Býgin Mәjilisting basty minberinde «Jer qoynauy jәne jer qoynauyn paydalanu turaly» Kodekske ózgerister engizu mәselesi talqy boluda. Atap aitqanda Qazaqstan Respublikasynyng Kodeksine kómirsutekter men uran salasyndaghy jer qoynauyn paydalanudy jetildiru mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» zang jobasy qaraluda.

Onda Mәjilisting Ekologiya mәseleleri jәne tabighat paydalanu komiytetining tóraghasy Edil Janbyrshin bayandama jasady.

Biz Abai.kz aqparattyq portalynyng oqyrmandaryna deputat Janbyrshinning bayandamasyn úsynghandy jón kórdik.

Edil Janbyrshiyn:

– Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemelúly Toqaev ózining 2023 jylghy «Ádiletti Qazaqstannyng ekonomikalyq baghdary» atty Joldauynda elimizding miyneraldyq-shiykizat bazasyn keneytu jәne geologiyalyq zertteu jýiesin týbegeyli janghyrtu jóninde naqty mindet qoyghan bolatyn.

Sonymen birge Preziydentimiz «óz qarajatyna geologiyalyq zertteu jýrgizgen investordyng jer qoynauyn paydalanu kezinde basym qúqyqqa ie boluyn qamtamasyz etu qajet», - dedi.

Búl – elimizding jer qoynauyn iygerudegi investisiyalyq sayasattyng jana filosofiyasyn aiqyndaytyn sheshushi qaghida.

Sonday-aq Memleket basshysy 2026 jylgha qaray geologiyalyq jәne geofizikalyq barlau jýrgizilgen aumaq kólemin qazirgi 1,5 million sharshy shaqyrymnan keminde 2,2 million sharshy shaqyrymgha deyin úlghaytu mindetin qoydy. Búl – Parlament pen Ýkimet ýshin naqty mejelengen strategiyalyq maqsat.

Býgingi kýni geologiyalyq barlau salasy últtyq ekonomikanyng túraqtylyghy men energetikalyq qauipsizdigining ózegine ainalyp otyr.

Qazaqstannyng qazirgi múnay-gaz óndiru kólemi negizinen ýsh iri ken ornyna – Teniz, Qashaghan jәne Qarashyghanaqqa tәueldi. Al ózge ken oryndarynyng qory sarqylu kezenine jaqyndap qaldy.

Sondyqtan jana múnay men gaz qorlaryn anyqtau – búl tek energetikalyq emes, últtyq qauipsizdik pen ekonomikalyq egemendik mәselesi.

Jalpy, 2012 jylgha deyin elimizding jer qoynauyndaghy boljamdy alynatyn shartty otyn resurstary 22,7 mlrd tonna dep baghalanghan bolsa, 2010–2012 jyldary jýrgizilgen zertteuler nәtiyjesinde búl kórsetkish 76 mlrd tonnagha deyin qayta esepteldi.

Onyng 70 mlrd tonnadan astamy Kaspiy many, Ýstirt-Bozashy, Manghystau jәne Ontýstik Torghay basseynderinde shoghyrlanghan. Al qalghan bóligi az zerttelgen, biraq әleueti joghary provinsiyalardy ornalasqan.

Olardy jýieli barlau jәne iygeru arqyly biz jana óndiristik ortalyqtardyng qalyptasuyna jol ashamyz.

Býginde geologiyalyq barlaugha tartylatyn investisiya kólemi jetkiliksiz. Salystyrmaly mysal keltireyin:

Qazaqstanda 1 sharshy shaqyrym aumaqqa barlau júmystaryna 8 AQSh dollary júmsalsa,

AQSh-ta – 87 dollar,

Avstraliyada – 167 dollar,

Kanadada – 203 dollar bólinedi.

Búl aiyrmashylyq – bizding investisiyalyq klimattaghy eng әlsiz buynnyng biri ekenin kórsetedi.

Óitkeni geologiyalyq barlau – joghary tәuekel men úzaqmerzimdi kapital salymyn qajet etetin sala. Eger memleket pen zannamalyq jýie investordyng qúqyghyn kepildendirmese, ol jana aimaqqa qarjy salmaydy.

Sondyqtan Parlament deputattarynyng bastamashylyghymen әzirlengen búl zang jobasy osy jýieni týbegeyli ózgertedi.

Sonymen Zang jobasyndaghy basty janalyqtar qanday?

Birinshi. Sheginde shekteuli ónirlik geologiyalyq zertteuler jýrgizilmegen nemese jýrgizilgen, olardyng nәtiyjeleri boyynsha perspektivaly shógindi basseyinder anyqtalmaghan aumaqtar az zerttelgen aumaqtar dep tanylatyn norma engizildi.

Ekinshi. Investordyng senimin qamtamasyz etu ýshin, endi óz qarajaty esebinen az zerttelgen aumaqta geologiyalyq zertteu jýrgizgen investor barlau jәne óndiru kezenine basym jәne kepildi qúqyqpen óte alady. Búl ýshin birinshi 3 jyl ishinde kelisimshart aumaghynyng keminde 30%-yn qamtityn 2D seysmikalyq zertteu jýrgizu talaby engiziledi.

Yaghni, kim shyn mәninde zertteuge qarjy salsa – sol әri qaray iygeru qúqyghyn alady. Búl әdis investordyng mýddesin qorghaydy jәne elge jana geologiyalyq derekter beredi.

Ýshinshi. Rezervtegi uchaskelerding tiyimdi ainalymyn qamtamasyz etu.

Qazir kómirsutek salasyndaghy últtyq kompaniyalargha 53 jer qoynauy uchaskesi rezervke bekitilgen. Biraq olardyng tek 20%-y ghana iygerile bastady. Qalghandary úzaq jyldar boyy ainalymnan tys túr.

Osyghan baylanysty zang jobasy rezervteu merzimin shekteudi, al bosaytyn uchaskelerdi elektrondyq auksion arqyly naryqqa shygharudy kózdeydi. Búl tәsil bәsekelestikti arttyryp, barlau prosesin jedeldetedi jәne jana oiynshylardyng keluine mýmkindik beredi.

Tórtinshi. Uran salasyndaghy últtyq kompaniyagha basymdyq beru.

Álemdik ekonomikada urannyng manyzy artyp keledi. Kóptegen elder atom energetikasyn qayta damyta bastady. Sondyqtan uran salasyndaghy últtyq kompaniyagha jana ken oryndaryn izdeu jәne iygeru boyynsha basym qúqyq beru – strategiyalyq sheshim. Búl elding energetikalyq tengerimin saqtaugha jәne atom energetikasy salasynda óz ýlesimizdi arttyrugha baghyttalghan naqty qadam. 

Kýtiletin nәtiyjeler qanday?

Zang jobasyn qabyldau arqyly biz kelesi nәtiyjelerge qol jetkizemiz:

1 mlrd AQSh dollary kóleminde jana investisiya tartu;

Az zerttelgen aumaqtardyng jer qoynauyn barlaugha jәne iygeruge jol ashu jәne jana geologiyalyq aqparat alu;

Kómirsutek salasynda investorlar men últtyq kompaniyalar ýshin teng jaghday ornatu;

Geologiyalyq barlau men óndiru arasyndaghy alshaqtyqty qysqartyp, resurstardy ónerkәsiptik ainalymgha tez engizu;

Uran salasyndaghy últtyq kompaniyagha urandy barlau boyynsha basymdyq qúqyghyn beru.

Qúrmetti deputattar!

Býgin qaralyp otyrghan zang jobasy – elimizding energetikalyq qauipsizdigin, investisiyalyq tartymdylyghyn jәne geologiyalyq ghylymnyng jana dengeyin qamtamasyz etetin strategiyalyq qújat.

Sonymen qatar, búl zang – Qazaqstannyng tabighy baylyghyn últ iygiligine ainaldyru jolyndaghy manyzdy qadam.

Sayyp kelgende Memleket basshysynyng tapsyrmasyn oryndau – bizding ortaq jauapkershiligimiz. Sondyqtan osy zang jobasyn qoldaularynyzdy súraymyn.

Abai.kz