولتىرعانداي بولدى. ول «قازاق» ءسوزىنىڭ جوعارىدا ايتىلعان ماعىناسىن قۇپتاي وتىرىپ، وسى ءسوزدىڭ تۇلعالىق جاعىنداعى وزگەرىستەرىمەن بايلانىستىرىپ شەشتى.

وسى ارادا وقىرماندارعا ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، «قازاق» ءسوزىنىڭ ەسكى ءسوز ەكەندىگى. ءيا، بۇل وتە ەسكى ءسوز. تىلىمىزدە مۇنان دا باسقا تۇلعاسى ساقتالىپ، ماعىناسى ۇمىت بولىپ كەتكەن سوزدەر بارشىلىق. ەگەر بۇلار جاڭا زاماندا پايدا بولعان بولسا ەدى (مىسالى، اقدالا اۋىلى، موڭعۇلكۇرە اۋدانى), وعان مۇنشا باس قاتىرۋدىڭ قاجەتى بولماس ەدى. مۇنان ءسوزدىڭ ماعىناسى قانشا كومەسكى تارسا، ونىڭ تامىرىنىڭ سونشا الىستا ەكەندىگىن كورەمىز.

«قازاق»  ءسوزىنىڭ شىعۋ قاينارى تىم الىستا. ونىڭ ماعىناسىن، تۇلعالىق جاقتاعى قۇبىلىستارىن تەك ارىدان ىزدەگەندە عانا تابۋعا بولادى. قازىرگى تىلىمىزدەن تابۋ مۇمكىندىگى جوق. عالىم نىعمەت مىڭجانۇلى ءدال سولاي قاراپ، ءدال سولاي ىستەدى. ول بۇل ءسوزدىڭ توركىنىن سوناۋ ارعى تۇركىلەردىڭ ورتاق زامانىنان ء(Vىى-ءVىىى عاسىرلاردان), ونىڭ قالدىق جازبا ەسكەرتكىشتەرىنەن ىزدەدى.

عالىمنىڭ دالەلدەۋىنشە، «قازاق» ءسوزى ەرتەدەگى جازبالاردان قاراعاندا، ەكى تۇلعادان (قاز+عاق) قۇرالعان تۋىندى ءسوز. مۇنىڭ العاشقىسى (قاز) – ەسكى ءتۇبىر، ال، سوڭعىسى (عاق) – ەسكى جۇرناق. مۇنى قالاي دالەلدەگەنىن ەندى عالىمنىڭ ءوز جازباسىنان كورەيىك.

«كونە تۇركى تىلىندە جازىلعان «ماڭگى تاستاردا» وسى «قاز» تۇبىرىنەن تۋىلعان «قازعانۋ» ءسوزى كەزدەسەدى. مىسالى، «تۇنيقۇق (تونىكوك) ەسكەرتكىشىندە» مىناداي سوزدەر بار:

«ىلتەرىس قاعان قازعان ماسار، ۇدۇبەن ءوزۇم قازعان ماسار، ءىل يەما، بۇدۇن يەما يوق ءارتاچى ءارتى. قازعانتۇفىن ءۇشۇن ءۇدۇ ءوزۇم قازعانتۇقىم ءۇشۇن ءىل يەما ءىل بولتي، بۇدن يەما بۇدۇن بولتي».

ماعىناسى: «ەلتەرىس قاعان ەرلىكپەن (كۇرەسپەسە), مەن ءوزىم ەرلىكپەن (كۇرەسپەسەم), ەل دە، حالىق تا جوق (بولار) ەدى. ەرلىكپەن (كۇرەسكەنىمىز) ءۇشىن، ءوزىم ۇدايى ەرلىكپەن (كۇرەسكەنىم) ءۇشىن ەل جانە ەل بولدى. حالىق جانە حالىق بولدى».

ورحون جازۋىمەن جازىلعان «كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىندە»:

«ءىنىم كۇلتەگىن ءبىرلا، ەكى شاد ءبىرلا ءولۇ ءيىتۇ قازعانتىم: انچا قازعانىپ، بىرىكى بودۇنىح وت سۇب قىلمادىم.

ماعىناسى: «ءىنىم كۇلتەگىنمەن بىرگە ەكى شادپەن بىرگە ءولىپ-ءتىرىلىپ ەرلىكپەن (كۇرەس) جۇرگىزدىم. وسىنداي ەرلىك جاساپ، بىرىككەن حالىقتى ءورت پەن سەلگە ۇشىراتپادىم».

اباقان وزەننىڭ بويىنداعى نايمان ۇلىسىنىڭ بۇقا حانىنا ارنالعان قۇلىپتاستا دا وسى «قازعانۋ» ءسوزى بارلىعى ءمالىم. وندا بىلاي دەلىنگەن:

«ەلىگىز ءۇچۇن قازعانۋ... ياعما تەگمىشى سۋ تەنگى يەتى ءبىڭ وعلان ەرتى».

اۋدارماسى: «ەلىڭىز ءۇشىن ەرلىكپەن جاۋعا تيىسكەن اسكەرى جەتى مىڭ ۇلان ەدى». جوعارىداعى ءۇش ەسكەرتكىشتەگى «قازعانۋ»، «قازعاندىق»، «قازعانتۇقىن»،  «قازعانماسار» دەگەن (كونە تىلىمىزدەگى) ەتىستىكتەر «ەركىندىككە ۇمتىلۋ»، «ەرلىك ىستەۋ»، «تابىسقا قول جەتكىزۋ» سىقىلدى ماعىنالاردا قولدانىلادى».

عالىم نىعمەت مىڭجانۇلى ءVىى-ءVىىى عاسىرلارداعى وسى ءسوزدىڭ ءحى عاسىرداعى تۇركى ءتىل عالىمى ماحمۇت قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات ات-تۇرىك» سوزدىگىندە «قازعانماق» تۇرىندە، ءحىV عاسىردىڭ باسىندا جازىلعان «قىپشاق ءتىلى سوزدىگىندە»، «قازعان»، «قازان» تۇرىندە كەزدەسەتىنىن ەسكەرتەدى. وسى كۇنگى ۇيعىر تىلىندەگى «شۇھرات قازانماق»، «ۇتۇق قازانماق» دەگەن تىركەستەرىندەگى «قازانماق» ءسوزىن ەسكە سالادى. بۇعان قوسا وراقتى (استىق وراتىن وراق) ايتادى. قازىرگى ۇيعىر حالقى اۋىزەكى ايتۋدا «ىوعاق» دەپ، جازعاندا «ىورعاق» دەپ جازادى. ال، ءبىز «ع» ءارپىن ءتۇسىرىپ، «وراق» دەپ ايتىپ، سولاي جازامىز.

دەمەك، ۇزاق ۋاقىتتىق ءتىلدىڭ دامۋ قۇبىلىسىنان «قازعاق» ءسوزىنىڭ «ع» دىبىسى ءتۇسىپ قالىپ، «قازاق» سوزىنە وزگەرگەن. مۇنىڭ تەگىندەگى ماعىناسى «ەرجۇرەك ەرىكتىلەر»، «ەركىن ادامدار»، «جەڭىمپاز» بولىپ كەلەدى. ناق وسى «قازعاق» ءسوزى ءVىىى عاسىرداعى ەنيسەي ەسكەرتكىشىندە «قازعاق وعلۇم» كۇيىندە جازىلعان. مۇنىڭ ماعىناسى «باتىر بالام»، «ەرجۇرەك بالام» دەگەن ءسوز بولادى.

مۇنان سىرت، ءسىبىر حالىقتارىنىڭ ەسكى تىلىندە دە «قازاق» ءسوزى «مىقتى، بەرىك، جويقىن، الىپ» دەگەن ماعىنادا ەكەن.

قورىتىپ ايتقاندا، «قازاق» ءسوزى ەسكى ءسوز. مۇنىڭ بايىرعى تۇلعاسى– «قازعاق». ماعىناسى جوعارىدا شوقان ءۋاليحانوۆ، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى،  رادلوۆ، بارتولد قاتارلى وقىمىستىلار ايتقان «ەرجۇرەك»، «ەركىن»، «جەڭىمپاز»، «باتىل» دەگەن ماعىنالارىمەن بىردەي.

سۇيىكتى وقىرمان، «قازاق» ءسوزىنىڭ قالاي شىققانى، ونىڭ نە ماعىناسى بارى تۋرالى تۇڭعىش رەت قازاقتىڭ ءوز عالىمى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ءوزىنىڭ «تاريحي راشيدي» اتتى كىتابىندا ايتقالى قازىرگە دەيىن 450 جىلدان استى. نىعمەت مىڭجانۇلىنىڭ تۇجىرىمى ەڭ سوڭعى تۇجىرىم بولا ما، جوق پا، وعان جاڭا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاقتانۋ عىلىمى قورىتىندى جاسايدى، سايىپ كەلگەندە، سىزدەر جاسايسىزدار.

ءتالىپباي قاباەۆ (1935-2017) ادەبيەتزەرتتەۋشى، باسپاگەر

(1994 جىل. «عىلىم بۇلاعى» جۋرنالى).

Abai.kz