Din – Allagha jaqyndaudyn, iman keltiruding joly. Islam dinining asyl qúndylyqtarymen bite qaynasqan qazaq halqynyng salt-dәstýrleri qashanda últty úiystyryp, halyqty yntymaghymen baurap keledi. Talay ghasyr qorghandaryn búzyp shyghyp, birshama úrpaqqa kórkem minez ben taghylymdy tәrbie syilaghan din men dәstýr ózara sabaqtasyp, býginde tolyq adam jasaytyn ruhaniyattyng kózi retinde ýlken manyzgha ie boldy. Óitkeni, keshegi ata-babalarymyzdyng jýrip ótken sara joly men qalyptastyrghan qalyby– halqymyzdyn  salt-dәstýrleri  bolsa, halyq qamyn qarastyrghan  әdep-ibadan bastalatyn әdet-ghúryptarynyng bastauy islamgha  baryp tireledi. Qarap otyrsaq, tipti, ardaqty Payghambarymyz  Múhammedting (oghan Allanyng salauaty men sәlemi bolsyn) sýnneti men hadisteri  әdet-ghúryp  salt-sana retinde qalyptasyp, halqymyzdy adami, imaniy-ruhany jaghynan tәrbiyelep keledi.

Qazaqtyng ruhany dýniyetanymynda Allany eske alu, sózdi Alla atymen bastau – ejelden qalyptasqan dәstýr bolsa, «Alla atymen bastadym sóz әlibin, jarylqaghan, jaratqan, bir tәnirim» dep sóz bastap, Has Qajyb atanghan Jýsip Balasaghúny babamyzdan beri sóz bastaghan jyrau, sheshenderimizding eshqaysysynyng auzynan Allasy týspey óz oilaryn, ósiyet sózderin, tolghaularyn kóbine imandylyqqa, әdildikke, adamgershilikke negizdep jetkizgen. Úly hakim Abaydyng «Allanyn, Payghambardyng jolyndamyz, yntamyzdy búzbastyq imanymyz» deui – qazaq halqynyng islam dinin jýrekpen qabyldap, ony ómirlik qaghidagha ainaldyrghanyn aighaqtaydy. Búl jerde Abay dindi tek syrtqy ghibadat retinde emes, adam boyyndaghy izgilik pen ruhany tútastyqtyng ólshemi retinde týsindiredi. IYә,tarih paraghyn paraqtasaq, úshqyr oimen paryqtasaq, zertteushilerding payymdauynsha, elimizge islam dini VII ghasyrdyng basynda kelse, sol kezennen-aq qazaq halqy ústanghan salt-dәstýrlerding birqatary býgingi kýnge deyin jalghasyp keledi. Islam dini men mәdeniyetine deyin de halqymyzdyng ózindik әdet-ghúryptary boldy. Mәselen, «tasattyq», «besik qúda», «qarsy qúda», «sýiek janghyrtu», «qalyndyq alyp qashu» syndy dәstýrler el arasynda keng taraghan. Islam dini engennen keyin búl әdet-ghúryptar  joyylyp ketpey, sharighat qaghidalarymen jandanyp, әri qaray ýilesim tapty. Sebebi, hanafy mәzhabynyng negizin qalaghan imam  Ábu Hanifa halyqtyng әdet-ghúrpyna erekshe mәn berip, olardy eskergenin kóruge bolady. Sondyqtan búl jol ata-babalarymyz ýshin qolayly әri ýilesimdi boldy. Mysaly, halqymyzdyng salt-dәstýrinde kórshi aqysyna ejelden erekshe mәn berilgen. Búl – halyqtyng mәdeniyet pen payym-parasatynyng aiqyn kórinisi. Sondyqtan da ezuimen enshi bergen ata-babamyz: «Kórshi aqysy – Tәnir aqysy», «Ýy alma, kórshi al» dep kelesige kelimdi sózimen ósiyet qaldyrghan. Onyng týpki tórkini  Payghambarymyzdyng (oghan Allanyng salauaty men sәlemi bolsyn) «Kórshisi ash bolyp, ózi toq jatqan kisi mýmin emes», «Ýiden búryn kórshi al», «Jolgha shyqpas búryn joldas tap» degen hadisterinde beyәdeptik pen beybereketsizdikti baylap ústap, adamy bolmysty bayytatyn barometr baryn baghamdaymyz. Sonday-aq, halqymyz kýndelikti túrmys-tirshiliginde, ómirlik ústanymda әuelden Jaratushyny eske alyp, «Alla saqtasyn», «Alla jar bolsyn», «Alla aldynan jarylqasyn», «Allagha amanat» dep aitudy әdetke ainaldyrghan. Búnyng bәri – ruhany tәlim-tәrbiyeni boygha shuaq qyp darytyp berip, mәdeniyetimizding qalyptasuyna yqpal etetin izgi dәstýrler.Qarapayym sәlemdesuden bastalatyn sypayylyq ta músylmandyq әdeppen sabaqtas. Sondyqtan da qazaq halqynyng әdeptilik qaghidalary qasiyetti Qúran men hadisterden de nәr alyp, ómir tәjiriybesine ainalghan mazmúndy maqal-mәtelderde de kórinis tapqan.

IYә,  kez kelgen últtyng eng basty qúndylyghy – onyng tili, salt-dәstýri jәne mәdeniyeti bolsa,  búlardy bir-birinen bólip qaraugha bolmaydy, sebebi olar ózara ýilesip, tútas halyqtyng bolmysy men múratyn aiqyndaydy, bir emes birneshe buyndy tәrbiyeleydi. Osy túrghydan alghanda, qazaqtyng últtyq әri diny dәstýrlerining jas úrpaqty tәrbiyeleudegi róli orasan zor. Bir shyndyq bar: keshegi jetpis jyl boyy ýstemdik qúrghan kenestik iydeologiya qazaqtyng oshaghynan dindi yghystyrghanymen, dәstýrin joya almady. Shyndyghynda, qazaq ýshin din men dәstýr egiz úghymgha ainaldy. Dәstýrding saqtaluynyng arqasynda halqymyz sol kezende de músylmandyq bolmysyn joghaltpady. Qarap otyrsaq, әr halyqtyng ghasyrlar boyy qalyptasqan ózindik әdet-ghúrpy men salt-dәstýri bar. Adamzat balasy san aluan últtar men úlystardan qúralghan. Árqaysysyn erekshelendiretin óz tili, mәdeniyeti, dәstýri jәne diny senimderi bar. Búl aluantýrlilik – Alla Taghalanyng qúdiretti danalyghy.

Qarap otyrsaq, Qasiyetti Qúran Kәrimning «Hujurat» sýresining 13-ayatynda bylay delingen:«Ey, adam balasy! Biz senderdi bir er men әielden jarattyq. Sonday-aq bir-birlerindi tanyp-bilu ýshin senderdi týrli últtar men rulargha bóldik. Shyndyghynda, Allanyng qúzyrynda eng qadirlilering – taqualaryn. Aqiqatynda, Alla bәrin bilushi, әr nәrseden habardar».

Búl ayattan týigenimiz: Alla Taghala adamzatty әrtýrli halyq etip jaratyp, olardy ózara tanysugha, týsinisuge shaqyrghan. Ózgeni tanu arqyly adam ózin tany alady, al ózin tanu arqyly Jaratushyny yaghny Allany tanidy. Jer jýzinde qanshama milliondaghan halyqtar ómir sýrse de, olardyng týbi bir – bәri Adam Atadan taraydy. Músylman ýmbeti de әrtýrli últtar men úlystardan túrady. Árbir músylman halyq ózining qonystanghan jerine, ómir sýrgen aimaghyna qaray airyqsha tildik, nәsildik, mәdeny jәne últtyq erekshelikterge iye. Mysaly halqymyzdaghy islam dinimen ýndesetin mynaday dәstýrlerin erekshe ataugha bolady.

Qazaqtyng eng ýlken dәstýrli toylarynyng biri – shildehana bolsa, nәrestening dýniyege kelui – bir ghana әuletting emes, býkil auyldyng quanyshy sanalghan. Osy tústa «shildehana» sózining qaydan shyqqandyghyna toqtala ketsek. «Shildehana» sózi parsy tilinen engen. Shil — «40», hana — «toy» degen maghynany bildiredi. Yaghny bosanghan әielge 40 kýn tolghan kýni el-júrt jinalyp, ýlken toy jasap, nәresteni besikke salady. Bala – ómirding sәni, qyzyghy. Osyghan baylanysty halqymyz «Balaly ýy – bazar, balasyz ýy – mazar» dep kósem sózben kósile  aytyp, sheshen sózben sheber tarqatqan. Sol sebepti ata-babalarymyz nәreste dýniyege kelgende arnayy qoy soyyp, dәstýrli yrymyn jasaghan. Búl rәsim sharighatta «aqiqa» dep atalsa, qazaq dәstýrinde «qalja» degen ataumen belgili. Ataulary bólek bolghanymen, ekeuining de sәbiyding amandyghyn tilep, jana bosanghan ananyng sauyghyp, әldenuine jaghday jasaudaghy mәni bir. Sharighat boyynsha aqiqa qúrbandyghy er balagha – eki qoy, qyz balagha – bir qoydan shalynsa, qazaq saltynda qalja ýshin kóbine bir qoy soyylghan. Aytpaqshy, sharighat pen qazaq dәstýri boyynsha aqiqa qúrbandyghyna shalynatyn maldyng jaghdayy semiz әri kýtimdi boluy tiyis degen talap bar.Er bala qyzgha qaraghanda qomaghaylau (anasyn kóbirek emetin) bolghandyqtan, aqiqagha eki qoy shalynghan degen týsinik bar. Sonymen qatar, búl dәstýrding mәni – jana bosanghan әielding sauyghyp, ystyq sorpa iship, ayaq-qolyn bauyryna alyp, kýsh jinauyna jaghday jasau bolsa,  múnday qamqorlyq ana densaulyghynyng myqty boluyna әri balanyng dúrys ósip-jetiluine ong yqpal etken. Ata-babamyz әieldi bosanghannan keyin 40 kýn boyy jyly ýide ústap, erekshe kýtim jasaghan.

Qazaq halqynyng erekshe salttarynyng biri – azan shaqyryp at qong dәstýri.

Jana tughan nәrestege esim beru – halqymyzda asa manyzdy rәsim sanalghan. Sәby dýniyege kelgen sәtte onyng basyn qúbylagha qaratyp, ong qúlaghyna azan aitylyp, ata-anasy tandaghan esim ýsh ret qaytalanyp jariya etiledi. Sol  sebepti halyq arasynda «azan shaqyryp qoyghan aty» degen úghym keng taraghan.Búl amal ardaqty Payghambarymyzdyng (oghan Allanyng salauaty men sәlemi bolsyn) sýnnetinen bastau alady. Sharighat boyynsha nәrestening ong qúlaghyna azan, al sol qúlaghyna qamat aitu mústahap is bolyp esepteledi. Búl jayynda sahaba Ubaydulla ibn Ábu Rafigh (Alla oghan razy bolsyn) әkesinen mynaday derek jetkizedi:«Fatima anamyz úly Hasandy dýniyege әkelgende, Alla Elshisi (oghan Allanyng salauaty men sәlemi bolsyn) onyng qúlaghyna namazgha shaqyrghanday azan aitqanyn kórdim» (imam Tirmizy riuayaty).

Qazirgi zamanda balalardy tәrbiyeleuding eng tiyimdi joldarynyng biri – din men dәstýrdi sabaqtastyryp, imandylyqqa baulu. Óitkeni jetilgen eki dingek –balany izgilikke, meyirimge, adaldyqqa shaqyrady. Árbir ata-ana óz úrpaghynyng jaqsy adam bolyp ósuin qalaydy.  Ol ýshin bala boyyna eng әueli ruhany qúndylyqtardy siniru qajet. Din men dәstýr arqyly tәrbiyeleu – balany qorqytu nemese mindetteu emes, kerisinshe, oghan jýrek jyluymen, sýiispenshilikpen dúrys joldy kórsetu. Imandylyqqa tәrbiyelengen bala ýlkendi syilaydy, kishini qúrmetteydi, ótirik aitpaydy, jaman әdetten boyyn aulaq ústaydy. Alayda bir eskeretin jayt bar ol – balalardy belgili bir aghymnyng jetegine erip ketuden saqtau. Keyde shynyn aitu kerek, dindi ústanghansyp, últtyq dilimizden ajyrap qalu jaghdayy da kezdesedi. Kerisinshe, dәstýrdi ghana negizge alyp, diny qaghidalargha qayshy keletin jayttargha da jol berilip jatady. Sondyqtan dәstýr men dindi ýilestire ústanu – halqymyzdyng ruhany tútastyghyn saqtaudyng kepili. Sol sebepti din tәrbiyesi dәstýrmen sabaqtasyp, ata-ana baqylauymen, resmy din mamandarynyng týsindiruimen jýrgizilgeni dúrys. Búryn jalpy bilim beretin mektepterde 9-synypta «Dintanu negizderi» atty pәn mindetti týrde jýrgiziletin. Búl pәnning maqsaty – oqushylargha dinning tarihy, әlemdik jәne dәstýrli dinder, olardyng qúndylyqtary, mәdeniyettegi orny turaly ghylymy negizde týsinik beru edi. Pәndi qoghamdyq pәnder múghalimderi nemese arnayy dayyndyqtan ótken ústazdar jýrgizip, sabaqtyng mazmúny zayyrly sipatta bolatyn, yaghni, belgili bir dindi nasihattau emes, aqparattyq-aghartushylyq túrghyda beriletin. Qazir mektepte múghalim bolsam da diny sauattylyq jayyndaghy pәndi  kezdestirmeymin. Al joghary oqu oryndarynda uniyversiytet pen kolledjderde arnayy «Dintanu», «Teologiya», «Islamtanu» mamandyqtary, sabaqtary  bar. Sonymen qatar, keybir gumanitarlyq jәne әleumettik mamandyqtarda dintanugha baylanysty elektivti pәnder nemese kurstar úsynylady. Sondyqtan da mening ústaz retindegi úsynysym: qazirgi jas buyndy din men dәstýrge negizdelgen kurspen oqytu arqyly imandylyqqa tәrbiyeleu kerek. Din– balalargha ruhany negiz beretin ýlken mektep bolsa, ony júmsaq, dúrys jolmen jәne  últtyq dәstýrmen sabaqtastyryp ýiretkende ghana jemisin beredi. Sonymen qatar  dindi týsindirude oqushylardyng dengeyin eskeru qajet dep esepteymin. Kishkentay balagha auyr diny mindetterdi jýktey bergennen góri, aldymen izgilikke, adamgershilikke baulu manyzdy. Balany qorqytyp emes, sýiispenshilikpen ýiretu kerek. «Qúdaydan qoryq» dep emes, «Qúday jaqsy kóretin bala bol» dep jetkizgen әldeqayda paydaly bola ma dep oilaymyn. Eskeretin jayt: dinning atyn jamylyp qataldyqqa nemese shamadan tys talapqa barugha bolmaydy. Din tәrbiyesi tek namaz, orazamen ghana shektelmeydi, ol kýndelikti ómirdegi әdep-iba, minez-qúlyq, qayyrymdylyqpen de ólshenedi.

Balany dәstýr men dinmen tәrbiyeleuding paydaly jaqtary:

• Balany imandylyqqa, meyirimge, adaldyqqa ýiretedi.
• Ýlkendi syilau, kishini qúrmetteu, amanatqa adal bolu siyaqty qúndylyqtardy qalyptastyrady.
• Jaman әdetterden (ótirik, jalqaulyq, zúlymdyq) saqtandyrady.
• Jauapkershilik pen ar-úyat sezimin damytady

(Búl kesteni din men dәstýr tәrbiyesine baghyttaushy retinde bolashaqta kómegi bolar degen oimen berip otyrmyn)

Din men dәstýrdi sabaqtastyryp tәrbiyeleu – balany qorqytu nemese mindetteu emes, kerisinshe, oghan jýrek jyluymen, sýiispenshilikpen dúrys joldy kórsetu dep bilemin. Imandylyqqa tәrbiyelengen bala ýlkendi syilaydy, kishini qúrmetteydi, ótirik aitpaydy, jaman әdetten boyyn aulaq ústaydy. Mening oiym, qazirgi  giyperaktivti alifa ókilderin imandylyq arqyly tәrbiyeleu kerek. Qasiyetti Ramazan aiynda balalardyng da ýlkenderden qalyspay oraza ústap  bes paryzdyng birin atqaryp jýrgenin kóru – olardyng jýreginde imandylyqtyng núry bar ekenin kórsetedi. Búl – qoghamymyz ýshin ýlken quanysh. Óitkeni imandy úrpaq – bolashaqtyng berik negizi.

Qorytyndylay kele, din  men dәstýr – balalargha beriletin tәrbiyening eng asyl bastauy. Olardy din  men dәstýr arqyly bolashaqty baghamdaugha ýiretu, imandylyqqa baulu әrqashan ózekti bolmaq.Osylaysha  biz jauapkershiligi mol, ar-úyatty, meyirimdi úrpaq tәrbiyeley alamyz. Sebebi, din men dәstýr – ruhany tәrbiyening negizgi dingegi emes pe?!

Jetkenshek Mendighaliyúly,

Almaty qalasy, №174 mektep-gimnaziyanyng qazaq tili men әdebiyeti pәnining múghalimi

Abai.kz