Дін – Аллаға жақындаудың, иман келтірудің жолы. Ислам дінінің асыл құндылықтарымен біте қайнасқан қазақ халқының салт-дәстүрлері қашанда ұлтты ұйыстырып, халықты ынтымағымен баурап келеді. Талай ғасыр қорғандарын бұзып шығып, біршама ұрпаққа көркем мінез бен тағылымды тәрбие сыйлаған дін мен дәстүр өзара сабақтасып, бүгінде толық адам жасайтын руханияттың көзі ретінде үлкен маңызға ие болды. Өйткені, кешегі ата-бабаларымыздың жүріп өткен сара жолы мен қалыптастырған қалыбы– халқымыздың  салт-дәстүрлері  болса, халық қамын қарастырған  әдеп-ибадан басталатын әдет-ғұрыптарының бастауы исламға  барып тіреледі. Қарап отырсақ, тіпті, ардақты Пайғамбарымыз  Мұхаммедтің (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) сүннеті мен хадистері  әдет-ғұрып  салт-сана ретінде қалыптасып, халқымызды адами, имани-рухани жағынан тәрбиелеп келеді.

Қазақтың рухани дүниетанымында Алланы еске алу, сөзді Алла атымен бастау – ежелден қалыптасқан дәстүр болса, «Алла атымен бастадым сөз әлібін, жарылқаған, жаратқан, бір тәңірім» деп сөз бастап, Хас Қажыб атанған Жүсіп Баласағұни бабамыздан бері сөз бастаған жырау, шешендеріміздің ешқайсысының аузынан Алласы түспей өз ойларын, өсиет сөздерін, толғауларын көбіне имандылыққа, әділдікке, адамгершілікке негіздеп жеткізген. Ұлы хакім Абайдың «Алланың, Пайғамбардың жолындамыз, ынтамызды бұзбастық иманымыз» деуі – қазақ халқының ислам дінін жүрекпен қабылдап, оны өмірлік қағидаға айналдырғанын айғақтайды. Бұл жерде Абай дінді тек сыртқы ғибадат ретінде емес, адам бойындағы ізгілік пен рухани тұтастықтың өлшемі ретінде түсіндіреді. Иә,тарих парағын парақтасақ, ұшқыр оймен парықтасақ, зерттеушілердің пайымдауынша, елімізге ислам діні VII ғасырдың басында келсе, сол кезеңнен-ақ қазақ халқы ұстанған салт-дәстүрлердің бірқатары бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді. Ислам діні мен мәдениетіне дейін де халқымыздың өзіндік әдет-ғұрыптары болды. Мәселен, «тасаттық», «бесік құда», «қарсы құда», «сүйек жаңғырту», «қалыңдық алып қашу» сынды дәстүрлер ел арасында кең тараған. Ислам діні енгеннен кейін бұл әдет-ғұрыптар  жойылып кетпей, шариғат қағидаларымен жанданып, әрі қарай үйлесім тапты. Себебі, ханафи мәзһабының негізін қалаған имам  Әбу Ханифа халықтың әдет-ғұрпына ерекше мән беріп, оларды ескергенін көруге болады. Сондықтан бұл жол ата-бабаларымыз үшін қолайлы әрі үйлесімді болды. Мысалы, халқымыздың салт-дәстүрінде көрші ақысына ежелден ерекше мән берілген. Бұл – халықтың мәдениет пен пайым-парасатының айқын көрінісі. Сондықтан да езуімен енші берген ата-бабамыз: «Көрші ақысы – Тәңір ақысы», «Үй алма, көрші ал» деп келесіге келімді сөзімен өсиет қалдырған. Оның түпкі төркіні  Пайғамбарымыздың (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) «Көршісі аш болып, өзі тоқ жатқан кісі мүмин емес», «Үйден бұрын көрші ал», «Жолға шықпас бұрын жолдас тап» деген хадистерінде бейәдептік пен бейберекетсіздікті байлап ұстап, адами болмысты байытатын барометр барын бағамдаймыз. Сондай-ақ, халқымыз күнделікті тұрмыс-тіршілігінде, өмірлік ұстанымда әуелден Жаратушыны еске алып, «Алла сақтасын», «Алла жар болсын», «Алла алдынан жарылқасын», «Аллаға аманат» деп айтуды әдетке айналдырған. Бұның бәрі – рухани тәлім-тәрбиені бойға шуақ қып дарытып беріп, мәдениетіміздің қалыптасуына ықпал ететін ізгі дәстүрлер.Қарапайым сәлемдесуден басталатын сыпайылық та мұсылмандық әдеппен сабақтас. Сондықтан да қазақ халқының әдептілік қағидалары қасиетті Құран мен хадистерден де нәр алып, өмір тәжірибесіне айналған мазмұнды мақал-мәтелдерде де көрініс тапқан.

Иә,  кез келген ұлттың ең басты құндылығы – оның тілі, салт-дәстүрі және мәдениеті болса,  бұларды бір-бірінен бөліп қарауға болмайды, себебі олар өзара үйлесіп, тұтас халықтың болмысы мен мұратын айқындайды, бір емес бірнеше буынды тәрбиелейді. Осы тұрғыдан алғанда, қазақтың ұлттық әрі діни дәстүрлерінің жас ұрпақты тәрбиелеудегі рөлі орасан зор. Бір шындық бар: кешегі жетпіс жыл бойы үстемдік құрған кеңестік идеология қазақтың ошағынан дінді ығыстырғанымен, дәстүрін жоя алмады. Шындығында, қазақ үшін дін мен дәстүр егіз ұғымға айналды. Дәстүрдің сақталуының арқасында халқымыз сол кезеңде де мұсылмандық болмысын жоғалтпады. Қарап отырсақ, әр халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі бар. Адамзат баласы сан алуан ұлттар мен ұлыстардан құралған. Әрқайсысын ерекшелендіретін өз тілі, мәдениеті, дәстүрі және діни сенімдері бар. Бұл алуантүрлілік – Алла Тағаланың құдіретті даналығы.

Қарап отырсақ, Қасиетті Құран Кәрімнің «Хужурат» сүресінің 13-аятында былай делінген:«Ей, адам баласы! Біз сендерді бір ер мен әйелден жараттық. Сондай-ақ бір-бірлеріңді танып-білу үшін сендерді түрлі ұлттар мен руларға бөлдік. Шындығында, Алланың құзырында ең қадірлілерің – тақуаларың. Ақиқатында, Алла бәрін білуші, әр нәрседен хабардар».

Бұл аяттан түйгеніміз: Алла Тағала адамзатты әртүрлі халық етіп жаратып, оларды өзара танысуға, түсінісуге шақырған. Өзгені тану арқылы адам өзін тани алады, ал өзін тану арқылы Жаратушыны яғни Алланы таниды. Жер жүзінде қаншама миллиондаған халықтар өмір сүрсе де, олардың түбі бір – бәрі Адам Атадан тарайды. Мұсылман үмбеті де әртүрлі ұлттар мен ұлыстардан тұрады. Әрбір мұсылман халық өзінің қоныстанған жеріне, өмір сүрген аймағына қарай айрықша тілдік, нәсілдік, мәдени және ұлттық ерекшеліктерге ие. Мысалы халқымыздағы ислам дінімен үндесетін мынадай дәстүрлерін ерекше атауға болады.

Қазақтың ең үлкен дәстүрлі тойларының бірі – шілдехана болса, нәрестенің дүниеге келуі – бір ғана әулеттің емес, бүкіл ауылдың қуанышы саналған. Осы тұста «шілдехана» сөзінің қайдан шыққандығына тоқтала кетсек. «Шілдехана» сөзі парсы тілінен енген. Шіл — «40», хана — «той» деген мағынаны білдіреді. Яғни босанған әйелге 40 күн толған күні ел-жұрт жиналып, үлкен той жасап, нәрестені бесікке салады. Бала – өмірдің сәні, қызығы. Осыған байланысты халқымыз «Балалы үй – базар, баласыз үй – мазар» деп көсем сөзбен көсіле  айтып, шешен сөзбен шебер тарқатқан. Сол себепті ата-бабаларымыз нәресте дүниеге келгенде арнайы қой сойып, дәстүрлі ырымын жасаған. Бұл рәсім шариғатта «ақиқа» деп аталса, қазақ дәстүрінде «қалжа» деген атаумен белгілі. Атаулары бөлек болғанымен, екеуінің де сәбидің амандығын тілеп, жаңа босанған ананың сауығып, әлденуіне жағдай жасаудағы мәні бір. Шариғат бойынша ақиқа құрбандығы ер балаға – екі қой, қыз балаға – бір қойдан шалынса, қазақ салтында қалжа үшін көбіне бір қой сойылған. Айтпақшы, шариғат пен қазақ дәстүрі бойынша ақиқа құрбандығына шалынатын малдың жағдайы семіз әрі күтімді болуы тиіс деген талап бар.Ер бала қызға қарағанда қомағайлау (анасын көбірек еметін) болғандықтан, ақиқаға екі қой шалынған деген түсінік бар. Сонымен қатар, бұл дәстүрдің мәні – жаңа босанған әйелдің сауығып, ыстық сорпа ішіп, аяқ-қолын бауырына алып, күш жинауына жағдай жасау болса,  мұндай қамқорлық ана денсаулығының мықты болуына әрі баланың дұрыс өсіп-жетілуіне оң ықпал еткен. Ата-бабамыз әйелді босанғаннан кейін 40 күн бойы жылы үйде ұстап, ерекше күтім жасаған.

Қазақ халқының ерекше салттарының бірі – азан шақырып ат қою дәстүрі.

Жаңа туған нәрестеге есім беру – халқымызда аса маңызды рәсім саналған. Сәби дүниеге келген сәтте оның басын құбылаға қаратып, оң құлағына азан айтылып, ата-анасы таңдаған есім үш рет қайталанып жария етіледі. Сол  себепті халық арасында «азан шақырып қойған аты» деген ұғым кең тараған.Бұл амал ардақты Пайғамбарымыздың (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) сүннетінен бастау алады. Шариғат бойынша нәрестенің оң құлағына азан, ал сол құлағына қамат айту мұстахап іс болып есептеледі. Бұл жайында сахаба Убайдулла ибн Әбу Рафиғ (Алла оған разы болсын) әкесінен мынадай дерек жеткізеді:«Фатима анамыз ұлы Хасанды дүниеге әкелгенде, Алла Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) оның құлағына намазға шақырғандай азан айтқанын көрдім» (имам Тирмизи риуаяты).

Қазіргі заманда балаларды тәрбиелеудің ең тиімді жолдарының бірі – дін мен дәстүрді сабақтастырып, имандылыққа баулу. Өйткені жетілген екі дінгек –баланы ізгілікке, мейірімге, адалдыққа шақырады. Әрбір ата-ана өз ұрпағының жақсы адам болып өсуін қалайды.  Ол үшін бала бойына ең әуелі рухани құндылықтарды сіңіру қажет. Дін мен дәстүр арқылы тәрбиелеу – баланы қорқыту немесе міндеттеу емес, керісінше, оған жүрек жылуымен, сүйіспеншілікпен дұрыс жолды көрсету. Имандылыққа тәрбиеленген бала үлкенді сыйлайды, кішіні құрметтейді, өтірік айтпайды, жаман әдеттен бойын аулақ ұстайды. Алайда бір ескеретін жайт бар ол – балаларды белгілі бір ағымның жетегіне еріп кетуден сақтау. Кейде шынын айту керек, дінді ұстанғансып, ұлттық ділімізден ажырап қалу жағдайы да кездеседі. Керісінше, дәстүрді ғана негізге алып, діни қағидаларға қайшы келетін жайттарға да жол беріліп жатады. Сондықтан дәстүр мен дінді үйлестіре ұстану – халқымыздың рухани тұтастығын сақтаудың кепілі. Сол себепті дін тәрбиесі дәстүрмен сабақтасып, ата-ана бақылауымен, ресми дін мамандарының түсіндіруімен жүргізілгені дұрыс. Бұрын жалпы білім беретін мектептерде 9-сыныпта «Дінтану негіздері» атты пән міндетті түрде жүргізілетін. Бұл пәннің мақсаты – оқушыларға діннің тарихы, әлемдік және дәстүрлі діндер, олардың құндылықтары, мәдениеттегі орны туралы ғылыми негізде түсінік беру еді. Пәнді қоғамдық пәндер мұғалімдері немесе арнайы дайындықтан өткен ұстаздар жүргізіп, сабақтың мазмұны зайырлы сипатта болатын, яғни, белгілі бір дінді насихаттау емес, ақпараттық-ағартушылық тұрғыда берілетін. Қазір мектепте мұғалім болсам да діни сауаттылық жайындағы пәнді  кездестірмеймін. Ал жоғары оқу орындарында университет пен колледждерде арнайы «Дінтану», «Теология», «Исламтану» мамандықтары, сабақтары  бар. Сонымен қатар, кейбір гуманитарлық және әлеуметтік мамандықтарда дінтануға байланысты элективті пәндер немесе курстар ұсынылады. Сондықтан да менің ұстаз ретіндегі ұсынысым: қазіргі жас буынды дін мен дәстүрге негізделген курспен оқыту арқылы имандылыққа тәрбиелеу керек. Дін– балаларға рухани негіз беретін үлкен мектеп болса, оны жұмсақ, дұрыс жолмен және  ұлттық дәстүрмен сабақтастырып үйреткенде ғана жемісін береді. Сонымен қатар  дінді түсіндіруде оқушылардың деңгейін ескеру қажет деп есептеймін. Кішкентай балаға ауыр діни міндеттерді жүктей бергеннен гөрі, алдымен ізгілікке, адамгершілікке баулу маңызды. Баланы қорқытып емес, сүйіспеншілікпен үйрету керек. «Құдайдан қорық» деп емес, «Құдай жақсы көретін бала бол» деп жеткізген әлдеқайда пайдалы бола ма деп ойлаймын. Ескеретін жайт: діннің атын жамылып қаталдыққа немесе шамадан тыс талапқа баруға болмайды. Дін тәрбиесі тек намаз, оразамен ғана шектелмейді, ол күнделікті өмірдегі әдеп-иба, мінез-құлық, қайырымдылықпен де өлшенеді.

Баланы дәстүр мен дінмен тәрбиелеудің пайдалы жақтары:

• Баланы имандылыққа, мейірімге, адалдыққа үйретеді.
• Үлкенді сыйлау, кішіні құрметтеу, аманатқа адал болу сияқты құндылықтарды қалыптастырады.
• Жаман әдеттерден (өтірік, жалқаулық, зұлымдық) сақтандырады.
• Жауапкершілік пен ар-ұят сезімін дамытады

(Бұл кестені дін мен дәстүр тәрбиесіне бағыттаушы ретінде болашақта көмегі болар деген оймен беріп отырмын)

Дін мен дәстүрді сабақтастырып тәрбиелеу – баланы қорқыту немесе міндеттеу емес, керісінше, оған жүрек жылуымен, сүйіспеншілікпен дұрыс жолды көрсету деп білемін. Имандылыққа тәрбиеленген бала үлкенді сыйлайды, кішіні құрметтейді, өтірік айтпайды, жаман әдеттен бойын аулақ ұстайды. Менің ойым, қазіргі  гиперактивті альфа өкілдерін имандылық арқылы тәрбиелеу керек. Қасиетті Рамазан айында балалардың да үлкендерден қалыспай ораза ұстап  бес парыздың бірін атқарып жүргенін көру – олардың жүрегінде имандылықтың нұры бар екенін көрсетеді. Бұл – қоғамымыз үшін үлкен қуаныш. Өйткені иманды ұрпақ – болашақтың берік негізі.

Қорытындылай келе, дін  мен дәстүр – балаларға берілетін тәрбиенің ең асыл бастауы. Оларды дін  мен дәстүр арқылы болашақты бағамдауға үйрету, имандылыққа баулу әрқашан өзекті болмақ.Осылайша  біз жауапкершілігі мол, ар-ұятты, мейірімді ұрпақ тәрбиелей аламыз. Себебі, дін мен дәстүр – рухани тәрбиенің негізгі діңгегі емес пе?!

Жеткеншек Меңдіғалиұлы,

Алматы қаласы, №174 мектеп-гимназияның қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Abai.kz