Жаһандану дәуірінде шекараның шартты ұғымға айналғаны рас. Бүгінде ешбір ел өзге жұрттан оқшауланып өмір сүре алмайды. Қазақстан да әлемдік экономикалық үрдістен тыс қалмай, алыс-жақын елдермен байланысын күшейтіп келеді.

Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың шетелдік инвестиция тарту бағытындағы қадамдары осы тұрғыда құптарлық. Дегенмен ұлан-байтақ жеріміз болғанымен, тарихи зобалаңдар мен геноцидтердің салдарынан халқымыз саны аз күйде қалды. Осындай азшылық демографиямен алып мемлекеттердің экономикалық экспансиясына ұшырап, жұтылып кетпейміз бе деген қауіп көптің көкейінде жүр. Бұл алаңдаушылық елге жанашыр әрбір азаматты мазалайтыны анық.

Инвестициялық келісімдердегі ашықтық – Ұлттық қауіпсіздік мәселесі

Қазақстанға келген әрбір ірі инвестор – бұл тек ақша мен технология емес, ел тағдырын айқындайтын шешімдердің жаңа парағы. Бізге миллиардтаған долларлық жобалар ұсынылады, жаңа зауыттар салынады, жаңа құбырлар тартылып, көлік дәліздері салынуда. Бірақ осы шешімдердің көбі жұртқа жария болмай, жоғарыдағы кабинеттерде қабылданып жатады. Қандай шартпен келісілді, кім қандай кепіл берді, қандай жеңілдіктер жасалды – бұның бәрі көбінесе «мемлекеттік» немесе «коммерциялық құпия» деген мөрдің астында.

Бұл – жаңа Қазақстандағы ескі әдет. Біз ашық қоғам құрамыз деп ұрандатамыз, бірақ ірі жобалардың мән-жайы әлі де құпия. Kazakhgate жанжалы еске түседі – мұнай келісімдеріндегі сыбайлас жемқорлық біздің елдің атын бүкіл әлемге шығарды, бірақ жақсы жағынан емес.

Қауіп – сырттан емес, іштен!

Қазақ қоғамында Қытайға деген үрей ежелден бар. «Қара қытай қаптағанда…» деп басталатын сөз әлі күнге дейін айтылып қалады. Алайда шын қауіп – Қытайдың өзі емес, ұлттық байлықты өз қолымен беріп жіберетін, жеке мүддесін ел мүддесінен жоғары қоятын сатқын немесе жауапсыз шенеуніктер.

Тарих бізге сабақ болуға тиіс: 1990-жылдары жасалған мұнай келісімдерінің барлығы дерлік Қазақстанның үлесі аз, бірақ алдын ала төленетін транштар үлкен болған схемалар болды. Ол кезде бастысы – ел қазынасына жылдам ақша кіргізу еді. Нәтижесінде қоғам бір сәтке тыныстап, мұнай долларларының лебін сезді, бірақ ұзақмерзімді перспективада бұл келісімдер бізді өз жерімізде аз үлеспен қалдырды

Ашықтық – сенім кепілі!

Егер егемендікті сақтап қалғымыз келсе, бізге сыртқы капиталдан емес, өзіміздің жауапсыз шешімдерімізден сақтану керек. Ресеймен де, Қытаймен де, Батыспен де жасалатын жаңа жобалар – ашық талқылануы тиіс.

• Қоғамдық тыңдаулар өткізілсін.
• Келісімшарттардың құпия емес бөлігі жұртқа жариялансын.
• Парламент пен қоғам бақылау жүргізсін.

Басқаша болса, бүгінгі шешімдердің ауыртпалығын ертең бүкіл халық көтереді: тарифтер өседі, қарыздар көбейеді, ал стратегиялық активтер шетел капиталына тәуелді болып кетеді.

Ұлттық мүдде – бәрінен биік!

Инвестиция қажет, бұл – даусыз. Бірақ ол ұлттық мүддеге қайшы келмей, әділ әрі ашық шарттарда жасалуы тиіс. Бізге керек нәрсе – шетелден қорқу емес, өзімізден қорқу, өзіміздің қателігімізді қайталамау. Алып мемлекеттер бізден сұрамай ресурстарды бөліп алған жоқ – бәрін біздің қолымызбен, біздің келісімімізбен алды.

Соңғы уақытта әсіресе Қытай Халық Республикасымен қатынас бұрын-соңды болмаған деңгейге жетті. Екі ел арасында визасыз жүріп-тұру тәртібі енгізіліп, аспан асты елінің азаматтары Қазақстанға ағылып келе бастады. Мұны туристік әлеуеттің артуы деп қуанғандар да бар. Алайда визасыз кірген қытайлықтардың бір бөлігі турист ретінде уақытша емес, тұрақтап қалып, бизнес ашып жатқаны да жасырын емес. Олардың нақты немен айналысатыны жөнінде қоғамда сұрақ көп. Жуырда Қазақстан халқы Ассамблеясының сессиясында Президент Тоқаев Ресей мен Қытай туралы пікірін білдіріп: «Ресей – Қазақстанның ежелден негізгі стратегиялық серіктесі әрі сенімді одақтасы. Қытай халқымен ықпалдастық тамыры тереңде жатыр. Қытай халқы қазақ халқына ешқашан зиян келтірген жоқ, болашақта да зиян келтірмейді» – деді. Рас, Ресейдің қаншалықты «сенімді одақтас» екенін балаға дейін біледі. Ал Қытайдың «ешқашан зиян келтірмейді» дегеніне қаншалықты сенуге болады? Өткен тарихында Шыңғыс ханнан бастап жапон милитаристеріне дейін талай ауыр кезеңді бастан өткерген Қытай қазаққа ашық жаулық қылмағаны рас. Бірақ алдағы уақытта да солай болады деп кесіп айту қиын.

«Қытай оянғанда бүкіл әлем дірілдейді» деген нақыл сөз Наполеон Бонапарттан қалған деседі. Бүгінде сол алып Қытай оянып, әлемдік державаға айналды – экономикалық, саяси, технологиялық қуаты жағынан қазір ол «ұйықтап жатқан» момақан ел емес. Сондықтан Президент Тоқаевтың Пекинге сапарлап, миллиардтаған қаржы әкелгенін естігенде, жұртшылықтың көңілінде түрлі күдік пайда болды. Әлеуметтік желіні ашып қарасақ, Қытайдың қазіргі қадамдары жайлы әрқилы мәлімет өріп жүр. Олардың кейбірі көңілге кәдімгідей қорқыныш ұялатады. Ашық ақпарат көздеріндегі деректерге сүйене отырып, Қытайдың қазіргі экономикалық экспансиясы туралы шолу жасап көрелік.

Қытайдың жаһандық экономикалық экспансиясы

Қытай өз ықпалын дүние жүзінде әскери жолмен емес, негізінен «жұмсақ күш» және экономикалық тетіктер арқылы кеңейтіп келеді. Бейжіңнің әлемдік әсерін арттырудағы негізгі механизмдерін сарапшылар бірнеше бағытқа бөледі:

«Бір белдеу – бір жол» бастамасы...

2013 жылы Си Цзиньпин ұсынған бұл жоба бүгінде әлемнің 140-тан астам еліне таралып отыр. Мақсаты – Қытайды Азия, Еуропа, Африка, Латын Америкасына теміржол, порт, автожолдар арқылы тығыз байлау. Бейжің дамушы елдерге миллиардтаған доллар салып, жол, порт, зауыттар тұрғызады, есесіне сол елдердің ресурстарына қол жеткізеді және саяси қолдау алады. Шри-Ланкадағы Хамбантота порты – соның айғағы: қарызын өтей алмаған ел оны 99 жылға Қытайға жалға беруге мәжбүр болды. Бұл – қару ұстамай-ақ стратегиялық активті қолға түсірудің үлгісі.

«Қарыз қақпаны» дипломатиясы...

Қытайдың несие саясаты сырт көзге тиімді көрінеді: шарттары жеңіл, пайыз төмен. Бірақ қайтару мүмкін болмай қалса, мәселе күрт өзгереді. Тәжікстан 2011 жылы қарыздың бір бөлігін кешіру үшін 1158 км² жерін Қытайға берді. Қырғызстанның қарызы ЖІӨ-нің 40%-ына жетіп, ел ішінде «қытайлар Бішкек ЖЭО-ын немесе негізгі жолдарды алып қоюы мүмкін» деген қауіп күшейді. Бұл тәуелсіздікке төнетін тікелей қатер: қарыз ауыртпалығы артқан сайын елдің саяси маневр мүмкіндігі азаяды.

Өндірісті сыртқа шығару...

Қытай тек қарыз беріп қана қоймай, өндірісін де дамушы елдерге көшіреді. Эфиопияда тоқыма фабрикалары, Вьетнамда электроника зауыттары – осы саясаттың нәтижесі. Жергілікті халыққа жұмыс орны ашылғандай көрінгенімен, шын мәнінде бұл елдердің нарықтары Қытай шикізаты мен технологиясына тәуелді болып қалады.

Экспорт пен инвестиция арқылы нарықтарды жаулау. Қытай арзан тауарымен бүкіл әлемді толтырды: тұрмыстық техникадан бастап құрылыс материалдарына дейін – бәрі Қытайдан келеді. Сонымен қатар, ол энергетика, телеком, көлік сияқты стратегиялық салаларға кіріп, өз ықпалын күшейтіп отыр. Нәтижесінде қабылдаушы елдің негізгі кәсіпорындары мен нарығы біртіндеп қытай капиталының қолына өтеді.

Технологиялық экспансия...

«Цифрлы Жібек жолы» бастамасы шеңберінде Қытай дамушы елдерге интернет инфрақұрылымын, 5G жабдықтарын, бейнебақылау жүйелерін жеткізіп отыр. Бұл – цифрлық тәуелділіктің жаңа дәуірі: елдердің дерек ағыны мен киберқауіпсіздігі Қытай технологиясына байланады. Батыс елдері Huawei-ден қауіптенсе, дамушы елдерде балама жоқ болғандықтан, олар Пекин ұсынысын қабылдауға мәжбүр.

Саяси және мәдени ықпал...

Экономикалық қатынастар Қытайға саяси мүмкіндік береді. Конфуций институттары арқылы тілін, мәдениетін насихаттайды, парламент ғимараттары мен стадиондар салып, элитамен жақындасады. Ең бастысы, ол серіктес елдерден демократия немесе адам құқықтары талап етпейді, бұл автократиялық билікке ыңғайлы. Көптеген елдер халықаралық аренада Қытай позициясын қолдауға бейімделіп, сезімтал мәселелерде үнсіз қалуды жөн көреді.

Қытайдың экономикалық экспансиясы – бұл жай ғана инвестициялық жоба емес, тұтас стратегия. Бейжің әскери күш қолданбай-ақ, өз ықпал аймағын ұлғайтып отыр. Бұл – XXI ғасырдағы жаңа «жібек жолы дипломатиясы». Нәтижесінде Қытай бірнеше маңызды артықшылыққа ие болады:

• Жаңа нарықтарға жол ашады. Қытай тауарлары үшін Азиядан Африкаға, Еуропадан Латын Америкасына дейін кеңістік кеңейеді. Бұл ішкі өндірісті жүктеп қана қоймай, әлемдік бәсекеде Қытайдың үлесін ұлғайтады.
• Шикізатқа тікелей қол жеткізеді. Мұнай, газ, металл, сирек кездесетін элементтер – бәрі қытай өнеркәсібінің «тамырына қан жүгіртеді».
• Геосаяси позициясын күшейтеді. Қытайдың қолдауына сүйенген дамушы елдер БҰҰ мен басқа ұйымдарда Пекин саясатын қолдап дауыс береді. Бұл – Қытайдың халықаралық беделін арттырудың ең тиімді тәсілі.
• Санкцияларды айналып өтеді. Батыс қысымын сезінгенде, Қытай өзіне адал серіктес елдер арқылы тауар ағынын, қаржылық операцияларын жалғастыра алады.

Алайда мұның көлеңкелі жағы да бар. Экономикалық экспансияға ұшыраған елдердің кейбірі қарыздың қылбұрауына түсіп, егемен шешім қабылдау мүмкіндігінен айырылып отыр.

• Шри-Ланка мысалы – ең жиі айтылатын сабақ. Қытай қаржысына салынған Хамбантота порты қарыз өтелмеген соң 99 жылға Қытай компаниясына өтті. Бұл тек экономикалық емес, стратегиялық жеңіс – Үнді мұхитындағы маңызды нүкте Пекиннің ықпалына өтті. 2022 жылғы Шри-Ланкадағы дағдарыс пен билік ауысуы сарапшылар тарапынан «сыртқы қарызға шектен тыс тәуелділіктің салдары» деп бағаланды.
• Замбия, Джибути, Ангола да қарызын қайтара алмай, кен орындарын, электр станцияларын, порттарын Қытайға беруге мәжбүр болды. Бұл елдердің экономикалық егемендігі шектеліп, сыртқы саясатында да Пекиннің мүддесін көбірек ескеретін болды.

Демек, Қытайдың экономикалық экспансиясы – қос қырлы қылыш. Бір жағынан, ол дамушы елдерге инфрақұрылым мен инвестиция әкеледі, екінші жағынан, олардың стратегиялық таңдау еркіндігін тарылтады. Бұл – Қазақстан сияқты елдер үшін үлкен сабақ: инвестицияны қабылдау керек, бірақ ұлттық мүдде мен егемендікті кепілге қоймай.

Қытайдың Қазақстандағы экономикалық ықпалы: Ұлттық мүдде үшін сынақ

Кіріспе: Қауіп пен құндылық

XXI ғасыр – геоэкономиканың ғасыры. Қарулы қақтығыстар азайғанымен, мемлекеттер арасындағы бәсеке инвестиция, логистика, технологиялар арқылы жүруде. Қытай осы жаңа дәуірдің басты ойыншысы. Оның экономикалық экспансиясы – көзге көрінбейтін, бірақ әсері терең құбылыс. Қазақстан – осы процестен тыс қалған жоқ. Біздің ұлан-ғайыр жеріміз, бай ресурстарымыз және Еуразия жүрегіндегі орналасуымыз Пекин үшін стратегиялық маңызы бар мүмкіндік.

Экономикалық ықпал: Рекордтар және тәуелділік

2023 жылы Қазақстан мен Қытай арасындағы тауар айналымы 31,5 млрд долларға жетті – бұл рекордтық көрсеткіш. Қытай Қазақстанның басты сауда серіктесіне айналып, алғаш рет Ресейді басып озды. Экспорт – мұнай, газ, мыс кені, уран, астық; импорт – машина-жабдықтар, электроника, автокөлік, химия өнімдері. 2015–2022 жылдары 7,4 млрд долларлық 25 бірлескен жоба іске асты. Тағы 30-ға жуық жоба дайындықта – олардың арасында Абай облысында жаңа мыс зауыты (1,25 млрд доллар), Жетісудағы индустриялық аймақ (330 млрд теңге), жел электр станциялары бар.

Бұл жобалар экономикалық серпін береді, бірақ тәуелділікті де арттырады. Қытай капиталының үлесі өскен сайын, стратегиялық шешімдерде Пекиннің пікірі ескерілмей қоймайды.

Транзиттік көпір: Логистикалық артерия

Қазақстан – Қытайдың Еуропаға шығатын басты дәлізі. Қорғас хабы, Қытай–Еуропа жүк пойыздары, транзиттік дәліздер – бәрі біз арқылы өтеді. 15–20 күнде жететін жүк пойыздары теңіз тасымалын алмастыруда. Бұл табыс көзіне айналды, бірақ біржақты тәуелділік қаупін де туғызады: егер Қытай маршруттарын өзгертсе, біздің инфрақұрылым бос қалуы мүмкін.

Энергетика: Мұнайдан атомға дейін

Қытай компаниялары Қазақстандағы мұнайдың шамамен 25%-ын өндіреді. CNPC, Sinopec сияқты алпауыттар Ақтөбе мен Маңғыстау кеніштеріне қатысады. 2009 жылдан бері Атыраудан Қытайға мұнай құбыры жұмыс істеп тұр. Газ экспорты да артуда: 2022 жылы Қазақстан Қытайға 7 млрд м³ газ жеткізді. Уран саласында да Қытай – ірі тұтынушы, бірлескен зауыт салу жоспарда.

Ең даулы тақырып – атом электр станциясы. Қытай CNNC компаниясы Қазақстандағы АЭС жобасының үміткерлерінің бірі. Егер бұл жоба жүзеге асса, біздің энергетикамыз қытай технологиясына байланады. Сарапшылар ескертеді: атом қуаты іске қосылса, ол күн, жел сияқты балама энергияны ығыстырып, электр нарығын толық жаулап алады. Қымбат реакторлар мен отынның құны тарифтерді көтереді – ал бұл шығынды қарапайым халық өтейді.

Саяси ықпал: Үнсіз дипломатия

Қазақстан – ШЫҰ мүшесі, Қытаймен қауіпсіздік пен терроризмге қарсы күрес саласында жұмыс істейді. Жоғары деңгейдегі кездесулер жиі өтеді. Алайда Пекиннің экономикалық салмағы артқан сайын, кей мәселелерде біздің билік аса сақ. Шыңжаңдағы қазақтардың мәселесі ресми деңгейде ашық талқыланбайды. Бұл – экономикалық тәуелділіктің саяси шешімдерге әсерінің көрінісі.

Қоғамдық қарсылық: Қазақтың сезімтал нүктесі

Қытайға деген сенімсіздік қоғамда бұрыннан бар. 2016 жылғы «Жер митингілері» бүкіл елді шарпыды. 2019 жылы Жаңаөзеннен басталған «Қытай зауыттарына қарсы» наразылықтар да елге жайылды. Халық қытай жұмыс күшінің келуінен, экологиялық қауіптен, жердің жалға берілуінен қорқады. Шыңжаңдағы этникалық қазақтардың жағдайы да бұл үрейді күшейтті.

Мәдени және білім ықпалы: Жұмсақ күш

Қазақстанда 5 Конфуций институты жұмыс істейді, мыңдаған студент қытай тілін үйренуде. 15 мыңнан астам қазақ жастары Қытайда оқып жатыр. Бұл мәдени байланыс болса да, ұзақ мерзімде қытай құндылықтарына бейімделген жаңа буын қалыптастыруы мүмкін.

Қорытынды: Теңгерім мен Ұлттық мүдде

Қытай – Қазақстан үшін үлкен мүмкіндік: инвестиция, инфрақұрылым, жаңа технология. Бірақ ол – сынақ та: стратегиялық тәуелділік, тарифтердің өсуі, саяси маневр кеңістігінің тарылуы.

Сондықтан:

• Келісімшарттар ашық болуы тиіс, стратегиялық активтер кепілге қойылмауы қажет.
• АЭС сияқты жобаларда балама серіктестер де қарастырылып, ұлттық мүдде бірінші орынға қойылуы керек.
• Қытай жұмыс күшінің квоталары шектеліп, қазақстандық кадрлар басым болуы шарт.
• Көпвекторлы саясат сақталып, Қытайға да, Батысқа да бірдей қашықтықта болу маңызды.

Егемендік – біздің ең үлкен капиталымыз. Экономикалық пайда бүгін қуантуы мүмкін, бірақ ертеңгі тәуелділіктің бағасы одан әлдеқайда қымбат болуы ықтимал.

Қытай инвестициялары: Мүмкіндік пен қауіп

Инвестиция – кез келген экономика үшін қажетті ресурс. Бірақ кез келген ірі капитал, әсіресе геосаяси салмағы зор елден келетін капитал, мұқият қарауды талап етеді. Қытай инвестициялары да – екі қырлы қылыш. Бір жағынан, олар жаңа өндіріс орындарын ашып, инфрақұрылымды жаңғыртып, экономикаға серпін береді. Екінші жағынан, шарттары дұрыс сараланбаса, бұл қаржы бізді ұзақ мерзімді қаржылық және басқарушылық тәуелділікке байлап қоюы мүмкін.

Қарыз және келісімшарт шарттары

Көптеген сарапшылар Қытайдың қаржылық тетіктерін «қарыз қақпаны дипломатиясы» деп атайды. Себебі, бастапқыда жеңіл көрінетін несиелер кейін өте қымбатқа түсуі мүмкін. Егер қарыз алушы ел жобаны уақтылы аяқтай алмаса немесе сыбайлас жемқорлыққа жол берілсе, шығынның ауыртпалығы сол елдің өзіне қалады.

LRT сысалы – қымбат сабақ

Астана LRT жобасы – қытай қаржысына тәуелділіктің ең жарқын мысалы. 2015 жылы Қазақстан Қытайдың Даму банкінен $1,5 млрд қарыз алып, жеңіл рельсті жол салуға кірісті. Алайда жоба жемқорлық, жоспарлау қателіктері және саяси шешімдердің өзгеруі салдарынан тоқтап қалды. $200 млн қаражат жергілікті банкте бұғатталып, құрылыс бірнеше жылға кешікті.

2019 жылы қала билігі мен қытайлық банк жаңа транш шарттары жөнінде ортақ мәмілеге келе алмай, құрылыс мүлде тоқтады. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бұл жобаны «экономикалық тұрғыда түсініксіз, күмәнді» деп сынады, бірақ келісімді бұзу тым қымбатқа түсетінін айтып, құрылысты жалғастыруға мәжбүр екенімізді мойындады. Яғни, келісімшарттан бас тартсақ, Қытай банкіне үлкен айыппұл төлеуге тура келеді.

Бұл оқиға бір маңызды сабақ береді: қытайлық қаржыға кіріскен соң, одан шығып кету оңай емес. Тіпті тиімсіз жобаны да аяқтауға тура келеді, әйтпесе халықаралық міндеттемелерді орындамағанымыз үшін қымбат өтемақы төлейміз.

Болашақ тәуекелдер

LRT жағдайы – жалғыз мысал емес, алдағы уақытта да қайталануы мүмкін тәуекел. Егер Қазақстан Қытай қаржыландырған басқа жобаларда да уақтылы жұмыс жүргізе алмаса немесе ішкі сыбайлас жемқорлық орын алса, қосымша шығынды біз көтереміз, ал пайдасын Қытай компаниялары көріп кетуі ықтимал.

Стратегиялық салдар

Бұдан бөлек, қытай несиелерінде кейде саяси шарттар да жасырын болуы мүмкін: мемлекеттік кепілдік, стратегиялық активтерді кепілге қою, қытайлық жабдықтарды міндетті қолдану, қытай жұмыс күшіне квота беру. Мұндай шарттар орындалмаған жағдайда, қаржылық тәуекел ғана емес, стратегиялық тәуелділік те арта түседі.

Инвестициялық жеңілдіктер және Ұлттық мүдде

Шетелдік капиталды тарту үшін Қазақстан заңнамасы инвесторларға түрлі жеңілдіктер ұсынады. Бұл – экономикалық өсім үшін қажетті қадам. Алайда шетелдік, әсіресе Қытай компаниялары бұл жеңілдіктерді өте кең қолданып, бюджетке төлейтін салықты барынша азайтады деген сын жиі айтылады.

Салықтық каникулдар және преференциялар

«Инвестициялар туралы» заңға сәйкес, үкімет анықтаған басым секторларда жобаны іске асырған инвесторлар 10 жылға дейін корпоративтік табыс салығынан, жер және мүлік салығынан босатылады. Шетелден әкелінетін құрал-жабдықтарға да кеден бажы салынбайды. Кей жағдайда мемлекет жер телімін өтеусіз пайдалануға да береді. Бұл, бір жағынан, инвестицияны ынталандырады. Екінші жағынан, қазақстандық компаниялар ондай жеңілдіктерге қол жеткізе алмай, бәсекеге қабілетсіз қалып жатады.

Әлеуметтік әділеттілік сұрағы

Мұндай салықтық каникулдар халық арасында жиі наразылық туғызады: шетелдік компаниялар миллиардтаған айналым жасап, аз ғана салық төлейді, ал жергілікті кәсіпкерлер толық салық жүктемесін көтереді. Бұл – әділеттілік мәселесін ушықтыратын фактор.

Жұмыс күшін тарту мәселесі

Қытай инвестицияларының тағы бір сезімтал қыры – шетелдік жұмыс күшін әкелу. Қазақстан заңында шетелдік жұмыс күшіне квота бар, бірақ стратегиялық жобаларға кейде ерекше тәртіп қолданылады: инвесторға квотадан тыс шетел мамандарын әкелуге рұқсат беріледі. Қытай компаниялары бұл мүмкіндікті пайдаланып, өз мамандарын көптеп әкелуге тырысады.

2024 жылғы 1 мамырдағы ресми дерек бойынша Қазақстанда 13 536 шетелдік маман жұмыс істеген, оның ішінде 4 059-ы – Қытай азаматтары (30%). Бұл – жалпы жұмыс күшімізбен салыстырғанда аз, бірақ қоғамда «жобалар іске қосылғанда қытай жұмысшылары толып кетеді» деген үрей басым.

Жергілікті халықты жұмыспен қамту – кез келген инвестициялық келісімнің басты шарты болуы тиіс. Қытай жобаларында бұл талап орындалмай қалса, әлеуметтік шиеленіс күшейіп, қазақстандықтардың Қытайға сенімсіздігін одан сайын арттырады.

Қытай бизнесінің ұсақ сегменттерге енуі

Соңғы жылдары Қытай Қазақстанға тек ірі индустриялық жобалармен емес, шағын және орта бизнес деңгейінде де белсенді ене бастады. Бұл – аз айтылып жүрген, бірақ стратегиялық маңызы бар үрдіс.

Статистика және Тренд

2025 жылғы ресми мәліметке сай, Қазақстанда қытайлық үлесі бар 4100-ден астам компания тіркелген – бұл 2019 жылмен салыстырғанда 3,5 есе көп. Олардың шамамен 40%-ы сауда саласында, қалғаны құрылыс, өндіріс, тау-кен, қызмет көрсету секторларында жұмыс істейді. Бұл – тек «ірі инвестор» емес, Қытай бизнесінің біздің нарықтың барлық деңгейіне еніп жатқанын көрсетеді.

Көрінетін мысалдар

Алматыда қытайлық капиталға тиесілі дәмханалар, шағын қонақүйлер, сауда орындары көбейді. Жетісу мен Алматы облыстарында қытай инвесторлары қазақстандық делдалдар арқылы ауыл шаруашылық жерлерін жалға алып, егін салып жатқаны туралы ақпараттар шығып жатыр. Бұл – жергілікті кәсіпкерлер үшін қосымша бәсеке.

Ұлттық кәсіпкерлер үшін қауіп

Әрине, кез келген шетелдік инвестиция – экономикаға пайда, жаңа жұмыс орындары. Бірақ сарапшылар ескертеді: егер Қытай бизнесі ұсақ және орта сегментті де қолына ала берсе, қазақ кәсіпкерлері нарықтан ығыстырылып, экономикалық тәуелділік күшейеді. Бірнеше жылдан кейін тамақтану орындарынан бастап құрылыс бригадаларына дейін қытай капиталы басым болса, біз өз нарығымызды өз қолымызбен беріп қойған боламыз.

Қадағалау және қорғаныс қажеттілігі

Мемлекеттік органдар бұл процесті қатаң қадағалауы тиіс:

• Қытай капиталының үлесі қандай секторларда шоғырланып жатқанын ашық бақылау;
• Отандық бизнесті қорғау үшін тең бәсеке шарттарын қамтамасыз ету;
• Стратегиялық маңызы бар салаларда шетелдік қатысуды шектеу немесе нақты талап қою.

Экономикалық қауіпсіздік – тек макроинвестициялар емес, шағын бизнес нарығының да ұлттық қолда қалуында.

Көпвекторлы саясат – қауіпсіздік кілті!

Қытайдың экономикалық экспансиясы – XXI ғасырдағы геосаясаттың ең ірі құбылыстарының бірі. Бұл – тек қаржылық құйылымдар немесе сауда келісімдері емес, бұл – жаңа әлемдік тәртіптің бір бөлігі. Пекин жұмсақ күш пен қаржы тетіктерін пайдаланып, ашық қақтығыссыз-ақ өз ықпал аймағын кеңейтіп отыр.

Қазақстан үшін бұл процесс – екі ұшты қылыш. Бір жағынан, миллиардтық нарық, жаңа технологиялар, транзиттік дәліздер мен жұмыс орындары – экономикалық серпіліс әкелетін мүмкіндік. Екінші жағынан, шамадан тыс тәуелділік тәуекелі, ұлттық шешім қабылдаудағы қысым және болашақ ұрпақтың мойнына түсетін тарифтік ауыртпалық – ескерусіз қалдыруға болмайтын қауіп.

Көпвекторлы саясаттың маңызы

Қазақстан бұған жауап ретінде көпвекторлы сыртқы саясат ұстанып келеді. Бұл – біздің өмірлік қажеттілігіміз. Қытаймен достық қатынасты сақтай отырып, Ресеймен де, Батыс елдерімен де, Түркия, Орталық Азия көршілерімен де тең дәрежеде әріптестікті дамыту – елдің стратегиялық тұрақтылығының кепілі.

Мемлекет басшысы Қ. Тоқаев Қытаймен «мәңгілік жан-жақты стратегиялық әріптестікті» дамытуға баса мән беретінін бірнеше рет айтты. Бірақ бұл – ұлттық мүддені елемей, кез келген келісімге көз жұма келісу деген сөз емес. Керісінше, қоғам күткені – әрбір ірі жобаны ұлттық қауіпсіздік тұрғысынан сүзгіден өткізу, тәуекелі тым жоғары бастамаларға «тоқтау» қою.

Сабақ алған елдер

Бүгінгі әлем тәжірибесі сабақ береді:

• Шри-Ланка шамадан тыс қарыз алып, ақыры стратегиялық портын 99 жылға беруге мәжбүр болды.
• Тәжікстан қарызды жеңілдету үшін 1158 км² жерін Қытайға берді.
• Қырғызстан да мемлекеттік қарызы ЖІӨ-нің 40%-ына жетіп, негізгі инфрақұрылымын кепілге қою қаупімен бетпе-бет келді.

Қазақстан мұндай қақпанға түспеу үшін жобаларды толық ашықтықпен жүргізіп, келісімшарт шарттарын қоғам алдында түсіндіріп, тәуекелді әділ бөлісуі қажет.

Ұлттық сана және қырағылық

Бабаларымыз «Жау жоқ деме – жар астында» деп бекер айтпаған. Әрине, Қытай бізге ашық жау емес – керісінше, бүгінгі қатынасымыз достыққа және өзара сыйластыққа құрылған. Бірақ алысты болжау – ақылдылықтың белгісі. Қытай инвестициясы біз үшін пайдалы болуы үшін ұлттық мүдде бәрінен биік тұруы тиіс.

Қазақстанға саяси сауаттылық, экономикалық ұқыптылық және ішкі бірлік ауадай қажет. Біз сыртқы капиталды қабылдай отырып, өз нарығымызды, стратегиялық активтерімізді, кадрлық әлеуетімізді қорғауымыз керек. Сонда ғана көпвекторлы саясат – Елбасы бастаған бейбіт даму бағыты – шынайы жемісін береді.

Ең бастысы: кез келген инвестиция, кез келген серіктестік ұлттық егемендікке қауіп төндірмеуі тиіс. Қытаймен де, басқа елдермен де ашық, әділ, тең серіктестік орнату – біздің басты миссиямыз.

Қуат Қайранбаев

Abai.kz