Analar kenesining otbasy institutyn nyghaytudaghy missiyasy jәne qyzmeti

«Serpin» әleumettik damu últtyq qory QR Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining Azamattyq bastamalardy qoldau ortalyghy granty ayasynda  iske asyryp jatqan «Túrmystyq zorlyqtyng aldyn aludy media kenistikte qoldau»   jobasy qazirgi kýngi óte ózekti mәselege arnalghan manyzdy qadam.   Uәkiletti memlekettik organdar men ýkimettik emes úiymdardyng yntymaqtastyghyn arttyru  mәselelerdi birlesip sheshuding pәrmendi tetikterding biri.   Osy túrghydan alghanda men jetekshilik jasap kele jatqan Respublikalyq Analar kenesi de  atalghan jobanyn  qoghamgha paydaly bolatynyna senim bildiredi.

«Analar kenesi» ortalyghynyng qúrylghanyna 10 jyl toldy. Býgingi tanda 14 mynnan astam ananyng basyn biriktirip otyrghan konsulitativtik kenesshi organ auyldarda da bar. 2021 jyldan beri «Mәdeniyetti ana – mәdeniyetti últ», «Baqytty otbasy»  jobalary ayasynda  otbasy institutyn nyghaytu maqsatynda  qúqyqtyq, aqparattyq, әleumettik, moralidyq-psihologiyalyq qoldau kórsetu baghyttarynda kóptegen júmystardy  jýzege asyryp kelemiz.

Analar kenesi  «Baqytty otbasy»  ortalyqtarynda en  әielderge qúqyqtyq kómek beredi.Sebebi analardyng deni óz qúqyghyn bilmeydi. Olardyng arasynda  túrmysqa erte shyqqandar, diny aghymnyng jeteginde ketkender bar. Múnday analar ózderinin, balalarynyng qújattaryna salghyrt qaraydy. Biz olardyng qújattaryn rәsimdeuge, balabaqsha, túrghyn ýy kezegine túrugha qol úshyn sozamyz.

Ekinshi baghyt – psihiologiyalyq kómek. Qoghamda ózin joghaltyp alghan analar bar. Olar kýndelikti kýibeng tirlikpen, balalarynyng qamymen jýrip, ózderining ana, túlgha ekenin úmytyp qalghan. Múnday analar balagha ne ýiretedi? Erteng olardyng perzentteri abiuzerlerding qolyna týsetin qyz, bullingke tap bolatyn kelin, qysymgha úshyraytyn oqushy bolyp shyqpay ma? Ómirge, qorshaghan ortagha degen kózqarasy qanday bolady? Osy mәselelerdi sheshu ýshin ana psihologiyalyq túrghyda myqty boluy kerek.

Biz analardyng qanday da bir ispen ainalysuyna mýddelimiz. Sol ýshin olargha qysqa merzimde ózderi qalaghan mamandyqty iygeruge mýmkindik beremiz. Qazir kәsibin shyr ainaldyryp, mengergen mamandyghynyng jemisin jep otyrghan kelinshekter bar. Olardyng aldy seh ashyp, 12-20 adamdy júmyspen qamtyp otyr.

Otbasyndaghy әielding roli turaly

«Serpin» әleumettik damu últtyq qory  jobasynyng basty maqsattarynyng biri otbasy qúndylyqtaryn dәripteu, institutyn nyghaytu, әielderdi qorghau, analargha qúrmetti arttyru sharalaryna mediaqoldau kórsetu.   Iya, әiel – bir qolymen besikti terbetse, ekinshi qolymen әlemdi terbetedi. Óitkeni әiel-ana ómir dauylyn jenetin alapat kýshke iye. Onyng meyiri men peyili sýringenge – sýieu, jyghylghangha – demeu.

Áyel otbasyn biriktirip otyruy kerek. Ana ýiding mediatory jәne moderatory boluy tiyis. Ejelden solay bolghan. Aghayyn men tughannyng arasyn jalghap, әke men balanyng qarym-qatynasyna dәneker bolghan analardyng abyroyy biyik, bedeli joghary. Búl – mediatorlyq. Endi moderatorlyqqa toqtalayyq. Otanasy keshki asta dastarhan basynda otbasy mýshelerining basyn qosyp: «әkesi, býgin balang 5 aldy, qyzyng olimpiadagha barayyn dep jatyr» degen siyaqty jangha jylu syilaytyn әngimening shetin shygharyp otyrsa, otbasynyng bereke-birligi men yntymaghy arta beredi. Otbasynda er kisining atqaratyn mindeti – az, әiel adamdiki – kóp deuge bolmaydy. Otbasynyng әleumettik jaghdayyn jasau әkening mindeti bolsa, shanyraqtyng shattyghyn shalqytu ananyng mindeti. Otbasynda syilastyq pen sýiispenshilik bolghanda ghana bosagha berik, kerege keng bolady. Aqyldy ana bala tәrbiyesin uysynan shygharmaydy. Anasynyng meyirimin sezinip ósken bala ana arqyly ainalasyna shapaghat shuaghyn shashady. Basqa adamdargha baqyt syilaydy, ózi de baqytty bolady.

Býgingi tanda otbasynyng jýgin jalghyz ózi arqalaytyn әielder kóbeygen. Olar ishten tynyp, kýizelispen kýn keshedi. Osynday kelinshekterge kómek kórsetu ýshin elimizde «Baqytty otbasy» atty 38 ortalyq qúrylghan. Osy ortalyqtar әielderge moralidyq-psihologiyalyq qoldau kórsetedi. Biraq múny qate týsinip, teris qabyldaytyn azamattar bar. Olar әielderine: «Bar, saghan ýkimet kómektesedi» dep masyl boludy jalghastyra beredi.

Otbasy institutynda er azamattardyn roli tómendep ketken joq pa?

Otbasy institutynyng tiregi de, jýregi de – er adam. Islam dinine sәikes, jas júbaylar shanyraq kótergen kezde mindetti týrde sharighat sharty boyynsha neke qiyady. Nekening mәni er azamatqa jauapkershilik jýkteu, yaghny «bireuding mәpelep ósirgen qyzyna qorghan bolamyn, ony asyraymyn» degen uәdesin alu. Osydan-aq otaghasy degen sózding týp-tamyry terende ekenin týsinuge bolady. Búl otbasy institutynda otaghasynyn, er azamattyng róli zor әri manyzdy ekenining belgisi bolsa kerek.

Jasyratyny joq, biz úl balanyng tәrbiyesin bosansytyp, aqsatyp aldyq. Halqymyzda úlgha degen kózqaras bólek. Úly joq bolsa, ózin baqytsyz sanaytyn otbasylar da bar. «Búl úl ghoy, tiyispender, qyzdar istey salady» degen ústanym er balalardy kishkentay kezinen enjarlyqqa iytermeleydi. Apa-qaryndastaryn syilaugha, olargha arqa sýier bolugha baulymaydy. Úldardy óbeksite beredi. Al qyzgha ketetin adam dep qaraydy. Negizi úl balany jastayynan júmys isteuge ýiretu qajet. Minez qiyndyqtan ótken adamda ghana qalyptasady. Qazirgi ajyrasulardyn, otbasyn ústay almaytyn  erkekterding kóbengining týbinde tәrbiyeden ketken kemshilik jatyr. Búrynghy azamattardyng baysaldy bolghany sonsha, olar tipti dauys kótermeytin. Er kisining aiqaylauy ersi sanalatyn. Olar naqty sóilep, kesimdi pikir bildiretin. Qazirgidey shynghyryp, shinkildep jýrgen erkek bolmaytyn.

Qoghamda ózin syilata biletin er kisilerding qatary  azaydy. Shynymen syily azamat bolsa, onda ol óz otbasyn tolyghymen qamtamasyz etu mәselesin moyyna aluy kerek. Osy mindetti atqara almaghandyqtan, otbasynda er kisining róli tómendeydi. Sebebi әiel ózi aqsha tabatyn bolsa, barlyq mәseleni ózi sheshetin bolsa, er adam ne ýshin qajet? Jatypisher әkeni kórgen balanyng oghan degen kózqarasy ózgeredi. Erteng múnday shanyraqtyng úly ez bolyp ósedi. Óitkeni ol ýiinde әkesining emes, anasynyng sheshim qabyldaytynyn kórip ósedi jәne osyny kýtip otyrady. Al qyzy barghan jerinde kýieuining aitqanymen jýruge emes, kýieuin ózining aitqanymen jýrgizuge tyrysady. Biz úldyng jauapkershiligin arttyru qajet. Oghan qyzdargha bolashaq ana, bireuding kelini, bireuding jary retinde qaraudy ýiretu kerek. Áyelderdi jynystyq nysan retinde emes, úrpaqtyn, últtyn  tәrbiyeshisi retinde qabyldaudy mengertu qajet.

Otbasy instituty jәne úrpaq tәrbiyesindegi olqylyqtar

Ákesiz ósken qyz balanyng da olqy túsy bolady. Múnday qyzdar erkek pen әielding qarym-qatynasyn kórmey ósedi. Ákeni, er adamdy syilaudy bilmeydi. Keyin kelin bolghanda osy mәselemen betpe-bet keledi. Bala tәrbiyesinde әkening de, ananyng da róli manyzdy. Árqaysynyng óz orny bar. Jalghyzbasty, ajyrasyp ketken  әielderge qyryn qaraugha bolmaydy. Búl – taghdyr. Olardyng әrqaysynyng artynda týiini tarqamaghan mәsele túr.

«Qyzgha qyryq ýiden tyiym» degen naqyldy aitqanda, «úyat» degendi de aitu kerek. Mysaly keybir elderding úghymynda «úyat» degen kategoriya joq. Bizge búl úghym babalarymyzdan miras bolyp kele jatyr. Bizdi kóp nәrseden úyat ústaydy. Ashyq qoghamda ómir sýrip jatqandyqtan osy kategoriyany joghalta bastadyq. Búl eng birinshi ashyq-shashyq kiyinuden bastaldy. Qyz qúpiya boluy kerek. Qazir keybir qyzdardyng syry da, syiy da. Búl er adamdardyng olargha degen qúrmetin tómendetti. Qyz balagha tәrbie beru ananyng mindeti. Mysaly, bir qyzy ghana bolsa, onyng damuyna qarajat qúyady, biraq ol «erteng kelin bolady, ana bolady» degen súraqqa bas qatyrmaydy. Shyndap kelgende búl óz qyzyna jasalghan qastandyq. Qyz boyjetedi, ghashyq bolady, túrmysqa shyghady. Túrmysqa shyqqan song kýieuining kiyimin juyp, tamaghyn isteu siyaqty qarapayym mindet payda bolady. Osyny isti atqara almaytyn qyzdar kóp.  Týime qadaudy bilmeytin boyjetkender bar. Týime qaday almaghan qyzdyng bala baghugha shydamy jete me?

Otbasy ýshin jauapkershilikting zannamalyq negizderi qalay kýsheytildi?

2024 jyldyng 15 sәuirinde Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev otbasylyq-túrmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy túrugha baghyttalghan zangha qol qoydy.Jana zang әielder men balalargha qatysty qúqyq búzushylyqtar ýshin jazany kýsheytudi kózdeydi. Zangha әielder men balalargha qatysty kez kelgen sipattaghy zorlyq-zombylyq ýshin jauapkershilikti qatandatatyn, sonday-aq otbasy institutyn, kәmeletke tolmaghandardyng qauipsizdigin nyghaytatyn normalar engizildi.

Mysaly, 2017 jyly "Úryp-soghu" baby Qylmystyq kodeksten alynyp tastalghan bolatyn. Endi úryp-soqqan ýshin de qylmystyq jauapkershilik qarastyrylghan. Tәn auruyna úshyratqan, biraq densaulyqqa jenil ziyan keltiruge alyp kelmegen úryp-soghu nemese ózge de zorlyq-zombylyq әreketterin jasaghany ýshin 80 AEK-ke deyingi mólsherde aiyppúl salu, ne sol mólsherde týzeu júmystaryna, ne 80 saghatqa deyingi merzimge qoghamdyq júmystargha tartugha, ne 25 tәulikke deyingi merzimge qamaugha alu jazasy qarastyrylghan.

Zanda neke jәne otbasy zannamasynyng jana qaghidattary qarastyrylghan. Atap aitqanda, dәstýrli otbasylyq qúndylyqtardy qorghau, saqtau, nyghaytu jәne ilgeriletu; balalardy jalpyadamzattyq, últtyq, dәstýrli, mәdeni, otbasylyq qúndylyqtargha qúrmet ruhynda adamgershilik jәne ruhany tәrbiyeleudi qamtamasyz etu.

Otbasyn qoldau ortalyqtaryn qúru jәne olardyng qyzmeti zannamalyq túrghydan bekitildi. Olar audandar men qala audandarynda jergilikti atqarushy organdardyng sheshimimen budjet qarajaty jәne ózge de tyiym salynbaghan qarajat kózderi esebinen qúrylady.

Jahandanu jәne otbasy qúndylyqtarynyng roli turaly

Jahandanu zamanynda últtyq tәrbiyeden ajyrap qalmau ýshin syrtqy qúbylysty syny kózqaraspen qabyldau qajet. Qogham sanaly boluy kerek. Biz sanaly qoghamgha әli jetken joqpyz. Kózi tirisinde Ábish Kekilbaev atamyzdan: «Biz qanday qogham bolamyz? Dep súraghanymyzda ol: «Tenizde qatty jel túrghan kezde týbindegi qoqystyng barlyghyn alyp shyghady. Keyin dauyl basylghan kezde betine shyqqan qoqysty jinap, laqtyrugha bolady» degen. Qazir biz osynday jaghdaydamyz. Qoqys jan-jaqtan kelip jatyr. Biz búdan ótemiz. Tek uaqyt, shydam, sabyr qajet. Qoghamnyng sanasyn ózgertuge kýsh júmsaghan jón. Óskeleng úrpaqqa bizding salt-dәstýrimiz ózgelerden ozyq bolmasa, kem emes ekenin týsindiru kerek.

QR Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining Azamattyq bastamalardy qoldau ortalyghy granty ayasynda  iske asyryp jatqan «Túrmystyq zorlyqtyng aldyn aludy media kenistikte qoldau»   jobasy ayasynda men  Analar kenesining tóraghasy retinde   joba oryndaushylaryna arnayy súhbat berdim. Otbasy institutyn nyghaytudyn  zannamalyq, qúndylyq tetikteri turaly oy bólistim.Aldaghy uaqytta da «yrys aldy yntymaq» - dep, birlesip qyzmet atqara bergenimiz dúrys dep esepteymin.

Nazipa Shanay,

QHA Analar Kenesining tórayymy, Preziydent janyndaghy Áyelder isteri jәne otbasylyq-demografiyalyq sayasat jónindegi últtyq komissiya mýshesi.

Abai.kz