Nazarbaevtyng «shekarany shegendegeni» qayda?

BATYSTA MALShYLAR ShEKARANY ÓZDERI SALYP ALU ÝShIN ÁKIMDIKKE ARYZ JAZUDA?!.
Býgin 2025 jyly 1 qazanda QR Parlamenti Mәjilisining Jalpy otyrysynda Mәjilis deputaty, “Aq jol” partiyasy tóraghasynyng orynbasary Qazybek Isanyng elimizdegi kedender men shekara beketterindegi kýrdeli mәselelerdi kóterip, QR Premier-Ministri Oljas Bektenovke joldaghan deputattyq saualy
«BAQTY» KEDENI ATYNA SAY MA?
Keden - elding kelbeti! Kedeni qanday bolsa, eli sonday! Shekarasy qanday bolsa, shebi sonday! Keden - el dәuletin qadaghalap, ekonomikasyn ósiretin qaqpa boluy tiyis, jemqorlyqtyng ordasy emes. Shekaramyz – memleketting berik qorghany boluy tiyis! Biz jaqynda Tәuelsizdigine 34 jyl bolghan elding shekaralary men kedenderining qanday kýide ekenin kózimizben kórip keldik.
Jaqynda Joldauda elimizding tranzittik jәne kólik әleuetin arttyru – memlekettik sayasattyng negizgi basymdyqtarynyng biri ekenine erekshe toqtalghan Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Q.Toqaev: «Elimiz Euraziya qúrlyghynyng dәl ortasynda ornalasqan. Búl – bizge әlemdik bәsekede zor mýmkindik beretin artyqshylyq. Sondyqtan kólik infraqúrylymyna salynyp jatqan әrbir investisiya ózin-ózi aqtaytyny sózsiz» – dep naqty atap aitty.
Shekaradaghy zamanauy kólik dәlizderi men ótkizu infraqúrylymyn damytu Qazaqstannyng bәsekege qabilettiligin arttyrudyn, eksporttyq әleuetin úlghaytudyng jәne elimizding Euraziyadaghy tranzittik torap retindegi ornyn nyghaytudyng basty negizi boluy tiyis.
Al shyn mәninde, elding eng manyzdy qaqpalarynyng biri – Qytaymen shekaradaghy «Baqty» keden beketining jaghdayy últtyq mýddege mýlde say kelmeydi. Beketting mýshkil jaghdayyn, syrtqy ekonomikalyq saudagha qatysushylardyng jәne otandyq avtokólik kompaniyalarynyng shaghymdary boyynsha baryp, óz kózimizben kórip qayttyq.
2023 jyldyng qantarynan bastalghan kedendi janghyrtu júmystary býginde әli tolyq bitpey, sozbaqtalyp keledi. Abay oblysyndaghy smetalyq qúny 15 mlrd 979,5 mln tenge bolatyn joba boyynsha, ótkizu punkti halyqaralyq standarttargha sәikes zamanauy tehnikalyq jabdyqtarmen qamtyluy tiyis edi. Jolaushylar ýshin bólek terminal salynyp, «jasyl» jәne «qyzyl» dәlizder engizilui, avtokólik jolaqtarynyng sany ekiden altygha deyin kóbeytilui, barlyq kedendik prosesterdi tolyq avtomattandyru jәne kedendik rәsimdeu men baqylaudyng aqparattyq jýieleri arasyndaghy integrasiya bolady dep josparlanghan.
Al bizding kórgenimiz, әli kýnge deyin qarapayym túrmystyq jaghdaylar jasalmaghan. Internet dúrys ústamaydy, elektr sónip qalady. Jýk qújattaryn rәsimdeytin brokerler otyratyn әr kabiynette bayaghy ótken ghasyrdyng ortasynda qúmdaghy shopandar elektr ýshin ústaytyn motorlar túr… Kedenshiler men shekarashylargha arnalghan zamanauy ghimarattar salynbaghan. Infraqúrylymdy damytu ýshin 3000 gektar jer bólingenimen, qúrylys is jýzinde mandymay túr. Jýrgizushilerding shaghymy da oryndy: arnayy avtotúraq joq, qonaqýy joq, túrmystyq qajettilikti óteytin oryndar, qarapayym әjethana men qoqys jәshikteri joq. Múnyng bәri halyqaralyq dengeydegi shekara beketine mýlde layyqsyz!
Baqty kedenin janghyrtu júmystary ótken 2024 jyldyng sonyna deyin ayaqtau josparlanghan. Biraq, qarjylandyru tolyq kólemde jýrgizilmey, osy jyldyng sonyna deyin shegerilip otyr. Biraq, biz kórgen qúrylys biyl, endi ýsh aidyng ishinde bite qalady degenge, bir ghajayyp bolyp ketpese, eshkim senbeytin shyghar?!.
Sebebi, birinshiden, budjet qarajatyn naqtylau prosesining ózi eki jylgha sozylyp ketken, әli bitpey jatyr. Ekinshiden, jobagha tapsyrys berushi Qarjy ministrligining Memlekettik kiris komiyteti bekitilgen qarjyny әli tolyq bólmegen.
Songhy eki jyl boyy elding shetinde, jelding ótinde óz qarajaty esebinen qúrylys júmystaryn jalghastyrugha mәjbýr bolyp jatqan kompaniya qúrylysshylaryna rahmet.
Memlekettik manyzy zor strategiyalyq nysangha qarjyny uaqytynda bólmeu – jay salghyrttyq qana emes, el ekonomikasyna zor tosqauyl!
Jalpy, bizding kózimizding jetkeni keden men shekara qyzmetinde birlesken keshendi bir bas jospar joq.
EKI ELDING KEDENDERINING ARASY EKI ShAQYRYM EMES – EKI GhASYR...
Shekaranyng ar jaghynda jasampazdyqpen jalauy biyiktegen Qytaydyng zamanauy infraqúrylymen jaraqtanghan Shәueshek qalasy jarqyrap túrsa, biz jaqta әli kýnge deyin temir konteynerden qúralghan «beket» qana qyzmet etude. Tipti ol әigili qalany aitpaghanda, shekaranyng dәl irgesindegi Tarbaghatay (Tәjen) auylynda pandemiyanyng eki jylynyng ózinde 28 kóp qabatty túrghyn ýy salyp, tútas jana qala túrghyzyp tastaghan. Kókpen talasqan zәulim ghimarattar Qazaqstannyng qúrylysy bitpey, shany shyghyp jatqan kedey kedeni men jalghyz budkaly shekarasyna shekesinen qarap, qasqayyp túr... Biz jaqta kózge iliner emge bir ghimarat joq, Qazir ótkizip jatqan keden beketi bir jataghan jataghan jay. Onyng ózin bir kezde Qytay eli salyp bergen eken…
Búny – Tәuelsiz Qazaqstannyng kelbeti dep qalay aitugha bolady?!
Yaghni, Qazaq Eli men Qytaydyng shekara beketterining arasynda eki shaqyrym emes … eki ghasyr jatyr!?.
Negizi, Abay oblysynyng geografiyalyq mýmkindigi zor. Qytaydan Reseyge ótetin tranzittik joldardyng dәl ortasynda ornalasqan búl ónir sauda-logistikalyq ortalyq bolugha әbden layyq. Biraq, onday әleuetti bizding Ýkimet dúrys paydalana almay otyr. Budjetke týsetin milliardtaghan qarjydan aiyrylyp, kәsipkerlerimiz әdil narazylyq bildirude.
Sonymen qatar, jýrgizushilerding aituynsha, qazirgi tanda kólik qozghalysy bir jolaqpen ghana jýzege asyp otyr.
Baqty avtomobili ótkizu punktining bir jyldaghy ótkizu mýmkindigi qazir is jýzinde 21 900 dep, al jospar boyynsha keden qúrylysy bitkende 182 500 kólik ótedi dep kórsetilgen. Sonda keden qúrylysyn bir jyl ghana keshiktiruding kesirinen qosymsha 160 600 kólik shekaradan ótpey qaldy... Búl qazynamyzgha týsetin qanshama mlrd-tardan qaghylyp otyrmyz degen sóz!
Osy jerde taghy bir asa manyzdy mәsele – tranzittik kólikterding 90 payyzy Resey men Belarusi kompaniyalaryna nemese olardyng Qazaqstanda tirkelgen enshiles kәsiporyndaryna tiyesili. Qazaqstandyq nómirdegi kólikterding ózinde jýrgizushiler – shetel azamattary. Bizding elding jýk tasushylaryna otbasyn asyrap otyrghan jalghyz jýk kóligin qantaryp qoyyp, qaptaghan ózge elding furalarynyng sheruine qarap otyru qanday auyr? Sonda 16 mlrd-tyq keden qúrylysyn ózimiz ýshin emes, sheteldikter ýshin salyp jatyrmyz ba?!.
Búl – baryp túrghan әdiletsizdik, әri el mýddesine qayshylyq!
Dәl osynday qazaqstandyq jýrgizushilerge basymdyq jasau búryn «Qorghas» kedeninde de bolyp, jergilikti tasymaldaushylardyng narazylyghymen keyin sheteldik iri logistikalyq firmalar «Baqty» men «Dostyq» kedenderine auysqan deydi jýrgizushiler.
Osyghan baylanysty, «Aq jol» fraksiyasynyng Ýkimetke súraqtary:
- «Baqty» avtomobili ótkizu beketining qúrylysy ne sebepti birneshe jylgha sozylyp ketti?
- Nege joba qarjysy óz merziminde tólenbey, merdiger kompaniyanyng óz qarajaty esebinen júmys isteuge mәjbýr bolugha jol berildi?
- Qúrylys júmystary qashan tolyq ayaqtalady?
4.Jauapty lauazymdy túlghalargha qanday shara qoldanylady?
- Qazaqstandyq tasymaldaushylar ýlesin arttyru ýshin qanday jaghdaylar jasalyp jatyr?
BATYSTA ShEKARANYNG 81 ShAQYRYMY QORShAUSYZ...
Shyghys qaqpasyndaghy jaghday osynday qiyn bolsa, Batystyng shekarasyn kórsen, Shyghyspen jylap kórisesin. Batys Qazaqstan oblysynyng Kaztalov audany Resey Federasiyasynyng Saratov oblysynyng Aleksandrov-Gay jәne Novouzensk audandarymen shekaralas ornalasqan. Shekaralyq aimaq Kaztalov, Qayyndy, Bolashaq, Qoshankól, Qaraoba auyldyq okrugteri (Kaztalov, Seksenbaev, Bozoba, Qayyndy, Bolashaq, Kópkýtir, Qoshankól, Ordabay, Qaraoba eldi mekenderi) aumaghy arqyly ótedi, jalpy shekara úzyndyghy 182 shaqyrymdy qúraydy. Sonyng ishinde 43 shaqyrymy qorshalghan, 81 shaqyrymy eshqanday qorshalmaghan, ashyqtan ashyq jatyr. (Shekaranyng qalghan 58 shaqyrymy su arqyly ótedi.) Bir qysta 2 mynday jylqy shekaradan ótip ketken?
Shyghys Qazaqstannyng Qaton-Qaraghay audanynda da qanshama qorshausyz shekaradan qanshama mal kórshi elge ótip ketip, qaytpay jatyr? Shekara degen qús ótpese, basqasy óte almaytyn berik qorghan bolmay ma? Ýiirimen jylqy, tabynymen siyr ótip jýrgen jerde qanday shekara bar?!.
Eshqanday qorshauy joq ashyq dalany «memlekettik shekara» eken dep oilamay, ótip ketip, shekaranyng joq ekenin әshkerelep jatqan jylqylargha esh ókpeleuge bolmaydy... Osy uaqytqa deyin shekara salmaghan ózimizge ókpeleuimiz kerek...
Kýn kórip otyrghan maly shetelding jerine jayylyp ketip, joyylyp kete bergesin, kýiip ketken malshylar shekarany ózderi salyp alugha, sym tartyp, qorshau jasaugha audan, oblys әkimdikterine aryz týsiripti…
Malshylar «shekarany ózimiz salyp alayyq» dep aryz jazyp jýrse, sonda eldi 30 jyl biylegen eks preziydent Nazarbaevtyng «shegaranyng bәrin shegendep, tas qylyp tastadym» degeni qayda?!.
QORShAUY JOQ ShEKARA – QORGhAUY JOQ ELDE BOLADY...
Qorshausyz jatqan 81 shaqyrym jerding kólemi qanday? Múnay múqitynan tamshy ghana tamyp otyrghan bizding el sekildi emes, múnayymen halqy múrtyn maylap, shalqyp, jaynap jatqan elderdin, mysaly Kuveyt elining batystan shyghysqa deyingi eni 170 shaqyrym?!. Taghy bir múnayynyng qyzyghyn halqy kórip otyrghan Katar elining eni 80-90 shaqyrym? Barys bolamyz dep talys bolmay, naghyz Aziya jolbarysyna ainalghan Singapur elining eni 27 shaqyrym, al úzyndyghy 50 shaqyrym. Sonda bizding ashyq jatqan shekaramyz Kuveytting jartysynday, Katardyng enimen birdey, Al Singapur elining eninen tura 3 ese kóp keng baytaq dala!
Múnday bir audanda kishigirim bir memleketting jerindey jer shekarasyz ashyq jatsa, sonda qansha jerimiz ashyq jatyr? Ol qanday shekara? Ol jýzdegen shaqyrymday ashyq jatqan shekaralar - qanday elmen shekarada?!. Osy ma Últtyq qauipsizdigimiz?!. Qayda Shekara qyzmeti?
Búl bir audandaghy shekaranyng jaghdayy?!. Al elimizde shekaralarmen shektesken qansha audan bar?!.
Qorshauy joq shekara – qorghauy joq elde ghana bolady...
Jaghday múnshalyqty masqara bolsa, elding býkil shekarasyna shúghyl qatang tekseru jýrgizu kerek qoy!?.
Shyghystaghy bir kedennen elimizge ekonomikalyq orasan shyghyn kelip jatsa, Batystaghy jәne basqa jerlerdegi qorshauy joq shekaralardan zor últtyq qauip tónip túr!?.
Qazybek Isa,
Mәjilis deputaty, «Aq jol» fraksiyasynyng mýshesi
Abai.kz