Juyrda Ázirbayjannyng Gabala qalasynda Týrki memleketteri úiymy basshylarynyng kezekti sammiyti ótti. Onda úiym júmysyn quattandyru jәne jahandyq bedeldi oiynshygha ainaldyru jayly birqatar bastamalar kóterildi. Úiymgha mýshe memleketterding ózara integrasiyasyn terendetu, ekonomika, sayasat, ghylym-bilim, jana tehnologiyalar, qarjy jәne әskery sektorlarda ózara әriptestikti nyghaytu ýshin jana jobalar úsynyldy.

Biz osy rette «Týrki memleketteri úiymynyng sayasy bolashaghy qanday» degen saualgha jauap izdep, sayasattanushy Janat Momynqúlovty әngimege tarttyq...

TMÚ+ FORMATY – TÝRKI QAUIPSIZDIK BELDEUI!

– Gabaladaghy Týrki memleketter úiymynyng sammiyti qanday kýtpegen janalyqtar әkeldi?

– Basty janalyq basymdyqtyng qauipsizdik baghytyna auysuyn bildiredi. Búghan deyin TMÚ mәdeniyet pen ekonomikagha kóbirek mәn berip kelgen bolsa, Gabala sammiyti úiymdy alghash ret geosayasat pen aimaqtyq qauipsizdik dengeyine kóterdi. «Ónirlik beybitshilik pen qauipsizdik» taqyryby týrki elderining tek sauda men logistikada emes, strategiyalyq sayasatta da ýilesimdilikke úmtylatynyn kórsetti. Búl «NATO da emes, ÚQShÚ da emes» ýlgisindegi týrki qauipsizdik beldeuinin bastamasy.

Bolashaqtaghy TMÚ+ formaty NATO men ÚQShÚ arasyndaghy qayshylyqtardy júmsartyp, tipti AQSh pen Qytay arasyndaghy Ortalyq Aziyadaghy shiyelenisti bәsendetui mýmkin. Erdoghan: «Týrki әlemi ónirlik túraqtylyq pen qauipsizdikti saqtauda anaghúrlym tiyimdi ról atqara alady», - dep mәlimdedi. Al Áliyevting 2026 jyly TMÚ elderining birlesken әskery jattyghular ótkizui jónindegi mәlimdemesi erekshe nazar audardy. Sammitte qorghanys ónerkәsibi, arnayy aqparat almasu, kiyberqauipsizdik, sifrlandyru, gumanitarlyq missiyalardy ýilestiru jәne daghdarysqa tosqauyl qoi tetikteri jóninde iri bastamalar úsynyldy. Búl simvolizmnen institusionaldyq kezenge ótu qadamy dep oilaymyn.

ORTA DÁLIZ HÁM AQSh

– TMÚ-dy jahandyq sayasattaghy yqpaldy úiymgha ainaldy dep aitugha bola ma?

– IYә, aqyryndap TMÚ kýn tәrtibi әlemdik ýrdisterding yqpalymen naqty әri jahandyq sipatqa ie bola bastady. Erdoghan, Áliyev, Toqaev, Mirziyyoev búl joly «mәdeny birlikten» góri, týrki órkeniyetin әlemdik sayasattaghy derbes kýsh retinde kórsetuge tyrysty. Reseyding әskery jәne ekonomikalyq әlsireuimen TMÚ jana mazmúndaghy zayyrly týrki-músylman elderining etikasyna sýiengen jana euraziyalyq iydeyagha jәne strategiyalyq derbestik ústanymyna negizdelgen aimaqtyq jәne órkeniyettik jobanyng rólin atqara bastady. TMÚ+ formaty Tәjikstan, Gruziya, Pәkistan, Aughanstan, Katar, Siriya siyaqty seriktes memlekettermen yntymaqtastyqty qarastyrady. Búl úiymdy ashyq әri strategiyalyq túrghydan iykemdi etedi. Osylaysha TMÚ jana mini-aliyanstardyn, tranzittik tizbekterding jәne jahandyq sauda aghyndarynyn qalyptasuyna yqpal ete alady. Orta dәliz jәne AQSh-tyng osy jobagha qatysuy týrki elderining geosayasy senimdiligin arttyryp, olardyng avtonomiyasyn kýsheytedi.

QAZAQSTAN PRAGMATIKALYQ JÁNE INTELLEKTUALDY INTEGRASIYaNYNG JAQTASY!

– Qay elder tereng integrasiyagha kóbirek mýddeli?

– Týrkiya men Ázerbayjan tandemi – úiymnyng «qatty ózegi» retinde qauipsizdik kýn tәrtibining qozghaushy kýshin qalyptastyryp otyr. Ankara sayasy baghytty aiqyndasa, Baku energetikalyq jәne kólik kópirin qamtamasyz etedi. Týrkiya TMÚ-dy júmsaq kýsh, ekonomika jәne әskery yqpal keneytu qúraly retinde kóredi. Ázerbayjan Qarabaqtaghy jenisten keyin Kavkazdy týrki yntymaqtastyghynyng jәne Europa men Aziyany jalghaytyn logistikalyq ortalyqqa ainaldyrudy kózdeydi. Qazaqstan men Ózbekstan – pragmatikalyq jәne intellektualdy integrasiyanyn jaqtastary. Olar ekonomikalyq jәne sifrlyq ózara baylanystardy damyta otyryp, әskery salada bayyp pen saqtyqpen qadamdar jasaydy.

Biyl alghash ret Ortalyq Aziya elderi qauipsizdik pen kiyberqauipsizdik salasynda ýilesimdilik qajettigin ashyq qoldady. Búl bolyp jatqan geosayasy ózgeristerding qysymymen oryn aldy. Vengriya men Týrikmenstan úiymgha tolyqqandy mýshe boluy yqtimal. Osylaysha úiymnyng qúrylymy kópqabatty bola bastady: «Qatty ózegi» – Týrkiya men Ázerbayjan; júmsaq ózegi «ekonomikalyq platforma» týrindegi Ortalyq Aziya elderi; «baqylaushylar men seriktester» Vengriya, Soltýstik Kipr, Katar jәne basqalar. TMÚ+ formaty úiymdy jabyq klub emes, ashyq alangha ainaldyrady. Bolashaqta Gruziya, Tәjikstan, Mongholiya, Pәkistan, Aughanstan, Siriya seriktes bola alady. Búl tarihy túrghyda beynelep aitsaq, mәmlýk týrkilerining islam әlemining qauipsizdik arhiytekturasyndaghy rólin bolashaqta qayta janghyrtatyn ýrdis. Tipti Izraili de, Resey men Qytay da aldaghy kezende TMÚ-men órkeniyetaralyq dialog formatynda yntymaqtasugha mýddeli boluy mýmkin. Qazaqstan týrki birligining týrkistandyq tújyrymdamasyn ilgeriletip, Ortalyq Aziya men Ázerbayjan arasyndaghy kópir rólin kýsheytip otyr. Búl rette Astana týrik panturanizmin, sonday-aq reseylik Altay tújyrymdamasyn da ózara úshtastyryp keledi.

ÚQShÚ-NYNG ÓZARA SENIMI MEN BEDELI TÓMENDEDI...

– NATO men ÚQShÚ arasyndaghy qayshylyqtar OTM damuyna qalay әser etedi?

– Búl ekiúshty, biraq mýmkindikter úsynatyn da jaghday. Mýshelerding syrtqy sayasy baghyty әrtýrli: Týrkiya men Vengriya – NATO mýsheleri, al Qazaqstan men Qyrghyzstan – ÚQShÚ qúramynda. Búl teoriyalyq túrghydan әskery integrasiyany shekteytin siyaqty. Biraq 2022 jylghy oqighalardan song ÚQShÚ-nyng ózara senimi men bedelining tómendeui jәne NATO ishindegi kelispeushilikter (әsirese Týrkiya men Vengriyanyng ústanymdary) týrki elderine óz betinshe qauipsizdik kýn tәrtibin qalyptastyrugha mýmkindik beredi. Eger TMÚ etno-mәdeny túiyqtyqtan shyghyp, mýddeles kórshi elderdi tarta alsa, ol Batysqa da, Reseyge de qarsy emes, biraq tәuelsiz ýshinshi euraziyalyq qauipsizdik tregin qalyptastyra alady. Múnday qúrylym Qytay ýshin de paydaly boluy yqtimal.

– Qanday qiyndyqtar men syn-qaterler bar?

– Qazirge deyin TMÚ mәdeny jәne etnikalyq elementterge kóbirek sýienip, ekonomikalyq mazmúndy tolyq terendete almady. Keybir irandyq taldaushylar, úiymdy Ankaranyng sayasy yqpalyn keneytu amaly retinde baghalaydy. Foreign Policy jazghanday, Erdoghannyng TMÚ-dy tolyqqandy geosayasy blokqa ainaldyru jospary әli әskery jәne ekonomikalyq quatpen nyghaytylmaghan. Sarapshylar úiymnyng tabysy institusionalizasiya men basqaru qúrylymyn nyghaytugha, NATO, EO jәne ASEAN ýlgilerine jaqyndaugha baylanysty ekenin aitady.

BATYS-SENTRIZM MEN RESEYLIK-POSTKENESTIK JÝIEGE BALAMA

– Týrki preziydentterining keshegi ritorikasy neni bildiredi?  

– Sammitte aitylghan sózder jana ónirlik jәne geosayasy biregeyliktin qalyptasqanyn kórsetti. Búl endi tek mәdeny odaq ghana emes, jana halyqaralyq kýsh ortalyghynyng tughandyghynyng belgisi. TMÚ mәdeny bauyrlastyqtan órkeniyettik missiyasy bar geosayasy jobanyn dengeyine kóterilude. Úiym batys-sentrizm men reseylik-postkenestik jýiege balama bolatyn jana týrki-músylman euraziyalyq órkeniyettik ýlgige ainalyp keledi.

– Úiymnyng keleshegi qanday?

– Uaqyt óte kele TMÚ Euraziyadaghy manyzdy geostrategiyalyq jәne ekonomikalyq odaqqa ainaluy yqtimal. 2035 jylgha qaray ol Qytay, Resey, Ýndistan jәne Europalyq Odaqpen qatar túratyn tórtinshi kýsh ortalyghyna ainaluy mýmkin. Búl ýshin úiymgha institusionaldyq nyghai, investisiyalyq jәne infraqúrylymdyq ýilesim, sifrlyq sayasat jәne ishki tepe-tendik qajet. Qazir TMÚ – әskeriy-sayasy aliyans emes shyghar, biraq bolashaqta múnday sipatqa ie boluy da ghajap emes. Gabala sammiyti – týrki әlemining sayasy jetilui men ózindik senimining kórinisi. TMÚ mәdeny simvolizmnen naqty sayasat pen ekonomikalyq strategiyagha, jahandyq biregeylikke ótude. Búl – jay ghana «týrki bauyrlastyghy» emes, jana euraziyalyq kýshting qalyptasuynyng bastauy.

Súhbattasqan – Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz