Adam balasy tamaqtanyp otyryp-aq tarih túnghiyghyna boylap ketetin kezi bolatynyn estidiniz be?! Estimeseniz aitayyn, adam shúryldaghan asqazannyng mәselesin sheship otyryp-aq erte zamangha sayahat shege alady eken.

Tarihyn erekshe qadirleytin elderde, mysaly, dәmhana-múrajay júmys jasaydy. Tamaqtanu orny dәmhananyng da rólin atqarady, kónening kózinen habardar etetin muzeyding de rólin alyp jýredi.

Solardyng biri Riyze qalasyndaghy «Evveli Zaman» (Áuelgi zaman, ejelgi zaman degendi bildirse kerek - red.) muzey-restorany.

Onda әr kezendegi patshalardyn, el basqarghan kisilerding mórleri qoyylghan. Esimin Ahmet OFLU dep tanystyrghan «Evveli Zaman» muzey-restoranynyng jetekshisi aldymen dәm tatugha shaqyrdy...

Ádette osynda auqattanugha kelgen meymandarmen muzey-restoran qyzmetkerlerine aralasugha bolmaydy.

Degenmen, basqaryp otyrghan muzey-restorany turaly az-maz aityp beruge kelisken Ahmet Oflu ózining balalyq shaghynan kishkene habardar etti. Alys auyldardyng birinde teniz jaghasynda ósken bala Ahmet eski zattardy jinaugha әues bolady. Eski saraylar ishin osynday «jәdigerlerge» toltyratyn qasiyeti bala jastan darysa kerek.

Er jete kele Riyze qalasyna toqtaghan ol shay alqabynda enbek etedi. Shay ataulyny erekshe qúrmetteytin riyzelik azamat kýnderding kýninde dәmhana men muzeydi úshtastyrudy oilaghan.

Adam balasy tamaqtanyp otyryp-aq tarih túnghiyghyna boylap ketetin kezi bolatynyn estidiniz be?! Estimeseniz aitayyn, adam shúryldaghan asqazannyng mәselesin sheship otyryp-aq erte zamangha sayahat shege alady eken.

Tarihyn erekshe qadirleytin elderde, mysaly, dәmhana-múrajay júmys jasaydy. Tamaqtanu orny dәmhananyng da rólin atqarady, kónening kózinen habardar etetin muzeyding de rólin alyp jýredi.

Solardyng biri Riyze qalasyndaghy «Evveli Zaman» (Áuelgi zaman, ejelgi zaman degendi bildirse kerek - red.) muzey-restorany.

Onda әr kezendegi patshalardyn, el basqarghan kisilerding mórleri qoyylghan. Esimin Ahmet OFLU dep tanystyrghan «Evveli Zaman» muzey-restoranynyng jetekshisi aldymen dәm tatugha shaqyrdy...

Ádette osynda auqattanugha kelgen meymandarmen muzey-restoran qyzmetkerlerine aralasugha bolmaydy.

Degenmen, basqaryp otyrghan muzey-restorany turaly az-maz aityp beruge kelisken Ahmet Oflu ózining balalyq shaghynan kishkene habardar etti. Alys auyldardyng birinde teniz jaghasynda ósken bala Ahmet eski zattardy jinaugha әues bolady. Eski saraylar ishin osynday «jәdigerlerge» toltyratyn qasiyeti bala jastan darysa kerek.

Er jete kele Riyze qalasyna toqtaghan ol shay alqabynda enbek etedi. Shay ataulyny erekshe qúrmetteytin riyzelik azamat kýnderding kýninde dәmhana men muzeydi úshtastyrudy oilaghan.

Bir qaraghanda múnday tamaqtanu orny búl elde neken-sayaq. Shaghyn eldi mekenderde joqtyng qasy deuge bolady.

Ahmet beyding aituynsha, Týrkiyada jeke muzeyler de júmys jasaydy. Tarihy jәdiger mindetti týrde memlekettik muzeylerding qorynda jatu kerek degen týsinik jәne joq. Sondyqtan bar tapqan-tayanghanyn, jighan tergen qazynasyn memleket әketedi dep qoryqpaytyny taghy bar.

Ahmet beyding muzey-restoranynda irili-úsaqty myndaghan eksponattar bar. Aghashtan túrghyzylghan shaghyn ghimaratta bólme sany da kóp emes. Bireuinde ejelgi halyqtyng túrmysynda paydalanylghan búiymdar, qúral-saymandar. Su qúighyshtar men ydys-ayaqtardyng birneshe týri, jýgeri tartatyn diyirmen, t.b. jәdigerler saqtauly. Ahmet beyding ózi әuesqoy fotograf. Sondyqtan onyng birdi-ekili tuyndysy qabyrghalarda iluli túr.

Dәmhana basshysynyng esebinshe, múndaghy eksponattar asa qúndy. Soghan qaramastan múnda kýzet atauly joq.

As mәzirin kóne resepter boyynsha aspazdar dayarlaydy. Kóne kózden kópti ýirengen joldasy da osy dәmhananyng jetekshi aspazdarynyng biri.

Múnda әzirlenetin as mәziri riyzelik otbasylardyng biren-saranynda ghana dayyndalady eken. Keybir as týrlerin qalay pisiriletinin ýy sharuasyndaghy әielder tipti úmytyp ta qalghan desedi.

Sondyqtan muzey-restoran basshylyghy ynghaygha kelse eski resepterdi jinaudy әdetke ainaldyrypty.

- Býginde bizding muzey-restoranymyzgha mýmkindik bolsa, әlemning týkpirlerinen kelip dәm tatyp jatqandar bar. Sondyqtan әr meyman Riyzedegi «әuelgi, ejelgi Týrkiyagha» «sapar shegip qana qoymay», ózining qoltanbasyn da qaldyryp ketu mýmkindigine iye, - deydi Ahmet aghay.

Rasynda ýlken alibomda qytay, fransuz, orys tilindegi tilekter men jazbalardy kórdik. Meymandar osynan alghan әserlerimen bólisip qana qoymay, muzey-restoran jetekshiligine alghystaryn jetkizip jatady. Jasyrmayyn, dәmhana basshylyghy, múnda qazaq tilindegi búryn jazba bolmaghanyn jetkizdi. Tilegimizdi ayamadyq, әriyne! Bizde de bolsa eken degen oilar qaldy ishimizde.

Ólketanushy bastamasy ayaqsyz qaldy

Bizding elde demekshi, sanauly jyldar búryn osyghan úsqas bastamany belgili ólketanushy apayymyz Rysjan Iliyasqyzy kótergen-di. Aqtóbede Shyghanaq pen tary múrajayy ashyluy mýmkin degen habar da taraghan edi búryn.

Sol uaqytta Rysjan Iliyasqyzy «tarynyng qadirin qazaqtan basqa kim úghynuy mýmkin?!», «rekord jasaghan Shyghanaq Bersiyev te ózinen góri tarynyng qadirin kórsete bilgen synayly» degen saryndaghy oilar tastady. Kәdimgi tary muzeyi ashyluy mýmkin dep te qaldyq.

Muzey ereksheligin ólketanushy Rysjan Iliyasqyzynan estip bildik.

- Muzey bolghanda da, ainala eksponat jinap qoi emes, - deydi ol, - aldymen Shyghanaqqa qatysty dýniyeler, sosyn, tary týrleri qoyylghan bir bólmesi boluy kerek.

Jәne basty ereksheligi, muzeyge kelushiler tary oryludan bastap, ony kelsapqa týiip, dayyn ónim shyqqangha deyin ótetin prosesti sezine bilui tiyis eken. Sonday-aq, taryny jetkizip berushiler bolyp túrsa, ony dәl muzeyden-aq satyp alatynday jaghday jasasa, naghyz «tiri» muzey bolar edi.

Tary saudasyn qyzdyratyn negizinen qala manynan, auyldardan keletin túrghyndar. Alayda, saudanyng da qyzatyn orny boluy tiyis. Al, Aqtóbede kópshilik jaghdayda tary satyp alushylardyng búl rette kýmәndanatyn jayy bar. Óitkeni, ózge tauarlar sekildi tary әp-әdemi bolyp, sórede de emes, kóbine, kәdimgi qara jerde satylyp jatatyny beseneden belgili.

Alysqa barmay-aq, osyndaghy halyq arasynda «kolhoz bazary» atalyp ketken bazardy alayyq. Negizgi bazargha jetkenshe jolda jaghalay agharghan (sýt, airan) men tary satyp otyrghandar. Tary satyp nanyn aiyrghysy keletinderdin, bәlkim, sauda sórelerine tóleytin qarajaty da bolmauy mýmkin. Alayda, sókting iyisin búrqyratyp kýreng shәy ishkisi kelmeytin qazaq kemde-kem ekenin eskerer bolsaq, qarapayym siz ben biz sekildi tútynushynyng búldanuynyng jóni bar sekildi. Aytqanday, sanauly jyldar búryn Shyghanaqtyng 125 jyldyghy atap ótildi. Birqatar sharalar qolgha alyndy. Ólketanushy kótergen bastama jýzege aspady, bastama ayaqsyz qaldy.

Asqar AQTILEU, Aqtóbe-Riyze-Ystambúl